Толғауы тоқсан қызыл тіл!

(Пам­флет)

Қанағат ЖҮКЕШ

• Бұл пам­флет­тер­дің алды «ДАТ»-та жари­я­ла­на бастаған еді (қараңыз: 2022 ж. №№ 27, 30, 31). Пре­зи­дент­тік сай­лау науқа­ны баста­лып, сая­си кеңістік­те­гі оқиға­лар көбей­іп кет­кен­дік­тен, бас редак­тор Ермұрат Бапи­мен кеңесіп, цик­л­ды тоқта­та тұруға келіс­кен бола­тын­быз. Енді оны қай­та жалға­сты­ру­ды көз­деп отыр­мыз. Осы ара­да маз­мұн жалға­сты­ғын қам­та­ма­сыз ету үшін, өткен үш сан­дағы көтеріл­ген мәсе­ле­лер­ді оқыр­ман­дар­дың есіне түсі­ре кет­кен­ді жөн көрдік.

Соңғы 70–80 жыл тілі­міз не бола­ды деген сұрақтың жау­а­бын ізде­умен өтіп жатыр. Бұл сұрақтың жау­а­бын таба алмай қын­жы­лу­шы­лар да, алас ұрып, қыбын ізде­ушілер де бар­шы­лық. Солар­дың бірі ретін­де зерт­теу жұмыста­ры­нан шыға­ры­лған қоры­тын­ды­ла­рым­ды бас­пасөз­де көтер­дім, әле­ужелі­де жари­я­ла­дым. Кітап басты­рып шығар­дым («Фило­со­фия язы­ка»). Енді жаңа жыл­да фило­ло­гия ғылы­мы сала­сын­да болып жатқан «ғажай­ып оқиға­лар­ды» жаңа фор­мат­та жет­кі­зуді көз­деп, осы жаз­ба­лар­ды ұсы­нып отырмын.

Пам­флет жан­рын­да қазақ тілін­де жазы­лған бір­деңе бар ма екен деп, интер­нет­ті шолып шықтым. Махам­бет­тің, Абай­дың, С.Сейфуллиннің, Қ.Аманжоловтың кей­бір шығар­ма­ла­рын­да пам­флет­ке тән эле­мент­тер бар деген пікір­лер айты­лып­ты. Бұл жанр­дың қазақ тілін­де аты­на сай толық көрініс тап­паған­ды­ғын көр­се­те­ді. Демек, пам­флет – қазақ зия­лы­ла­ры ден­деп кір­ме­ген, тың тоғай екен деп айтуға негіз бар. Осы­дан бұл жаз­ба­ла­рым­ды, бірін­ші­ден, ғылым тақы­ры­бы­на арналған; екін­ші­ден, фор­ма­лық-маз­мұн­дық тұр­пат­тың талап­та­ры­на сай жазы­лған қазақ руха­ни­я­тын­дағы пам­флет жан­ры­ның үлгісі ретін­де ұсы­нып отырмын.

Жанр­дың клас­си­ка­лық үлгісіне сай, менің пам­флет­терім­нің маз­мұ­ны отан­дық фило­лог­тар­дың мем­ле­кет­тік тіл­ге қаты­сты жеке­ле­ген ойла­ры­на қар­сы, олар­дың кесір­лі стра­те­ги­я­лық бағыт­та­ры­нәш­ке­ре­ле­уден тұра­ды. Алай­да оқыр­ман, мұн­дағы негіз­гі соққы­ның ада­мға емес, оның ғылы­мы­на, теріс ойла­ры мен кесел­ді иде­я­ла­ры­на қар­сы бағыт­талға­нын көреді. Осын­да аты аталған адам­дар­дың басым көп­шілі­гі­мен өз басым жеке таныс емес­пін. Кей­біре­улері­мен ресми басқо­су­лар­да ғана ұшы­рас­қа­ным бар.

