(Памфлет)
Қанағат ЖҮКЕШ
- Бұл памфлеттердің алды «ДАТ»-та жариялана бастаған еді (қараңыз: 2022 ж. №№ 27, 30, 31). Президенттік сайлау науқаны басталып, саяси кеңістіктегі оқиғалар көбейіп кеткендіктен, бас редактор Ермұрат Бапимен кеңесіп, циклды тоқтата тұруға келіскен болатынбыз. Енді оны қайта жалғастыруды көздеп отырмыз. Осы арада мазмұн жалғастығын қамтамасыз ету үшін, өткен үш сандағы көтерілген мәселелерді оқырмандардың есіне түсіре кеткенді жөн көрдік.
Соңғы 70-80 жыл тіліміз не болады деген сұрақтың жауабын іздеумен өтіп жатыр. Бұл сұрақтың жауабын таба алмай қынжылушылар да, алас ұрып, қыбын іздеушілер де баршылық. Солардың бірі ретінде зерттеу жұмыстарынан шығарылған қорытындыларымды баспасөзде көтердім, әлеужеліде жарияладым. Кітап бастырып шығардым («Философия языка»). Енді жаңа жылда филология ғылымы саласында болып жатқан «ғажайып оқиғаларды» жаңа форматта жеткізуді көздеп, осы жазбаларды ұсынып отырмын.
Памфлет жанрында қазақ тілінде жазылған бірдеңе бар ма екен деп, интернетті шолып шықтым. Махамбеттің, Абайдың, С.Сейфуллиннің, Қ.Аманжоловтың кейбір шығармаларында памфлетке тән элементтер бар деген пікірлер айтылыпты. Бұл жанрдың қазақ тілінде атына сай толық көрініс таппағандығын көрсетеді. Демек, памфлет – қазақ зиялылары дендеп кірмеген, тың тоғай екен деп айтуға негіз бар. Осыдан бұл жазбаларымды, біріншіден, ғылым тақырыбына арналған; екіншіден, формалық-мазмұндық тұрпаттың талаптарына сай жазылған қазақ руханиятындағы памфлет жанрының үлгісі ретінде ұсынып отырмын.
Жанрдың классикалық үлгісіне сай, менің памфлеттерімнің мазмұны отандық филологтардың мемлекеттік тілге қатысты жекелеген ойларына қарсы, олардың кесірлі стратегиялық бағыттарынәшкерелеуден тұрады. Алайда оқырман, мұндағы негізгі соққының адамға емес, оның ғылымына, теріс ойлары мен кеселді идеяларына қарсы бағытталғанын көреді. Осында аты аталған адамдардың басым көпшілігімен өз басым жеке таныс емеспін. Кейбіреулерімен ресми басқосуларда ғана ұшырасқаным бар.
Памфлеттерде оқырман мемлекеттік тілдің өзекті мәселелері жөнінде нақты адамдардың нақты пікірлерімен және оларға берілген егжейлі жауаппен танысады. Филологияның бір өзекті мәселесі туралы кереғар екі позицияны салыстыра отырып, олардың генезисіне үңіледі, болмысын байыптап, өз тұрғысын анықтайды. Талқылау үдерісімен танысу арқылы салада қалыптасқан шынайы картинаны толық көз алдына келтіреді, тіл майданында нелер болып жатқанына тереңірек үңілетін болады.
Жазбалардың мазмұнына балама пікір айтқысы келген зиялы өкілдерінің, солардың ішінде дәрежеленген ғалымдардың, есімі жұртқа танымал адамдардың уәждері назардан қағыс қалмайды, бәріне тиянақты, толық және конструктивті жауап беріледі. Ана тілімізді ғасырлық тығырықтан алып шығу үшін мәнге қатыстыны жеріне жеткізе талқылап, нәтижелі, пайдалы қорытынды шығаруға атсалысайық.
Тілдегі түйткілдер бұған дейін де аз талқыланған жоқ. Бірақ оларда ғылыми конструктивтілік жетпей тұрды. Нақты сұрақты, соның ішінде, бұрын алға тартылмаған, тартылса да, дәйекті қорытынды шығарылмаған, мәні күңгірт қалып отырған мәселелерді бетпе-бет талқылау болмады. Жоғарыдан нұсқаумен түсірілген ресми талқылаулар (олардың кейбіреулері онлайн форматта өтті) қатысушылардың бір қақпаға шабуылдау жағдайын жасап берді. Отандық филологтар пікірлерін айтады, ал қарсы пікір олардың құлағына жетпейді. Осымен байланыс үзіліп қалады.
