- Сайлаудың дүрмегі тарқап, жаңа парламент жасақталғанда, депутаттардың алдына аса маңызды бір құжат түсуі мүмкін. Мүмкін дейтініміз, қаңқасы әлдеқашан қаланса да, қайта қарап, жетілдіру ісі сиырқұйымшақтанып келе жатқан бір заң бар. Ол – «Қазақстан Республикасында өзін-өзі басқаруды дамыту туралы» заң жобасы.
Бұл құжаттың құндылығы неде? Азаматтық қоғам нені білуі керек? Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң «халықтан – қарынға» ағынына тоқтам сала ала ма? Бұл сауалдарды біз қоғам белсендісі, «ХАҚ» қоғамдық қайырымдылық қорының жетекшісі Тоғжан Қожалыдан сұрадық.
– Жаңылмасақ, осы заңның тұжырымдамасын әзірлеген жұмыс тобының құрамында сіз де болдыңыз. Құжаттың маңыздылығын бір ауыз сөзбен қалай түсіндірер едіңіз?
– Маңыздылығы сол – біз бұл заңды, керек десеңіз, Ата заңнан кейінгі орынға қоямыз. Өйткені жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі жақсы жұмыс істеген елдерде ілгерілеу жеделдейді, өркендеу жылдамдайды. Азаматтық қоғам белсенді қимылға көшеді. Әрбір азамат жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне атсалыса алады. Мұны қазір мен ғана емес, көпшілік біліп, сезіп отыр. Себебі халық тұрмысының жақсаруы мәжіліс пен сенаттың қызметіне емес, бірінші кезекте әкімдіктің қалай жұмыс істейтініне тәуелді. Жасыратыны жоқ, қала салық төлеушілердің ақшасына өмір сүреді, бірақ салық төлеушілер ақшаның қалай және қайда жұмсалатынын білмейді.
– Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін өзгерту бойынша сіздің нақты ұсыныстарыңыз қандай?
– Жергілікті өзін-өзі басқаруға ұмтылыс Қазақстанда ауыл әкімдерін сайлаудан басталуы тиіс. Бірақ оны билік «Саяси жаңғырудың жаңа кезеңі» деп әспеттеді. Бірақ оларды халықтың қалауымен әкім болды деу қиын. Сырттай қарағанда, «Нұр Отанның» батасын алған әкімдердің тұрғындармен бір жүздесіп, атқа қайта мінгеніндей әсер қалдырды. Дәл осы қадам ел-жұртқа пайдалы болды деудің қисыны жоқ.
– Бірақ ауыл басшысын тұрғындар тікелей дауыс беру арқылы сайлап жатыр деді?
– Деуін – деді ғой, бірақ ауылдық жерде бұрынғы әкіммен тайталаса алатындай білікті кадр да тапшы еді. Оның үстіне қиырдағы елді мекендерде азаматтық қоғам әлсіз екені дау тудырмайды. Сондықтан шын мәнінде әкімді сайлау қажет болса, оны ауылдан емес, ірі қалалардағы ауқымды аудандардан бастау қажет болатын. Мәселен, Алматының Түрксіб, Жетісу немесе Алмалы аудандарынан.
Неліктен? Себебі бұл аудандардың орналасуы, құрылымы әртүрлі. Пилоттық жоба ретінде осы аудандардың бірі таңдалғанда, нәтижесі де басқаша болар еді. Қалада кандидаттар да жеткілікті. Халық өзіне қолайлы көретін тұлғаны дауыс беру арқылы таңдай алады. Сондықтан біздің ұсынысымыз – әкім сайлауды ит арқасы қияннан емес, қаладан, қала болғанда да – республикалық қалалардың аудандарынан бастауы керек.
– Ұсыныстарыңыз жүзеге асуы үшін, заңнамалық деңгейде шешуді қажет ететін қандай мәселелер бар?