Пам­флет­тер­де оқыр­ман мем­ле­кет­тік тіл­дің өзек­ті мәсе­ле­лері жөнін­де нақты адам­дар­дың нақты пікір­лері­мен және оларға беріл­ген егжей­лі жау­ап­пен таны­са­ды. Фило­ло­ги­я­ның бір өзек­ті мәсе­лесі тура­лы кереғар екі пози­ци­я­ны салы­сты­ра оты­рып, олар­дың гене­зисіне үңіледі, бол­мысын бай­ып­тап, өз тұрғы­сын аны­қтай­ды. Талқы­лау үдерісі­мен таны­су арқы­лы сала­да қалып­тасқан шынайы кар­ти­на­ны толық көз алды­на кел­тіреді, тіл май­да­нын­да нелер болып жатқа­ны­на тереңірек үңілетін болады.

Жаз­ба­лар­дың маз­мұ­ны­на бала­ма пікір айтқы­сы кел­ген зия­лы өкіл­дерінің, солар­дың ішін­де дәре­же­лен­ген ғалым­дар­дың, есі­мі жұр­тқа таны­мал адам­дар­дың уәж­дері наза­рдан қағыс қал­май­ды, бәріне тия­нақты, толық және кон­струк­тив­ті жау­ап беріледі. Ана тілі­мізді ғасыр­лық тығы­ры­қтан алып шығу үшін мән­ге қаты­сты­ны жеріне жет­кі­зе талқы­лап, нәти­желі, пай­да­лы қоры­тын­ды шыға­руға атсалысайық.

Тілде­гі түйт­кіл­дер бұған дей­ін де аз талқы­ланған жоқ. Бірақ олар­да ғылы­ми кон­струк­тив­тілік жет­пей тұр­ды. Нақты сұрақты, соның ішін­де, бұрын алға тар­тыл­маған, тар­тыл­са да, дәй­ек­ті қоры­тын­ды шыға­рыл­маған, мәні күң­гірт қалып оты­рған мәсе­ле­лер­ді бет­пе-бет талқы­лау бол­ма­ды. Жоға­ры­дан нұсқа­у­мен түсіріл­ген ресми талқы­ла­у­лар (олар­дың кей­біре­улері онлайн фор­мат­та өтті) қаты­су­шы­лар­дың бір қақ­паға шабуыл­дау жағ­дай­ын жасап бер­ді. Отан­дық фило­лог­тар пікір­лерін айта­ды, ал қар­сы пікір олар­дың құлағы­на жет­пей­ді. Осы­мен бай­ла­ныс үзіліп қалады.

Фило­лог­тар менің тұжы­рым­да­рым­ды түсін­бе­ген сыңай таны­ту­да. Сұрақтарға ашық жау­ап беру­ден тай­сақтай­ды. Сон­ды­қтан тіл­ге қаты­сты тұжы­рым­да­рым­ды аталған жанр­да бас­пасөз арқы­лы жет­кізу­ге ниет­теніп отыр­мын. Көп­шілік таныс­сын. Сұрақ күр­делі – жау­ап ұзақ. Басты­сы, түйт­кіл­дер­ді түбіне дей­ін қота­рып, бар кіл­ти­пан­ның себебін ашып таста­уға мүм­кін­дік бар.

Жари­я­ланған мате­ри­ал­дар­да тіл­ді дамы­ту бағы­тын­да мем­ле­кет тара­пы­нан және халық бұқа­ра­сы өкіл­дерінің қолы­мен көп шаруа атқа­ры­лға­ны, бірақ, олар­дан нәти­же шық­паға­ны айтыл­ды. Өйт­кені, ол шара­лар­да бір ғана, бірақ, шешу­ші эле­мент жетіс­пе­ді. Бар кіл­ти­пан тек соған ғана – нәти­же шыға­тын әре­кет­тің – ғылым­ның іске қосыл­мауы­на тіреліп тұрған болатын.

