Қызылорда қаласындағы жолаушылар тасымалдау қызметі Қ.Көшербаев облыс әкімі болып келгеннен кейін жедел қолға алынып, сыйымдылығы жоғары үлкен автобустардан тұратын 200 орындық автобус паркі салынып, халыққа қызмет көрсете бастаған еді. Амалсыздан тар көліктерге бүкшеңдеп мініп жүрген жұртшылық қала деген атына сай үлкен автобустарды пайдаланып, бойы тіктеліп, көңілі көтеріліп қалған болатын.
Бірақ ол көліктер Қытайдан қымбат бағамен алынып, әрі сапасыз болғандықтан, олардың біразы көп ұзамай тоқтады. Кепілдік мерзімдеріне жетпей, моторлары істен шыққандары да бар. Жобаның тиімсіздігі білінді. Оның үстіне паркті салу мен автобустарды сатып алу үшін Еуропа даму банкінен алған несиені төлеу мерзімі де алқымнан ала бастады.
Бізде нарыққа көшкеннен бергі жылдары қызмет көрсету мен халықтың тұрмысына қажетті тауарлардың қымбаттап, халықтың қалтасына салмақ салатын үрдіс айналып келіп, автобус бағасына да жетті. Сөйтіп, 2017 жылы көпшіліктің қарсылығына қарамастан, баға 70 теңгеден 90 теңгеге бір-ақ секірді.
Бұған жұрт әлі де риза болмай жүрген. Сол себепті болар, Қ.Ысқақов облыс әкімі болып тағайындалысымен, өзінің алғашқы жұмысын осы автобус паркінің қызметімен танысып, жолаушылармен кездесуден бастады. Жұрт оның «кезінде жолақының өсуіне қарсы болған жалғыз мен едім» дегенінен жолақы арзандар деп үміттеніп қалған еді.
Бұл қадамынан автобус бағасына байланысты жақсылық бола ма деген оймен автобус паркінің басшысына, онан соң Қызылорда қаласының әкіміне қалалықтар бірқатар сауалдар жолдаған болатын. Жеті сұрақтан тұратын біздің сұранысымызға автобус паркі басшылығынан, қала әкімдігінің атынан осы саланың бөлім басшысы Е.Рахматулаевтан жауап алдық. Бір қызығы, жеті сұрақтың алғашқы бесеуіне олар бұл мәселелер «парктің коммерциялық құпиялары болып табылады» деген жауапты алға тартқан. Бұл сауалдар халықаралық банктен алынған несие мөлшері, парктің кірісі мен шығысы, кредиттің қайтарылуына қатысты қаржылық мүмкіндік, несиені өтеуге байланысты бюджеттен субсидия алынып отыр ма деген мәселелерге бағытталып еді.
Ал олар шын мәнінде коммерциялық құпия болып табыла ма? Турасын айтсақ, ешқандай да құпия болуы мүмкін емес. