(Жалғасы. Басы газеттің 09.02.2023 күнгі санында)
- Еуропа мен орыс филологиясы бізге үлгі емес немесе академик Рабиға Сыздықованың төртінші қатесі – памфлет №6
Анар Салқынбай (Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы – Ред.):Қазақ әдеби тілін еуропацентристік бағытта зерттеуге қайта оралуға шақыратын деген авторлық концепцияны қабылдау – қазақ ғылымы мен мәдениетін қазіргі жаһандану заманында өрге сүйрей қоймайтыны анық (стилі сақталған – Қ.Ж.).
Қанағат Жүкеш: Қазақ тіліндегі саяси-философиялық мәтіндерде бұл ұғымды ғылыми байыппен түсіндіру жоқ, тек ашумен, қыжылмен эмоция білдіру ғана бар. Шаң қауып, артта келе жатқандардың озықтарға қызғанышпен өшігуінен туған, тостағандағы судың бұрқылы бар.
«Европоцентри́зм – қазақты тұқырту үшін ойлап шығарылған идеология емес, ол «философская тенденция, в явной или неявной форме провозглашающая превосходство западноевропейской цивилизации над другими цивилизациями в культурной сфере, особая роль европейских народов в мировой истории…». Профессор Филип Хоффман атап өткендей, «1492 жылдан 1914 жылға дейінгі аралықта еуропалықтар жер шарының 84%-ын бағындырды» (https://ru.wikipedia.org/wiki/Европоцентризм). Мойындағың келсе де, келмесе де, тарихи айғақ осы.
Профессор ханым киіп жүрген ішкиімінен – елінің Конституциясына дейін Еуропанікі екенін ескермейді. Жазып отырған жазуы, қабылдайын деп отырған әліпбиі де – Еуропанікі. Осыдан кейін, ештеңенің байыбына бармай, бұқараны еуроцентризммен, жаһанданумен қорқытпақшы. Бағзы біреулер өздерінше соларға қарсы күрескер рөлінде көрінуге тырысып, қолындағы шоқпарымен «HIMARS»-қа (АҚШ ракетасы – Ред.) қарсы қоқаң көрсетушінің рөлін ойнап жүр.
Қазақтың алдында екі жол тұр. Біріншісі – еуропалық жолмен жаһанданасыз. Бұл – заманауи өркениетке қосылып, өзгелер қатарлы өмір сүру жолы. Екіншісі – еуроцентризм мен жаһандануды құбыжыққа айналдырып алып, жұртты үрейлендіріп, олардан қашуды үгіттесеңіз – дрейфке кетесіз. Дүниежүзілік тілдер картасынан қазақ тілі де сүртіліп тасталады. Профессор ханым, сіз екінші жолды таңдап отырсыз.
Мен республикалық семинарда жасаған баяндамамда Р.Сыздықова «Әдебиет терминiн Европа мен орыс филологиясы қалай таныса, бiздiң де солай тануымыз шарт емес» (Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы. XV–XIX ғасырлар. А.: 1993. 11-б.) деген тезисімен отандық филологтарды дүниежүзілік үдерістерден аулақтатып әкетіп, олардың Батыстың дамыған филологияларындағы әмбебап теорияларын меңгеріп, тәжірибелерін үйренуге барар жолын кесіп тастағанын айттым.
Ал сіз, профессор ханым, қазіргі қазақ тілін дамытуға қатысты президент Қ.-Ж.Тоқаевтың ұстанымын білмейтініңізді көрсетіп отырсыз. Есіңізге салайын, президент Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мәжілісінде тіл мәселесіне «ғылыми тұрғыдан келу,… қазақ тіліне реформа жасау,… тілімізді модернизациялау» қажеттігін айтқан болатын. Кейінірек бұл бағытқа қатысты «Еуропа елдерінің тәжірибелеріне көңіл аудару керек, олардың жас ұрпаққа тіл үйретудегі маңызы зор» дегенді тағы ескерткен болатын.
Енді сіз:
а) «қазақоцентрист» академиктің ұстанымы «дұрыстығын», соның нәтижесінде қазақ тілінің керемет дамып кеткенін, жұрттың бәрі тез үйреніп алып, сайрап жүргенін;
ә) «еуроцентрист» президенттің дегенінің «терістігін», Еуропаелдері лингвистерінің тәжірибелерінің іске татымайтынын, соның салдарынан тілдерін ешкім үйренгісі келмейтінін», ол елдердің «ғылым мен мәдениетті қазіргі жаһандану заманында өрге сүйрей алмай» (бұл – өзіңіздің сөзіңіз – Қ.Ж.) отырғанын… рухани даму мысалдарынан алып отырып, дәлелдеп беріңіз.
Дәлелдей алмасаңыз:
а) ана тілімізді дамытудың ел президенті ұсынып отырған аса маңызды бағытын жүзеге асыртпау үшін астыртын саботаж жариялаушы;
ә) қазақ тілін көктетпеу үшін Кеңес Одағының тілдерді жою саясатын жүзеге асырысқан адамдардың теріс бағыттарын қолдаушы, мемлекеттік тілге қарсы әрекет етуші ретінде жауап беруіңізге тура келеді.
***
- Ғалымдарды жерден алып, жерге салды» – памфлет № 7
А. Салқынбай: Қазақ ғалымдарына күл шашты,… жала жапты…
Қаламқас Қалыбаева (Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы – Ред.): Қазақ ғалымдарын жерден алып, жерге салды…
Қанағат Жүкеш: «Ғалымдарды жерден алып, жерге салу» – қатардағы оқиға емес. Тұтастай ғылым саласындағы стратегиялық бағыттар сыналғанда, қоғамда дүрлігу, революциялық елестер көрініс беруі мүмкін. Осы мезетте Ұлы Француз революциясы ойыма оралып отыр. Оларда революционерлердің әр келесі ұрпағы алдыңғыларын жазым етіп еді. Дегенмен, француз зиялысы өмірлік миссияларын жауапкерлікпен сезініп, қауіпті адымдар жасады, Ұлы патриотизм оларды тәуекелге итермеледі.
О, Жаратқан! Алапат сын кесек дәлелдерді қажет етеді.
Иә, мен қазақ филологтарын «жерден алып, жерге салдым». Не үшін?
Олардың академиялық деңгейде шығарып жатқан көлемді еңбектеріндегі теріс стратегиялары үшін, жеке адамдардың зерттеулеріндегі тактикалық қателері үшін ғана емес.
(Жалғасы бар)
Қанағат ЖҮКЕШ