Фило­ло­ги­я­ның үні шық­па­ды. Мәсе­ле­мен тіл­ді дамы­туға жана­ма қаты­сты, өзге күш­тер – «тіл жана­шыр­ла­ры» деп ата­ла­тын гибрид топ­тар айна­лы­сты. Үкі­мет қабыл­даған бағ­дар­ла­ма­лар­дың өзі ғылы­ми­лы­қтан аулақ, канал қазу­дың жос­па­ры сияқты болып шығып жатты.

Тіл жана­шыр­ла­ры­ның түр­лі топ­та­ры­ның билік­ке тіл­дің жағ­дай­ын шешуді талап еткен хат­та­ры мен пети­ци­я­ла­ры­ның маз­мұ­ны ғылы­ми­лы­ққа сый­май­тын, заң­ды­лы­қтан алыс болды.

***

Қазақ тілін инду­стри­я­лы қоғам­да қыз­мет ететін, әде­би нор­ма­ланған тіл ретін­де дамы­ту­мен тіке­лей айна­лы­суға мін­дет­ті ҚР Білім және ғылым мини­стр­лі­гіне (бұры­нғы) қарас­ты Тіл сая­са­ты коми­теті, Ахмет Бай­тұр­сы­нұ­лы атын­дағы Тіл білім­дері ғылы­ми-зерт­теу инсти­ту­ты, Ш. Шаях­ме­тов атын­дағы «Тіл – Қазы­на» ұлт­тық ғылы­ми-прак­ти­ка­лық орта­лы­ғы өздерінің төл мін­детін атқар­ма­ды, ондаған жыл­дар бойы бюд­жет­тен бөлін­ген қыру­ар қара­жат­ты рен­та­бель­ді бола алмай­тын, өздері ойлап тапқан, жар­ты­лай дема­го­ги­я­лық бағ­дар­ла­ма­лар­мен айна­лы­сып келеді. Фило­ло­гия ғылы­мы отан­дық тіл­та­ну­шы­лар­дың қолы­мен іс жүзін­де пара­на­у­каға айна­лып отыр.

Қазақ тілін мем­ле­кет­тік мәр­те­бесіне сай, инду­стри­я­лы қоғам­ның нор­ма­ланған әде­би тілі ретін­де дамы­ту­дың ғылы­ми тұжы­рым­да­ма­сы жасалмады.

***

Кеңес-қазақ фило­лог­та­ры­ның тіл­дер­ді жою сая­са­ты үшін құп­тар­лық, ал ана тілінің пер­спек­ти­ва­сы үшін залал­ды «зерт­те­улерінің» мәні ашы­лған жоқ. Қазір­гі қазақ фило­лог­та­ры Кеңес билі­гі жыл­да­рын­да тіл­дер­ді жою сая­са­тын жүзе­ге асы­ры­сқан, аға буын әріп­те­стерінің ана тілін тығы­ры­ққа тіре­ген, теріс стра­те­ги­я­ла­рын қорғап, олар­дың кесел­ді бағыт­та­рын жалға­сты­рып, тіл­ді өз қол­да­ры­мен тұн­шы­қты­ру­ды бел­сен­ді жүр­гізіп жатыр.

Дәре­же­лен­ген отан­дық фило­лог­тар дүни­е­жүзілік тен­ден­ци­я­лар­дан, дамы­ған елдер­дің линг­ви­сти­ка­ла­рын­да қоры­ты­лып шыға­ры­лған әмбе­бап тео­ри­я­лар мен прак­ти­ка­лар­дан жырақ, өрке­ни­ет­тен алыс, шет аймақта, нәти­же­ге жет­кі­зе алмай­тын әре­кет­тер­мен әлек болуда.