Филологтар менің тұжырымдарымды түсінбеген сыңай танытуда. Сұрақтарға ашық жауап беруден тайсақтайды. Сондықтан тілге қатысты тұжырымдарымды аталған жанрда баспасөз арқылы жеткізуге ниеттеніп отырмын. Көпшілік таныссын. Сұрақ күрделі – жауап ұзақ. Бастысы, түйткілдерді түбіне дейін қотарып, бар кілтипанның себебін ашып тастауға мүмкіндік бар.
Жарияланған материалдарда тілді дамыту бағытында мемлекет тарапынан және халық бұқарасы өкілдерінің қолымен көп шаруа атқарылғаны, бірақ, олардан нәтиже шықпағаны айтылды. Өйткені, ол шараларда бір ғана, бірақ, шешуші элемент жетіспеді. Бар кілтипан тек соған ғана – нәтиже шығатын әрекеттің – ғылымның іске қосылмауына тіреліп тұрған болатын.
Филологияның үні шықпады. Мәселемен тілді дамытуға жанама қатысты, өзге күштер – «тіл жанашырлары» деп аталатын гибрид топтар айналысты. Үкімет қабылдаған бағдарламалардың өзі ғылымилықтан аулақ, канал қазудың жоспары сияқты болып шығып жатты.
Тіл жанашырларының түрлі топтарының билікке тілдің жағдайын шешуді талап еткен хаттары мен петицияларының мазмұны ғылымилыққа сыймайтын, заңдылықтан алыс болды.
***
Қазақ тілін индустриялы қоғамда қызмет ететін, әдеби нормаланған тіл ретінде дамытумен тікелей айналысуға міндетті ҚР Білім және ғылым министрлігіне (бұрынғы) қарасты Тіл саясаты комитеті, Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімдері ғылыми-зерттеу институты, Ш. Шаяхметов атындағы «Тіл – Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы өздерінің төл міндетін атқармады, ондаған жылдар бойы бюджеттен бөлінген қыруар қаражатты рентабельді бола алмайтын, өздері ойлап тапқан, жартылай демагогиялық бағдарламалармен айналысып келеді. Филология ғылымы отандық тілтанушылардың қолымен іс жүзінде паранаукаға айналып отыр.
Қазақ тілін мемлекеттік мәртебесіне сай, индустриялы қоғамның нормаланған әдеби тілі ретінде дамытудың ғылыми тұжырымдамасы жасалмады.
***
Кеңес-қазақ филологтарының тілдерді жою саясаты үшін құптарлық, ал ана тілінің перспективасы үшін залалды «зерттеулерінің» мәні ашылған жоқ. Қазіргі қазақ филологтары Кеңес билігі жылдарында тілдерді жою саясатын жүзеге асырысқан, аға буын әріптестерінің ана тілін тығырыққа тіреген, теріс стратегияларын қорғап, олардың кеселді бағыттарын жалғастырып, тілді өз қолдарымен тұншықтыруды белсенді жүргізіп жатыр.
Дәрежеленген отандық филологтар дүниежүзілік тенденциялардан, дамыған елдердің лингвистикаларында қорытылып шығарылған әмбебап теориялар мен практикалардан жырақ, өркениеттен алыс, шет аймақта, нәтижеге жеткізе алмайтын әрекеттермен әлек болуда.
Ш. Шаяхметов атындағы «Тіл – Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы (Ә.Асқаров, Е.Тілешов) ҚР Үкіметі бекітіп берген тапсырысты кейін ысырып қойып, «әдістемелік құралдармен айналысамыз» деген жалған бағыт ойлап тауып, бюджеттік қаражатты мақсаттан тыс шараларға жұмсап отыр. Орталық «тілді дамытумен айналысатын ғылыми-зерттеу мекемесі бар» деген иллюзия орнатумен, республика жұртшылығын алдап, түрлі қитұрқы амалдармен, іс жүзінде, қатардағы мұғалімдер мен балабақша тәрбиешілері атқаруға тиісті жұмыстарды күйіттеп жүр.
