Өткен сенбі күні ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаев биыл маусым айында өткен Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі республикалық референдумнан кейін қабылданған бірқатар маңызды заңға жария түрде қол қойған еді. Оқырманның есіне сала кетейік, ол заңдар:
1. «Қазақстан Республикасының Конституциялық соты туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы;
2. «Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы;
3. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы;
4. «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына Мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы;
5. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңы;
6. «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңы.
Қазақстандық қоғамда бұл заңдар туралы пікір әрқилы: бірі – жартыкеш десе, екіншілері – ел-жұрт көп күткен саяси өзгерістердің сеңін бұзады дейді. Біз осы орайдағы пікірлер жиынтығын топшылау үшін, «иә» және «жоқ» деген тұрғыда танымал саясаткерлер Тоғжан Қожалы мен Мұхтар Тайжанның ой-тұжырымдарын жариялап отырмыз.
– Тоғжан бике, өткен сенбі күні президент Тоқаев алты бірдей заңға жария түрде қол қойды. Сізге белгілі – бұл заңдар президенттің Наурыз жолдауында айтылған, кейіннен референдумда елді демократияландыруға бағытталған бастамаларының жалғасы ретінде жалпыхалықтық дауысқа салынған еді. Бұл заңдардың жалпы нобайы сіздің көңіліңізге қонды ма?
– Әрине, еліміздегі өзгерістер неғұрлым толық, серпінді болғаны жақсы, біз ол үшін либеризация үдерісін бастауымыз керек еді. Менің ойымша, «Мәскеу бірден салынған жоқ» дегендей, бұл заңдар елдегі саяси өзгерістерге түрткі болады деген сенімдемін. Сайлаудағы тәуелсіз бақылау және партиялық жүйені либеризациялау – қоғамға серпіліс береді деп ойлаймын. Халықта барлық сайланбалы лауазымдарға, соның ішінде президенттікке шектеусіз сайлану мүмкіндігі болуы керек. Бұл негізгі идея, оны әлі де дамыту керек.
– Бұл арада ұзақ уақыттан бері қоғам талап етіп жүрген «Саяси партиялар туралы заңға» енгізілген өзгерістер жартыкеш болған жоқ па?
– Барлығымыз партиялар туралы заңның жаңаруын күтіп жүргеніміз рас. Иә, мәслихаттар мен мәжілістерге бір мандатты жүйемен кіруге мүмкіндік болғаны маңызды, бірақ бір мандатты жүйемен өту және көп партиялықты дамыту үшін, біздің елде Ұлттық қауіпсіздік комитетіне, Президент әкімшілігіне және ішкі саясат бөлімдеріне оларға деген көзқарасты өзгерту қажет. Бізде өкіметке ұнамайтын тәуелсіз ұйымдарға үнемі кедергілер жасалады. Сондықтан мұндай көзқарас өзгеруі керек. Бірақ барлық кінәраттар алты заңмен толықтай жойылады деуге келмейді. Ол үшін билік пен қоғамның саяси қатынастар мәдениеті өркениетті негізде қалыптасуы қажет.
– Жалпы, Тоғжан бике, соңғы кездері сіз әлеуметтік желілерде президент Тоқаевтың саясатын қолдайтыныңыз турасында ашық пікір айтып жүрсіз. Бұл қолдауға негіз болатындай қандай ұстанымыңыз бар? Кеше ғана оппозициялық ортада жүрген Тоғжан Қожалы неге өзінің саяси көзқарасын өзгертті?
– Біз «ХАҚ» қозғалысымыз – ол деген «халыққа адал қызмет ету», ал халыққа адал қызмет ету «мен билікке көзқарасым жаман, ал оппозицияға жақсы» дегенді білдірмейді. Біздің елде халыққа адал қызмет шын мәнінде төмен дәрежеде. Үш жылдан астам уақыттан бері үкіметті сынап та, құптап та келемін. Оппозицияны да сынаймын, қолдаймын да.