Ш. Шаях­ме­тов атын­дағы «Тіл – Қазы­на» ұлт­тық ғылы­ми-прак­ти­ка­лық орта­лы­ғы (Ә.Асқаров, Е.Тілешов) ҚР Үкі­меті бекітіп бер­ген тап­сы­ры­сты кей­ін ысы­рып қой­ып, «әдісте­мелік құрал­дар­мен айна­лы­са­мыз» деген жалған бағыт ойлап тауып, бюд­жет­тік қара­жат­ты мақ­сат­тан тыс шара­ларға жұм­сап отыр. Орта­лық «тіл­ді дамы­ту­мен айна­лы­са­тын ғылы­ми-зерт­теу меке­месі бар» деген иллю­зия орна­ту­мен, рес­пуб­ли­ка жұрт­шы­лы­ғын алдап, түр­лі қитұрқы амал­дар­мен, іс жүзін­де, қатар­дағы мұғалім­дер мен бала­бақ­ша тәр­би­е­шілері атқа­руға тиісті жұмыстар­ды күй­іт­теп жүр.

Отан­дық тіл­та­ну­шы­лар көтеріл­ген мәсе­ле­лер­ді жасам­паз­ды­қ­пен, сана­лы талқы­ла­у­ға қабілет­сізді­гін көр­сет­ті. Талқы­ла­у­ға ұсы­ны­лған негіз­гі тұжы­рым­дар мен иде­я­ларға қаты­сты пікір айта алма­ды. Рес­пуб­ли­ка­лық семи­нар­ды ғылы­ми мәсе­ле талқы­ла­удан аулақ,формалы есеп беру үшін ұйым­да­сты­ры­лған, про­то­кол­дық жиын фор­ма­тын­да өткізіп, жоға­ры­ға жалған мәлі­мет жіберді.

***

Пам­флет № 4

А.Салқынбай: Қ.Жүкешев мыр­за қазақ әде­би тілінің тари­хи баста­уын 1991 жыл­дан, яғни тәу­ел­сіздік жыл­да­ры­нан баста­уды ұсы­на­ды. Бұл қисын­сыз әңгі­ме екені бесік­те­гі балаға аян (осы жер­де, бұдан кей­ін де цита­та­лар про­фес­сор­дың 2021 жылы 4 қара­ша­да өткен рес­пуб­ли­ка­лық ғылы­ми семи­нар­да сөй­ле­ген сөзі­нен алынды).

Қ.Қалыбаева: қаза­қтың әде­би тілі әлдеқа­шан нор­ма­ла­нып үлгер­ген (осы жер­де, бұдан кей­ін де цита­та­лар алды­ңғы абзац­та аталған қай­нар­дан алынды).

Қ.Ж.: Біз­де әде­би нор­ма­ланған тіл­ге қажет­тілік және шар­тты­лық ел тәу­ел­сізді­гі­мен бай­ла­ны­сты туып отыр. Қаза­қстан­да тау­ар өндірісі, нары­қтық қаты­на­стар, құқы­қтық мем­ле­кет орна­ту үдерісіне кірі­су­ге мүм­кін­дік 1991 жыл­дан кей­ін ғана туды. Тіл­ді әде­би нор­маға түсі­ру қажет­ті­гі осы кез­де ғана пай­да бол­ды. «Бесік­те­гі балаға аян, қисын­ды әңгі­ме» деген осы.

Қазақ тілінің тағ­ды­ры­на тура қаты­сты болуы­на орай, әде­би тіл ұғы­мы­ның түсінілуіне қай­та ора­ла кетей­ік: қазақ әде­би тілінің ғылы­ми тұжы­рым­да­ма­сы жасалған жоқ. Әде­би тіл­дің дефи­ни­ци­я­сы қоры­ты­лып шыға­ры­лған жоқ, тиісін­ше, әде­би­лік кри­те­рий­лері мен оған қой­ы­ла­тын талап­тар айқын­далған жоқ. Әде­би тіл­дің қашан, қалай пай­да болға­ны тура­лы да ешкім нақты ештеңе айта алмай­ды. Ал тіл­та­ну­шы­лар «әде­би тіл» деген тір­кест­ің мағы­на­сын түсін­бей қол­да­нып келеді. Қазақ әде­би тілінің қалып­та­са баста­уын және бары­сын айқын­дай­тын бірізді хро­но­ло­и­я­лық сипатта­ма жасалған жоқ.