Отандық тілтанушылар көтерілген мәселелерді жасампаздықпен, саналы талқылауға қабілетсіздігін көрсетті. Талқылауға ұсынылған негізгі тұжырымдар мен идеяларға қатысты пікір айта алмады. Республикалық семинарды ғылыми мәселе талқылаудан аулақ,формалы есеп беру үшін ұйымдастырылған, протоколдық жиын форматында өткізіп, жоғарыға жалған мәлімет жіберді.
***
А.Салқынбай: Қ.Жүкешев мырза қазақ әдеби тілінің тарихи бастауын 1991 жылдан, яғни тәуелсіздік жылдарынан бастауды ұсынады. Бұл қисынсыз әңгіме екені бесіктегі балаға аян (осы жерде, бұдан кейін де цитаталар профессордың 2021 жылы 4 қарашада өткен республикалық ғылыми семинарда сөйлеген сөзінен алынды).
Қ.Қалыбаева: қазақтың әдеби тілі әлдеқашан нормаланып үлгерген (осы жерде, бұдан кейін де цитаталар алдыңғы абзацта аталған қайнардан алынды).
Қ.Ж.: Бізде әдеби нормаланған тілге қажеттілік және шарттылық ел тәуелсіздігімен байланысты туып отыр. Қазақстанда тауар өндірісі, нарықтық қатынастар, құқықтық мемлекет орнату үдерісіне кірісуге мүмкіндік 1991 жылдан кейін ғана туды. Тілді әдеби нормаға түсіру қажеттігі осы кезде ғана пайда болды. «Бесіктегі балаға аян, қисынды әңгіме» деген осы.
Қазақ тілінің тағдырына тура қатысты болуына орай, әдеби тіл ұғымының түсінілуіне қайта орала кетейік: қазақ әдеби тілінің ғылыми тұжырымдамасы жасалған жоқ. Әдеби тілдің дефинициясы қорытылып шығарылған жоқ, тиісінше, әдебилік критерийлері мен оған қойылатын талаптар айқындалған жоқ. Әдеби тілдің қашан, қалай пайда болғаны туралы да ешкім нақты ештеңе айта алмайды. Ал тілтанушылар «әдеби тіл» деген тіркестің мағынасын түсінбей қолданып келеді. Қазақ әдеби тілінің қалыптаса бастауын және барысын айқындайтын бірізді хронолоиялық сипаттама жасалған жоқ.
Сондықтан мен «XV ғасырдың әдеби тілі»туралы жазған Р.Сыздқованың тұжырымдарын ахрониялық адасу деп бағаладым. Себеп мынада: кез келген қоғамдық құбылыс өзінен өзі пайда бола салмайды. Алдымен құбылыстың алғышарттары жасалады. Мысалы, жаңбыр жауардың алдында аспанды сұр бұлт торлауы керек. Бұлжымас философиялық қағида осылай. Ал академик Р.Сыздықова болса, аспан ашық, күн жарықта «жауын жаудырып», XV ғасырдағыәдеби тілдің тарихын жазады. Әдеби тіл дегеннің не екенін білмей тұрып, оның тарихын жазады.Мұның аты – абсурд.
Профессорлар Анар Салқынбай мен Қаламқас Қалыбаева болса, Р.Сыздықованы қорғаудың жөні осы екен деп, бір емес, күллі ғылым атаулыда қолданылып жүрген әмбебап әдіснама – себеп-салдарлық байланыс (детерминация) қағидасын шетке ысырып тастап, әдеби тіл бар дегенді айғақсыз «дәлелдеумен» әуре болуда.
Ханымдар, сіздердің балаларыңыз бар. Оларды «күлге аунап» тапқан жоқсыздар ғой. Бала туу үшін еркектің астына жатып шығу керек. Шарт деп отырғанымыз осы. Сол сияқты, әдеби нормаланған тілге қажеттілік қоғам индустриялы даму басқышына өтіп, тауар өндірісі жолға қойылып, нарықтық қатынастар жүзеге асырылып, құқықтық мемлекет орнағанда ғана пайда болады. Дүниежүзінің дамыған лингвистикаларында қорытылып шығарылған, практикада ақталған қағидалар осылай тәптіштейді. Қазақ қоғамы бұл белестерге 1991 жылдан кейін ғана келіп тірелді.
