Білім министрінің назарына
Бейімбет Ермұқанов, профессор
Біздің анықтама
Бейімбет Бәйектіұлы Ермұқанов 1936 жылы 10 маусымда Астрахан облысы, Володар ауданы, Тюрин ауылында туған. Тарих ғылымдарының докторы (1980 ж.), профессор (1982 ж.), Қазақстанның еңбек сіңірген жоғары мектеп қызметкері (1986 ж.). ҚазГУ-ды (қазіргі ҚазҰУ) 1960 жылы және Мәскеу университетінің аспирантурасын (1963 ж.), КОКП ОК жанындағы Қоғамдық ғылым академиясының докторантурасын (1965 ж.) бітірген. Алматы Жоғары партия мектебінде аға оқытушы, доцент, профессор (1967–87жж.), Алматы шет тілдер педагогикалық институтында (Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті) 1987–92 жылдары ректор, ҚазҰПУ-да кафедра меңгерушісі (1992–2000 ж.) болып қызмет істеді. 2000 жылдан осында профессор қызметін атқарады.
Педагогикалық жоғары оқу орындарының оқу жоспарына жаңа тарихи пән – түркі халықтарының тарихын енгізу – Қазақстанның тәуелсіздігімен тікелей байланысты. Бұл прогрессивтік шараның ғылыми және саяси-қоғамдық маңызы зор. Көшпелі түркі халықтары әлемдік өркениетке қомақты үлес қосты. Олардың шығу тегін, тарихтағы атқарған рөлін зерттеудің қажеттілігі ертеден-ақ белгілі болды. Біздегі тарих факультеттерінде бұндай пән болмады. Оларда «КСРО тарихы», «Партия тарихы» (екеуі де шын мәнінде орыс тарихы еді), оңтүстік және батыс славяндар тарихы жүрді. Түркі халықтарының тарихы Қазақстан, яғни отан тарихын байытып, оны дұрыс және толық зерттеу мүмкіншілігін арттыратыны сөзсіз.
Алайда жаңа пәнді оқу жоспарына қосқанда, біздің әзірлігіміз жоқтың қасы болды: тиісті мамандар жетіспеді, ғылыми-әдістемелік тұрғыдан заман талабына сай оқулықтар, оқу құралдары (әсіресе қазақ тілінде) болмады. 2001 ж. «Сорос-Қазақстан қоры» түркі халықтары тарихы бойынша шығарған мемлекеттік типтік бағдарлама да сапасыз болды. Сондықтан да жаңа пән толыққанды болу үшін көп жұмыс істеу керек еді. Алайда оқу-білім министрлігі бұл істі дұрыс қолға ала алмады.
2003 жылы «Мәдени мұра» атты мемлекеттік бағдарлама қабылданып, оны жүзеге асыру үшін бюджеттен 5 млрд. тенге бөлінді. Бағдарлама отандық тарихты дамытудың өзекті мәселесі – оның деректемелік негізін байыту екеніне ерекше көңіл аударды. «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыруда Шығыстану институтының (директор т.ғ.д., профессор М.Х.Абусеитова) үлесі айтарлықтай. Институт өзінің ғылыми ұжымын Қытай, Моңғолия, Өзбекстаннан білікті бауырларымызды шақырып, нығайтып, Қазақстан тарихы тарихына байланысты араб, парсы, қытай, түркі, моңғол деректер жинақтарын жеті том етіп шығарды, олардың төртеуі – қазақ тілінде.
Тарих және этнология институты (директоры М.Қойгелдиев) «История Казахстана в русских источниках» атты он томдық жинақты жариялады. Бұл еңбектің шығуы И.В.Ерофеева мен А.И.Исиннің қажырлы қызметінің нәтижесі десек, артық болмас. Алайда институт директоры Батыс авторларының еңбектеріндегі деректерді құрастыруды филолог Гаркавецке тапсырды. Оның Батыс тарихынан хабары жоқтың қасы еді. «Такой объем работы мои предшественники выполняли в течение всей жизни. Мне же отведено всего два года – таковы требования сегодняшнего момента», – деп мақтанды кейіннен Гаркавец. Сонда ол не бітірді? Оның бар істегені – орыс тіліндегі кітаптардан құлаш-құлаш үзінділерді сұраптамай құрастыру болды. Сөйтіп, ол көлемі 1200 бет, салмағы 1,95 келі, ғылыми құндылығы нөл жинақ шығарды.
Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін, көптеген саяси-экономикалық проблемалардың шешілмеуі өндірістің құлдырауынан болғаны аян. Алайда «өтпелі кезең» деп жүгенсіз кеткен бастықтар, құныққан алпауыттар түйені де, биені де түгімен жұтып жатқан заманда рухани байлығымызды, оның тұнық көзі –тарихты жете зерттеп, дұрыс түсіну, ақиқатқа жету – ұлттық, азаматтық қана парыз емес, ол адамгершілікті сақтау, шынтуайтқа келгенде, халқымызды рухтандыру, оның сана-сезімін оятып, күш-жігер беру екенін түсінбеді.
Халықтың тағдыры, оның бүгіні мен ертеңі – сол рухани байлықта, егер одан айырылсақ, біз халық түгілі адам болудан да қаламыз. Орыстың белгілі философы Питирим Сорокин: «Есуастардан, я болмаса дарынсыздардан тұратын қоғам еш уақытта зор табысқа жетпейді. Керісінше, дарынды және жігерлі адамдардан тұратын қоғам қалайда өте жетілген қоғамдық құрылысты жасамай қоймайды», – деген еді.
Өркениеті дамыған ел тарихты қадірлеп, құрметтейді, тарих ұлттың ар-ұжданы деп санайды. Ешбір ғылым тарих сияқты Отан сүюді, ұлттық мақтанышты тәрбиелей алмайды. Елдің, халықтың басына күн туғанда, ол жүдеп-жадап тозғанда, оған төзімділік, қайсарлық беретін – оның өткен тарихы, ата-бабаларының ерлігі.
Ұлттық сана-сезім, ана тілінің маңызы туралы көп айтылады. Алайда адам намысы, ұлттық намыс, ар-ұят дегенді жалпылай айтқанмен, іс жүзінде ол қасиетті ақтай алмай жүрміз. Күмпиіп байып кеткендер намыс дегеннен жұрдай.
Ұлттық намыс дегенде, 1960 жылдары болған бір оқиға есіме түседі. Сирияда көне армян тарихына қатысты қолжазба табылды. Сатушы оны 12 миллион долларға бағалады. Армян ССР-і қолжазбаны сатып алуға қаржы таба алмай, сергелдеңге түсті. Міне, сол кезде тегі армян, ағылшын миллиардері Вачо Манукян әлгі қолжазбаны сатып алып, Еревандағы атақты Матенадаран мұражайына сыйлады (Вачо Манукян 1941 жылы Ливанда туған, филантроп, меценат, осы күнге дейін Арменияға, армяндарға көмегін аямайды. Ол талай армян қыз-жігіттерінің Гарвард, Оксфорд университеттерінде оқуына қаржылай көмек жасады).
Қазіргі заманда адал, тәуелсіз ғалымдарға ғылыммен шұғылдану қиынның-қиыны екені баршаға мәлім: негізгі себеп – қаражаттың жоқтығы. Солай дей тұра, мен 1996–2018 жылдардың арасында Қазақстан, түркі халықтарының тарихына байланысты 18 кітап, 200-дей мақала жарияладым. Пара алмаған, жемқорлықпен айналыспаған, шетел қорларынан гранттық көмек көрмеген, өкіметтен қолдау болмаған кезде мен осыншама кітапты қалай шығардым?