Сон­ды­қтан мен «XV ғасыр­дың әде­би тілі»туралы жазған Р.Сыздқованың тұжы­рым­да­рын ахро­ни­я­лық ада­су деп баға­ла­дым. Себеп мына­да: кез кел­ген қоғам­дық құбы­лыс өзі­нен өзі пай­да бола сал­май­ды. Алды­мен құбы­лы­стың алғы­шар­тта­ры жаса­ла­ды. Мыса­лы, жаң­быр жау­ар­дың алдын­да аспан­ды сұр бұлт тор­ла­уы керек. Бұл­жы­мас фило­со­фи­я­лық қағи­да осы­лай. Ал ака­де­мик Р.Сыздықова бол­са, аспан ашық, күн жары­қта «жауын жауды­рып», XV ғасыр­дағы­ә­де­би тіл­дің тарихын жаза­ды. Әде­би тіл деген­нің не екенін біл­мей тұрып, оның тарихын жазады.Мұның аты – абсурд.

Про­фес­сор­лар Анар Салқын­бай мен Қала­мқас Қалы­ба­е­ва бол­са, Р.Сыздықованы қорға­удың жөні осы екен деп, бір емес, күл­лі ғылым ата­улы­да қол­да­ны­лып жүр­ген әмбе­бап әдіс­на­ма – себеп-сал­дар­лық бай­ла­ныс (детер­ми­на­ция) қағи­да­сын шет­ке ысы­рып тастап, әде­би тіл бар деген­ді айғақ­сыз «дәлел­де­умен» әуре болуда.

Ханым­дар, сіз­дер­дің бала­ла­ры­ңыз бар. Олар­ды «күл­ге аунап» тапқан жоқ­сыздар ғой. Бала туу үшін еркек­тің асты­на жатып шығу керек. Шарт деп оты­рға­ны­мыз осы. Сол сияқты, әде­би нор­ма­ланған тіл­ге қажет­тілік қоғам инду­стри­я­лы даму басқы­шы­на өтіп, тау­ар өндірісі жолға қой­ы­лып, нары­қтық қаты­на­стар жүзе­ге асы­ры­лып, құқы­қтық мем­ле­кет орнаған­да ғана пай­да бола­ды. Дүни­е­жүзінің дамы­ған линг­ви­сти­ка­ла­рын­да қоры­ты­лып шыға­ры­лған, прак­ти­ка­да ақталған қағи­да­лар осы­лай тәп­ті­ш­тей­ді. Қазақ қоға­мы бұл беле­стер­ге 1991 жыл­дан кей­ін ғана келіп тірелді.

Рас, менің топ­шы­ла­у­ым «қисын­сыз» болып шығуы, «бесік­те­гі бала білетін­ді» біл­ме­уім де мүм­кін ғой. Олай болған­да, менің топ­шы­ла­у­ла­рым­ның «қисын­сызды­ғын» дәлел­деу керек емес пе? Ол үшін А.Салқынбай ханым мына сұрақтар­дың басын ашып, түсін­діріп беру­ге міндеттісіз:

1. Сіздің жеке зерт­те­улеріңіз бой­ын­ша, қазақ әде­би тілінің қалып­та­суы қай ғасыр­дың, қай жыл­да­ры­нан баста­ла­ды? Өзіңіздің әде­би тіл­дің қалып­та­суы тура­лы «қисын­ды әңгі­меңіз» қан­дай зерт­теу еңбек­терін­де жари­я­ланған. Сіл­те­ме беріңіз.