Рас, менің топшылауым «қисынсыз» болып шығуы, «бесіктегі бала білетінді» білмеуім де мүмкін ғой. Олай болғанда, менің топшылауларымның «қисынсыздығын» дәлелдеу керек емес пе? Ол үшін А.Салқынбай ханым мына сұрақтардың басын ашып, түсіндіріп беруге міндеттісіз:
1. Сіздің жеке зерттеулеріңіз бойынша, қазақ әдеби тілінің қалыптасуы қай ғасырдың, қай жылдарынан басталады? Өзіңіздің әдеби тілдің қалыптасуы туралы «қисынды әңгімеңіз» қандай зерттеу еңбектерінде жарияланған. Сілтеме беріңіз.
2. Сіз «бесіктегі балаға аян» тұжырымыңызды жасауға қандай қоғамдық құбылыстар түрткі болғанын, қашан және қандай шарттылықтар негізінде әдеби нормаланған тілге қажеттік туғанын қандай теорияға сүйеніп, қорытып шығардыңыз?
3. Сіз Ресей филологтарының орыс әдеби тілінің қалыптасу үдерісінің өнеркәсіп төңкерісі жүзеге асырылған XIX ғасырдың 30 жылдарынан басталғаны туралы айтып жүргендерінің қате екенін дәлелдеп беріңіз.
4. Р.Сыздықованың нұсқауының дұрыс екендігін, сол бағытпен кетіп бара жатқан қазақ тілінің керемет дамып отырғанын, тіліміздің әдеби нормалары индустриялы қоғам талаптарына сай жасалып қойылғандықтан, бүкіл жұрт жаппай меңгеріп алғанын өмірлік практикадан алынған дәлелдермен көрсетіп беріңіз.
Қ.Қалыбаева ханым, А. Салқынбайға қойылған сұрақтардың бәрі Сізге де қойылып отыр деп түсініңіз. Оларға қосымша, «лингвистиканың ғылыми теорияларына жақын» (өз сөзіңіз – Қ.Ж.) екеніңізді көрсететін орай келіп тұр:
1. Әдеби тілдің нормаланып үлгергенітуралы «лингвистика ғылымы теориясына жақын» тұжырымыңызды жасауға қандай қоғамдық құбылыстар түрткі болғанын, қашан және қандай шарттылықтар негізінде әдеби нормаланған тілге қажеттік туғанын сипаттап беріңіз.
2. Қандай теорияға сүйеніп, қазақтың әдеби тілі қай ғасырдың, қай жылдарында нормаланып үлгергенін (?)сілтеме жасай отырып, көрсетіп беріңіз.
Ханымдар! Семинарды жүргізуші Е.Тілешов ол жолы сіздерге ойларыңызға келгенді айтқызып алып, қарсы сөз айтуға маған мұрсат бермей, кері байланыстан туындауы мүмкін гипотетикалық соққыдан құтылдырып әкеткен болатын. Енді баспасөзде ұшырасып отырмыз. Бұдан кейін де біз сіздермен түрлі форматта кездесетін боламыз. Тіл түйткілдерінің түбіне жетпей қоймаймыз. Мен сіздерден осы сұрақтардың ашық жауабын берулеріңізді талап етемін.
***
Немесе академик Р. Сыздықованың үшінші қатесі
Рабиға Сыздықованың екі қатесінің салдары оны үшінші қатеге апарып соқтырған. Оның «әдеби тіл» ұғымын «жалпыхалықтық тілмен» шатастырып қолдануы,қазақ филологиясында толып жатқан ғылыми теріс бағыттардың орнығуына жол ашып берді.
Мұны түсіндіруге кірісуден бұрын сарапшылардың жалпыхалықтық тіл ұғымына қатысты пікірлерін еске түсіру қажеттігі туып отыр.
А.Салқынбай: Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан халқы әлемге әйгілі, әлемге танытып отырған ұлы Абай, Жамбыл, Әуезов, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев сынды асылдарын қазақ әдеби тіліненешқашан бөліп қарай алмайды.
Е.Тілешов: Біз Бұқардың, алашордашылардың, Мағжанның тілін әдеби тіл деп санамауымыз керек пе? (2021 жылы 4 қарашада өткен республикалық ғылыми семинарда сөйлеген сөзінен).
Қ.Қалыбаева: Әдеби тілдің нормалануын халық тілінен,.. ауыл тілінен бөліп алуға ешбір келмейді. Аграрлы қоғамның тілі, индустриялы қоғамның әдеби тілі ұғымымен мүлде келісе алмаймыз.