Неліктен? Өйткені біз – «хақтықтар» тек мемлекет үшін шын мәнінде пайдалы шешімдерді ғана қолдаймыз.
Сондықтан қазіргі геосаясат жағдайында, біздің көршілес елдеріміз үнемі әскери төңкеріс, оккупациялық соғыспен басып алу немесе әскери қақтығыстар жағдайында отырғанда, Қазақстан үшін тұрақтылық өте маңызды деп есептеймін. Кезінде Төле би бабамыз мемлекеттер арасында татулық орнату үшін, туған ұлы Жоланды аманатқа жоңғарларға берген екен. Соның арқасында 10 жыл ішінде қазақтардың әскери ахуалы нығайып, жоңғарлардың шапқыншылығына тойтарыс бере алды.
Қазір біз үшін де тұрақтылық өте маңызды, сондықтан дипломатиялық келіссөзбен, геосаяси айла-шарғылар арқылы тұрақтылықты сақтайтын және бізді сыртқы агрессиядан қорғай алатын президент керек. Бұл өте маңызды. Қазір елімізге дипломат президент қажет. Өйткені бізге бейбітшілік, тыныш өмір керек.
– Конституциялық заңдарға енгізілген өзгерістер биліктің мүддесін күйттеп, Тоқаев мырза екінші Назарбаев сияқты авторитарлық билік иесі болып кетпей ме? Мәселен, қоғамда мұндай сақтық пен күдік бар екені анық қой?
– Кез келген ел басқарушы президенттің авторитарлы болу қаупі бар, бірақ қоғам мен оның саяси институттары, тәуелсіз медиа ондай пиғылға қарсы тұратындай әлеуетте болуы керек. Өкінішке қарай, біздің елде мұндай институттар әлі күнге мешеу жағдайда.
Президент Тоқаевтың сайлауда жеңіске жеткеннен кейінгі басты міндеті – билік институттары мен азаматтық институттарды құру. Ол өзінің келесі президенттік құзыры кезеңінде көппартиялық жүйе құруға барлық жағдайды жасап, халықтан қорықпай, үміткерлердің ешқандай қудалаусыз мәслихаттар мен мәжілістерге ұсынылу және сайлану мүмкіндігін туғызып, бейбіт митингтерге шығуға қауіпсіз жағдай жасайды деп сенеміз. Тоқаевқа деген біздің сенім осындай өзгерістерге әкелетініне үлкен үміт артамыз. Өз билігіне белшесінен, белшесінен емес-ау, кеңірдегінен батқан Назарбаевтың тарихы мен тағдырын қайталамайды деп сенеміз.
– Тағы да сол әлеуметтік желілер арқылы белгілі болғандай, сіз қазір президенттік сайлауға бақылау жасау мәселесімен шынайы айналысуды бастаған екенсіз. Егер бұл сайлауда демократиялық оппозицияның үміткері болмаса, бақылау жасаудың қандай қажеттілігі бар деп ойлайсыз?
– Біз екі процесті ажырата білуіміз керек: тәуелсіз бақылау және дауыс беру. Иә, қазір бізде оппозициядан шыққан кандидаттар жоқ. Бірақ бұл – осылайша сайлауға бойкот жариялап, азаматтық қоғамымыздың мемлекетті басқару процесіне қатыспау керектігін білдірмейді. Бақылау – азаматтық қоғамның даму процесінің маңызды институты екенін атап өту керек. Кез келген посткеңестік ел: Грузия, Молдова, Украина… олардың барлығы көптеген тәуелсіз бақылаулар арқылы әділ сайлауға қол жеткізді. Біз де осыған ұмтылуымыз керек.