2. Сіз «бесік­те­гі балаға аян» тұжы­ры­мы­ңы­зды жаса­уға қан­дай қоғам­дық құбы­лы­стар түрт­кі болға­нын, қашан және қан­дай шар­тты­лы­қтар негізін­де әде­би нор­ма­ланған тіл­ге қажет­тік туға­нын қан­дай тео­ри­яға сүй­еніп, қоры­тып шығардыңыз?

3. Сіз Ресей фило­лог­та­ры­ның орыс әде­би тілінің қалып­та­су үдерісінің өнер­кәсіп төң­керісі жүзе­ге асы­ры­лған XIX ғасыр­дың 30 жыл­да­ры­нан басталға­ны тура­лы айтып жүр­ген­дерінің қате екенін дәлел­деп беріңіз.

4. Р.Сыздықованың нұсқа­уы­ның дұрыс екен­ді­гін, сол бағыт­пен кетіп бара жатқан қазақ тілінің кере­мет дамып оты­рға­нын, тілі­міздің әде­би нор­ма­ла­ры инду­стри­я­лы қоғам талап­та­ры­на сай жаса­лып қой­ы­лған­ды­қтан, бүкіл жұрт жап­пай мең­геріп алға­нын өмір­лік прак­ти­ка­дан алы­нған дәлел­дер­мен көр­сетіп беріңіз.

Қ.Қалыбаева ханым, А. Салқын­бай­ға қой­ы­лған сұрақтар­дың бәрі Сіз­ге де қой­ы­лып отыр деп түсініңіз. Оларға қосым­ша, «линг­ви­сти­ка­ның ғылы­ми тео­ри­я­ла­ры­на жақын» (өз сөзіңіз – Қ.Ж.) екеніңізді көр­се­тетін орай келіп тұр:

1. Әде­би тіл­дің нор­ма­ла­нып үлгер­генітура­лы «линг­ви­сти­ка ғылы­мы тео­ри­я­сы­на жақын» тұжы­ры­мы­ңы­зды жаса­уға қан­дай қоғам­дық құбы­лы­стар түрт­кі болға­нын, қашан және қан­дай шар­тты­лы­қтар негізін­де әде­би нор­ма­ланған тіл­ге қажет­тік туға­нын сипаттап беріңіз.

2. Қан­дай тео­ри­яға сүй­еніп, қаза­қтың әде­би тілі қай ғасыр­дың, қай жыл­да­рын­да нор­ма­ла­нып үлгер­генін (?)сіл­те­ме жасай оты­рып, көр­сетіп беріңіз.

Ханым­дар! Семи­нар­ды жүр­гі­зу­ші Е.Тілешов ол жолы сіз­дер­ге ойла­ры­ңы­зға кел­ген­ді айтқы­зып алып, қар­сы сөз айтуға маған мұр­сат бер­мей, кері бай­ла­ны­стан туын­да­уы мүм­кін гипо­те­ти­ка­лық соққы­дан құтыл­ды­рып әкет­кен бола­тын. Енді бас­пасөз­де ұшы­рас­ып отыр­мыз. Бұдан кей­ін де біз сіз­дер­мен түр­лі фор­мат­та кез­де­сетін бола­мыз. Тіл түйт­кіл­дерінің түбіне жет­пей қой­май­мыз. Мен сіз­дер­ден осы сұрақтар­дың ашық жау­а­бын беру­леріңізді талап етемін.

***

Пам­флет № 5

Неме­се ака­де­мик Р. Сызды­қо­ва­ның үшін­ші қатесі

Рабиға Сызды­қо­ва­ның екі қатесінің сал­да­ры оны үшін­ші қате­ге апа­рып соқты­рған. Оның «әде­би тіл» ұғы­мын «жал­пы­ха­лы­қтық тіл­мен» шата­сты­рып қолдануы,қазақ фило­ло­ги­я­сын­да толып жатқан ғылы­ми теріс бағыт­тар­дың орны­ғуы­на жол ашып берді.