– Мәселенің бірі – республикалық деңгейдегі қалаларда аудандық маслихаттарды ашу, соны ұйымдастыру. Мысалы, Алматы мәслихатында 49 депутат бар. Ал қалада 2 миллион халық тұрады. Бұған енді қала аумағының уақыт санап кеңейіп келе жатқанын қосыңыз. Бір сайлау округінің өзінде 500 мың адам бар. Сол 500 мың адамның ауданда өз өкілі жоқ. Бейнелеп айтсақ, еститін құлағы, көретін көзі жоқ.
– Мәслихат ше?
– Мәслихат бар. Бірақ ол әкімшіліктің жұмысын істейді. Әкімшіліктің бір тармағы ретінде қызмет етеді. Міне, сондықтан біз республикалық деңгейдегі қалаларда аудандық мәслихаттар жұмыс істеуі керек дейміз. Алматының 49 депутаты 2 миллион тұрғынның қамын күйттейді, мұң-зарына құлақ асып үлгереді, жасалмаған жолын жөндетіп, тартылмаған суын тартып береді десеңіз, оған кім сенеді?
– Жергілікті өзін-өзі басқарудың жаңа жүйесінде әкімдердің рөлін қалай елестетесіз?
– Әкімдердің рөлі – оның сол орынға қалай және кімнің арқасында барғанымен байланысты. Ауыл-ауданнан бастап, қала, облыс басшыларына дейінгі әкім атаулының бәрі қызметіне сайланбалы жолмен ғана кірісуі керек. Сонда ғана оны халық таңдаған әкім деп айта аламыз. Өкінішке қарай, «Сайлау туралы» заңда да, «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңда да республикалық маңызы бар қалалар мен облыс әкімдерін сайлау туралы бір ауыз сөз айтылмаған. Ал сайланбаған әкім халыққа есеп бермейді. Есеп беруді қажет деп те санамайды. Оны кім тағайындады, сонымен ғана санасады, соның алдында ғана есеп береді. Соның айтқанымен жүріп, соның айтқанымен тұрады. Яғни, ештеңе өзгермейді.
– Қазақстанға фискалдық реттеу қажет пе? Сіз көріп отырған жергілікті өзін-өзі басқару үлгісінде салықты бөлу қалай жүреді?
– Ең бастысы – мемлекеттік органдардың функциясын шектеу керек. Бұл үшін арнайы аудит жүргізілгені дұрыс деп санаймыз. Өйткені әкімшілікке көп өкілеттіктің қажеті жоқ. Оның көптеген функцияларын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне немесе жергілікті әкімдікке берген жөн. Сонда елді мекендердегі өзекті мәселені жергілікті тұрғындар өздері шешеді.
Енді салыққа келейік, салықтың көлемді бөлігі ауданда қалуы керек. Әр аудан өз бюджетін талқылап, маңызды деген мәселеге қаржы бөле алатындай деңгейге жетуі қажет. Сонда ғана кезегін күткен көп шаруа шешімін табады. Қазір аймақ-аймақта түйіні тарқатылмаған мәселе жетіп-артылады. Неге? Себебі ауданның өз бюджеті жоқ. Сол себептен салықтың көлемді бөлігі жергілікті жерде қалып, қалғаны облыстық, республикалық бюджетке аударылуы керек. Өйткені ортақ қазанға түсетін өзге салық түрлері жеткілікті.
– Дегенмен еліміздің көпшілік аймағы дотациямен күн көріп отыр. Олар басқасын айтпағанда, білім беру, денсаулық сақтау, құқық қорғау секілді маңызды салаларды қаржылай қамтуға қажетті салық жинай алмайды ғой?
– Ол рас. Алдымен мына мәселені ескерейік. Өткен жылдың соңында 2023–2025 жылдарға арналған республикалық бюджет қабылданды. Алдағы үш жылғы бюджеттің шығысы – 21 трлн теңге, кірісі 17,8 трлн теңге көлемінде болжанды. Мемлекеттің кірісінен шығысы көп болғандықтан, қосымша 3,2 триллион теңге қажет. Өкініштісі сол – бұл жағдай жылда қайталанады. Оның басты себебі – донор аймақтар, яғни Алматы мен Астана және мұнайлы Атырау облысы. Маңғыстаудың өзі донор аймақ мәртебесінен айырылып қалды. Сонда еліміздегі 20 өңірдің 17-сі өзін-өзі асырауға қауқарсыз деген сөз.