Қ.Ж.: Осы пікірлерге қатысты түсіндіруімді, ханымдар мен мырзалар, сіздерге рахмет айтудан бастайын деп отырмын. Сіздер «әдеби тіл» мен «жалпыхалықтық тіл»ұғымдарын ажырата алмайтындарыңызды өздеріңіз әшкерелеп беріп отырсыздар. Мен үшін бұл күтілетін құбылыс еді, ойдағыдай, төбесінен түсірдіңіздер.
Менің баяндамамда да, кітабымда да Сіздер атаған қайраткерлердің шығармашылығына қатысты сөз жоқ. Өйткені, мен қозғап отырған индустриялы қоғамның нормаланған тілінжасау мәселесі өткен ғасырларда аграрлы қоғамның жалпыхалықтық тілінде жазылған теңдесі жоқ шығармаларды қайта қарауды көздемейді.
Осы жерде, «тіл тағдырын шешушілер» үшін жалпыхалықтық тіл туралы саужой дәрісін ұйымдастыруға тура келеді.
Жалпыхалықтық тіл – тіл лексикасының толық жиынтығы. Ол тілдегі сөздік қордың абсолютті мөлшерін түгел қамтиды. Оның құрамына әдеби нормаға түсірілмеген лексиканың барлық түрлері еніп тұрады. Жалпыхалықтық тілдің мейілінше дамитын, жетілетін кезеңі – аграрлы қоғам. Мәдениеттің, соның ішінде көркем әдебиеттің, өнердің ұлт мақтанышына айналған туындыларының дені аграрлы қоғамда дүниеге келген (қар.: 1.5 т.).
Жоғарыда аталған Абай, Әуезов, Жұмабаев, т.б. қайраткерлер аграрлы қоғамның қаймағы бұзылмаған жалпыхалықтық тілінің нәрі мен сөлін еркінше пайдалана отырып, көркем сөздің толып жатқан тамаша үлгілерін, інжу-маржандарын дүниеге келтірді. Оларға қойылатын ешқандай кінә жоқ.
Өзге халықтарда да солай болған. Аграрлы қоғам тұсында француз класикалық романдары, неміс поэзиясының, ағылшын драматургиясының бірегей үлгілері пайда болды. Ол үлгілер де өте бай, оралымды және құнарлы жалпыхалықтық тілде жазылды. Кезінде көзі ашық адамдар оларды іздеп жүріп оқитын. Академик Р.Сыздықованың XV-XIX ғасырлардағы әдеби тіл деп шатастырып отырғаны – осы жалпыхалықтық тіл болатын.
Әдеби нормаланған тіл – жалпыхалықтық тілдің ядросын құрайтын, ресми аяда қолданылатын, стандартқа келтірілген бөлігі екендігін жоғарыда айттық. Әдеби нормаланған тілдің пайда болуы тауар өндірісі мен құқықтық қоғамның орнауымен шарттандырылып тасталған. Сондықтанол индустриялы қоғамның тіліболып табылады. Дүниежүзілік тенденцияда осылай қабылданған.
Тілтану ғылымында әдеби тіл мен жалпыхалықтық тіл ұғымдарын шатастырып, әдебитіл қалыптасуы үшін белгілі бір шарттылықтар қажет екенін түсіне алмаған, алдыңғы әріптестері салып кеткен теріс бағытпен ұрып келе жатқан, қазіргі қазақ филологтары тілді индустриялы қоғамның нормаланған әдеби тілі сапасында дамытуқажеттігін түсіне алмай отыр.
Қазір дамыған индустриялы елдерде нормаланған әдеби тіл үстемдік етеді. Жалпыхалықтық тіл мәдениет, көркемөнер, тұрмыс аяларында еркін қолданылғанымен, технократқа айналып кеткен жастар арасында көптомдық романдарға, ұзақ поэмаларға сұраныс азайған. Бұл – индустриялы елдердің бәріне тән үрдіс. Герольд Бельгердің «қазіргі неміс жастары Гетенің тілін түсінбейді» дегені бар. Бізде де солай. Қазір «Абай жолын» оқитын жас таппайсың. Индустриялы қоғам жағдайында нормаланған әдеби нұсқасын жасамасаң – тіліңнің күні қараң, оны ешкім меңгере алмайды. Қазіргі таңда тіл перспективасы, біріншіден – нормамен, екіншіден – репрезентативтік қабілетімен, үшіншіден – замандастың рухани талабын өтей алатын, сапалы контентпен айқындалады.
- (Жалғасы бар)