Мұны түсін­діру­ге кірі­су­ден бұрын сарап­шы­лар­дың жал­пы­ха­лы­қтық тіл ұғы­мы­на қаты­сты пікір­лерін еске түсі­ру қажет­ті­гі туып отыр.

А.Салқынбай: Бүгін­гі тәу­ел­сіз Қаза­қстан халқы әлем­ге әйгілі, әлем­ге таны­тып оты­рған ұлы Абай, Жам­был, Әуе­зов, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев сын­ды асыл­да­рын қазақ әде­би тілі­не­не­шқа­шан бөліп қарай алмай­ды.

Е.Тілешов: Біз Бұқар­дың, ала­шор­да­шы­лар­дың, Мағ­жан­ның тілін әде­би тіл деп сана­мауы­мыз керек пе? (2021 жылы 4 қара­ша­да өткен рес­пуб­ли­ка­лық ғылы­ми семи­нар­да сөй­ле­ген сөзінен).

Қ.Қалыбаева: Әде­би тіл­дің нор­ма­ла­нуын халық тілі­нен,.. ауыл тілі­нен бөліп алуға ешбір кел­мей­ді. Аграр­лы қоғам­ның тілі, инду­стри­я­лы қоғам­ның әде­би тілі ұғы­мы­м­ен мүл­де келі­се алмай­мыз.

Қ.Ж.: Осы пікір­лер­ге қаты­сты түсін­діруім­ді, ханым­дар мен мыр­за­лар, сіз­дер­ге рах­мет айту­дан бастай­ын деп отыр­мын. Сіз­дер «әдеби тіл» мен «жал­пы­ха­лы­қтық тіл»ұғым­да­рын ажы­ра­та алмай­тын­да­ры­ңы­зды өздеріңіз әшке­ре­леп беріп отыр­сыздар. Мен үшін бұл күтілетін құбы­лыс еді, ойдағы­дай, төбесі­нен түсірдіңіздер.

Менің баян­да­мам­да да, кіта­бым­да да Сіз­дер атаған қай­рат­кер­лер­дің шығар­ма­шы­лы­ғы­на қаты­сты сөз жоқ. Өйт­кені, мен қозғап оты­рған инду­стри­я­лы қоғам­ның нор­ма­ланған тілінжасау мәсе­лесі өткен ғасыр­лар­да аграр­лы қоғам­ның жал­пы­ха­лы­қтық тілін­де жазы­лған тең­десі жоқ шығар­ма­лар­ды қай­та қара­уды көздемейді.

Осы жер­де, «тіл тағ­ды­рын шешу­шілер» үшін жал­пы­ха­лы­қтық тіл тура­лы сау­жой дәрісін ұйым­да­сты­руға тура келеді.

Жал­пы­ха­лы­қтық тіл – тіл лек­си­ка­сы­ның толық жиын­ты­ғы. Ол тіл­де­гі сөздік қор­дың абсо­лют­ті мөл­шерін түгел қам­ти­ды. Оның құра­мы­на әде­би нор­маға түсіріл­ме­ген лек­си­ка­ның бар­лық түр­лері еніп тұра­ды. Жал­пы­ха­лы­қтық тіл­дің мей­ілін­ше дами­тын, жетілетін кезеңі – аграр­лы қоғам. Мәде­ни­ет­тің, соның ішін­де көр­кем әде­би­ет­тің, өнер­дің ұлт мақта­ны­шы­на айналған туын­ды­ла­ры­ның дені аграр­лы қоғам­да дүни­е­ге кел­ген (қар.: 1.5 т.).