Сондықтан дотация негізінен жаңа жұмыс орындарын ашуға берілуі керек. Жұмыс орындарын ашу, кәсіпкерлікті дамыту – ортақ қазанға аузын ашып отырған өңірлерге жан бітірудің ең басты алғышарты.
Осы жерде ескерте кететін бір мәселе бар. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі донор аймақтар үшін де маңызды. Табысты аудандар мен аймақтардың өзінде шешімін күткен мәселе көп. Айталық, неге Жаңаөзенде халық жиі шеруге шығады? Өйткені мұнайлы өлкенің де бітпеген шаруасы, шешілмеген мәселесі аз емес. Табыс республикалық бюджетке кеткеннен кейін, жергілікті халық қолдағы барын өзгеге беріп, өзі жалаңбұт отырғандай күй кешеді.
– Қалалық жерлерде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына қатысты айғай-шу жиі болады. Әсіресе биылғы қыс бұл саладағы талай былықтың бетін ашты. Жемқорлық пен жауапсыздық, жекелеген үйлер былай тұрсын, қақаған қыста тұтас қаланы «қатырып» тастады. Не ұсыныс айтасыз?
– Дамыған елдердің тәжірибесіне қарасақ, жекелеген үйлер түгілі тұтас кварталдар басқарушы компаниялардың қарамағына беріледі. Бірақ ол компаниялар біздегідей бармақ басты, көз қыстымен таңдалмайды. Осы салада тәжірибесі мол, қажетті техникалары, білікті мамандары бар компаниялар бәсекеге түседі. Бастысы – оны тұрғындардың өзі таңдайды. Коммуналдық төлем үшін қаржы шығындағаннан кейін, бұл қызметті кімге сеніп тапсыратынын тұрғындар өздері шешуі керек. Жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімділігі де осында.
– Әңгімеңізге рахмет!
Айсұлу ОСПАН,
«D»
Байқоңырдың әкімдігі
УКРАИНАДАҒЫ СОҒЫСҚА
халықты шақырып жүр
- Байқоңыр қаласының әкімдігі жергілікті тұрғындарға Украина жеріндегі соғысқа қатысу үшін ақша ұсынған, деп хабарлайды Today-ге сілтеме жасап Exclusive.kz Kazakhstan.
«Байқоңыр әкімшілігі төрағасының 2023 жылы 7 ақпандағы № 46 қаулысына сәйкес, Байқоңыр қаласында тұратын мобилизацияланған азаматтар және арнайы операцияға өз еркімен қатысқысы келетін, келісімшарт бойынша әскери қызметтен өткісі келетіндерді әлеуметтік қолдау шарасы ретінде 260 мың рубль көлемінде бір реттік қаржылай өтемақы тағайындалды», – делінген прокуратураның хабарламасында.
Төлем тәртібіне сәйкес, әскери қызметші Байқоңыр қаласы әкімдігінің халықты әлеуметтік қорғау бөліміне белгіленген нысан бойынша біржолғы төлемге өтініш береді. Әскери қызметшілерге біржолғы төлем қаражаты қаралғаннан кейін, олардың өтініштерінде көрсетілген Ресей Федерациясының кредиттік ұйымдарындағы шоттарға аударылады.
«Әскери қызметкердің өтініші қабылданып, қаржы аударылатын мерзім 20 жұмыс күнінен аспайды. Сәйкес қаулы қала әкімшілігінің ресми сайтында жарияланған және күшіне енді», – делінген Еxclusive.kz дереккөздерге сілтеме жасап таратқан ақпаратта.
Осы орайда әлеуметтік желілердің қазақстандық сегментінде наразылық толқыны туды. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық бірлігі болып саналатын және халқының көпшілігі Қазақстанның азаматы болып есептелетін қалада бөтен елдің (Ресей) агрессиялық-оккупациялық соғысына қатысты үгіт-насихат жұмысы неге жүргізіледі? Қазақстандық билік бұл бассыздыққа неге жол береді? Көпшілікке маза бермеген сұрақтардың ортақ сұлбасы осындай.