Егер біз бұл процестерге бойкот жариялай берсек, онда қоғамымыз авторитаризмге қарай сырғи береді. Сайлауға бойкот жариялау және ел мен халықтың болашағына тікелей қатысы бар осындай саяси науқанды елемеу – әрқашан авторитаризмнің құралы болды және кез келген елде авторитаризмнің дамуына ықпал етті. Авторитаризмге бейім кез келген ел үшін халықтың сайлауға, оның ішінде сайлауды бақылауға қатыспағаны тиімді. Сондықтан біздің белсенділер мен қоғам қайраткерлерінің міндеті – керісінше, барша жұртшылықты тәуелсіз бақылауға шақыру. Қазақ әрдайым әуес болып келген түрлі өсек-аяңға құлақ аспай, өздері әділ немесе әділетсіз сайлаудың қатысушысы болсын. Бұл – халықтың саяси ерік-жігері мен саяси мәдениетін дамытуға бірден-бір үрдіс екенін түсінуіміз керек.
Мен сайлауға бақылау жасаймын дегенде, Тоқаевтың немесе басқа бір үміткердің мүддесін күйттеуден аулақпын. Менің мақсатым – сайлаудың адал және таза немесе керісінше өткеніне көз жеткізу.
– Президент Тоқаевты қолдау және сайлауға бақылау жасау арқылы сіз өзіңіз жетекшілік ететін «ХАҚ» қоғамдық бірлестігін саяси партияға айналдырып, кейіннен парламентке өтудің қамын күйттеп жүр деген сұраққа қалай жауап берер едіңіз?
– Сайлау науқаны кезінде, әсіресе мәжіліс сайлауы өтетін кезде партия құру – бұл үлкен ұйымдастырушылық пен күш-жігерді, көп қаржыны қажет ететін іс. Сондықтан қазір партия құрумен айналысу өз мәнін жоғалтты. Сондықтан «ХАҚ»-тың алдындағы міндеті – мәжілісте өзіміздің фракциялар мен блоктар құру. Біз соған қарай жұмыс жасаймыз, өңірлерде мәслихаттар мен мәжіліске ұсынатын адамдарымыз бар.
Ал президент Тоқаевтың өтпелі кезеңдегі саясатын қолдау арқылы «ХАҚ»-ты партияға айналдыру амалы жасалуда деген қаңқу сөздің ешқандай негізі жоқ. Біз парламенттік институттарға билікке жарымсақтану арқылы емес, өзіміздің тұрақты және берік саяси ұстанымымыз арқылы қол жеткіземіз! Бұл арада біз ең алдымен мемлекеттің және халықтың ұлттық қауіпсіздігін басты мүдде деп санаймыз. Ал егер әлдекім біздің бұл ұстанымымызды билікке жағу амалы десе – бұл саяси надандық пен қоғамдық көрсоқырлықтың кебі болғаны!
– Осындай сайлау науқанымен қатар сіздің жеке өміріңіздегі өзгерістер де астасып кеткен сияқты. «Күйеуіммен ажырастым» деп әлеуметтік желіде ашық айтқан екенсіз…
– Бұл жайлы әлеуметтік желілерде көп айтылды. Сондықтан қайта-қайта қозғай берудің қажеті жоқ. Ең бастысы – мен енді Тілеухан әулетінің келіні емеспін. Мен 40 жасқа тақаған кезімде ол әулетке келін болып түскен болатынмын. Ал 50 жасымда ол отбасынан кеттім.
Ендігі менің көздейтінім – өзімнің еркін мұрат-мақсаттарым мен көзқарастарым. Нақтырақ айтқанда, халыққа пайдамды тигізгім келеді. Ол үшін менде қазір барлық мүмкіндік бар. Біріншіден, менің басым бос. Екіншіден, мен бұрынғыдан гөрі еркін ой-өріске беріле аламын. Үшіншіден, халқыма адал қызмет етуге деген зор талпынысым бар.
– Бәрекелді, Тоғжан бике! Әйел пендесінің мұндай ұстанымы ерлікке пара-пар жағдай болса керек! Іске сәт! Сұхбатыңыз үшін сізге көп рақмет!
Сырым ДАТОВ,
«D»
«DAT». 10.10.2022.