Жоға­ры­да аталған Абай, Әуе­зов, Жұма­ба­ев, т.б. қай­рат­кер­лер аграр­лы қоғам­ның қай­мағы бұзыл­маған жал­пы­ха­лы­қтық тілінің нәрі мен сөлін еркін­ше пай­да­ла­на оты­рып, көр­кем сөздің толып жатқан тама­ша үлгілерін, інжу-мар­жан­да­рын дүни­е­ге кел­тір­ді. Оларға қой­ы­ла­тын ешқан­дай кінә жоқ.

Өзге халы­қтар­да да солай болған. Аграр­лы қоғам тұсын­да фран­цуз кла­си­ка­лық роман­да­ры, неміс поэ­зи­я­сы­ның, ағы­л­шын дра­ма­тур­ги­я­сы­ның біре­гей үлгілері пай­да бол­ды. Ол үлгілер де өте бай, ора­лым­ды және құнар­лы жал­пы­ха­лы­қтық тіл­де жазыл­ды. Кезін­де көзі ашық адам­дар олар­ды іздеп жүріп оқи­тын. Ака­де­мик Р.Сыздықованың XV-XIX ғасыр­лар­дағы әде­би тіл деп шата­сты­рып оты­рға­ны – осы жал­пы­ха­лы­қтық тіл болатын.

Әде­би нор­ма­ланған тіл – жал­пы­ха­лы­қтық тіл­дің ядро­сын құрай­тын, ресми аяда қол­да­ны­ла­тын, стан­дар­тқа кел­тіріл­ген бөлі­гі екен­ді­гін жоға­ры­да айт­тық. Әде­би нор­ма­ланған тіл­дің пай­да болуы тау­ар өндірісі мен құқы­қтық қоғам­ның орна­уы­мен шар­ттан­ды­ры­лып тасталған. Сон­ды­қта­нол инду­стри­я­лы қоғам­ның тілі­бо­лып табы­ла­ды. Дүни­е­жүзілік тен­ден­ци­яда осы­лай қабылданған.

Тіл­та­ну ғылы­мын­да әде­би тіл мен жал­пы­ха­лы­қтық тіл ұғым­да­рын шата­сты­рып, әде­би­тіл қалып­та­суы үшін бел­гілі бір шар­тты­лы­қтар қажет екенін түсіне алмаған, алды­ңғы әріп­те­стері салып кет­кен теріс бағыт­пен ұрып келе жатқан, қазір­гі қазақ фило­лог­та­ры тіл­ді инду­стри­я­лы қоғам­ның нор­ма­ланған әде­би тілі сапа­сын­да дамы­туқа­жет­ті­гін түсіне алмай отыр.

Қазір дамы­ған инду­стри­я­лы елдер­де нор­ма­ланған әде­би тіл үстем­дік ете­ді. Жал­пы­ха­лы­қтық тіл мәде­ни­ет, көр­ке­мө­нер, тұр­мыс аяла­рын­да еркін қол­да­ны­лға­ны­мен, тех­но­кратқа айна­лып кет­кен жастар ара­сын­да көп­том­дық роман­дарға, ұзақ поэ­ма­ларға сұра­ныс азай­ған. Бұл – инду­стри­я­лы елдер­дің бәріне тән үрдіс. Герольд Бель­гер­дің «қазір­гі неміс жаста­ры Гетенің тілін түсін­бей­ді» дегені бар. Біз­де де солай. Қазір «Абай жолын» оқи­тын жас тап­пай­сың. Инду­стри­я­лы қоғам жағ­дай­ын­да нор­ма­ланған әде­би нұсқа­сын жаса­ма­саң – тіліңнің күні қараң, оны ешкім мең­ге­ре алмай­ды. Қазір­гі таң­да тіл пер­спек­ти­ва­сы, бірін­ші­ден – нор­ма­мен, екін­ші­ден – репре­зен­та­тив­тік қабілеті­мен, үшін­ші­ден – заман­да­стың руха­ни тала­бын өтей ала­тын, сапа­лы кон­тент­пен айқындалады.

• (Жалға­сы бар)