Қысылтаяң кезеңде маған кімдер қол ұшын бергені құпия емес. Елімізде, тәуелсіз Қазақстанда сана-сезімі жоғары, шын патриоттар, тарихтың рөлі мен маңызын біліп, оны құрметтейтін мейірімді жандар әлі де аз емес. «Жақсының – жақсылығын айт…» дейді халқымыз. Сол жақсылардың есімін атайын. Олар белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлері – А.Ақпаев, Н.Марабаев, С.Терещенко, Т.Мансуров, А.Арыстанбекова. Қомақты көмек көрсеткен – Е.Мамбетказиев, М.Өтешов. Кітаптарымды өздерінің оқу орындарына сатып алған ректорлар – Т.Садықов, З.Алдамжаров, А.Құсайынов, А.Омаров, Н.Сыдықов, Г. Мутанов, Г. Гамарник, Т. Есполов, Н.Мамыров, Қ.Закирьянов, С. Пірәлиев. Аталған азаматтарға зор алғысымды білдіре отыра, олардың игілік ісі менің жеке басыма көрсеткен көмек емес, халықтың болашағына арналған инвестиция деп түсінемін.
Алайда қайырымсыз, сана-cезімі қара басының қамынан аспағандар да болды – Чердабаев, Сәрсенов, Тұрысбеков, Сапарбаев, ректорлар – Алшанов, Омаров, Сыздықов, Балықбаев. Аталғандардың соңғысы Абай атындағы ҚҰПУ-дың ректоры. Бұл университетте мен 20 жыл адал қызмет жасадым. Оның 70 және 80 жылдығына арнап екі кітап шығардым, 90 жылдығына қазақ тіліндегі деректер жинағын университет шығарса деп, ректорға 2018 ж. басында хат жолдадым. Жауап болмаған соң, қабылдауына барып сөйлессем, ол хатты ұмытып кеткенін байқадым. Сол жылы «К вопросу о происхождении казахского народа и его государственности» атты еңбегім (632 б.) жарық көрген-ді. Кітаптың ең болмаса 50 данасын университет сатып алса деп едім, міңгірлеп ештеңе айта алмады. Ішімнен: «Жасымды да (80-нен асқанмын) елемеген, ғалым екенімді де бағаламаған көргенсіз екенсің» деп, үндеместен орнымнан тұрып, кетіп қалдым.
Он сегіз кітаптың он бесі 2012 ж. дейін басылып шыққан еді. Енді ректорлар кітап сатып алудан ат-тонын алып қашатын болды. 2014 ж. «Материалы по истории древних тюркских народов» атты жинақты орыс тілінде жазып болып, қазақ тіліне аудардым. Сөйтіп, екі қолжазбаны дайындадым. Енді не істейін деп қатты абыржыдым.
Тәуелсіздік алғаннан кейін, бірінші рет ҚР білім және ғылым министрі Сарынжіповке хат жолдап, орыс, қазақ тілінде екі деректер жинағының әзір екенін, олардың ғылыми, әсіресе қазақ тіліндегі нұсқасы, оларды министрлік басып шығарып, ЖОО-таратса деген өтінішімді білдірдім. Жауап: «Сіз ҚР Жоғары оқу орындарының ассоциациясымен хабарласыңыз» (ФЛ-И-1012 03.09.2014 ж.).
Аспаннан тілегенім жерден табылды: 2015 ж. қазақтың екі азаматы: Д.Алиев пен А.Бабахановтың көмегінің арқасында «Материалы по истории древних тюркских народов» деген еңбегім жарық көрді. Бай болмаса да, ұлттық намысы жоғары, қайырымды азаматтарға алғысым шексіз. Қайталап айтайын – бүгінгі таңға дейін (2021 ж.) «Көне түркі халықтарының тарихынан деректер» атты жинақ жарыққа шықпай жатыр.
Бұл жинақтың тағдыры белгісіз. Өкімет шетел авторларының кітаптарын қазақ тіліне аударып, миллиондаған қаржы төлеп, әуре болып жүргенде, кәсіпқой тарихшының ана тілінде жазған еңбегі өз елінде жарық көрмеуі – масқара емес пе?! Соңғы үш кітабымды 250 данамен шығарсам да, жартысынан артығын тарата алмадым.
Қазіргі өкімет пе, әлде болашақ өкімет пе, аталған жинақты басып шығарып, оны таратуды өз міндетіне алмаса, түркі халықтарының қазақ тіліндегі тұңғыш деректер жинағы жарық көрмеуі әбден ықтимал.
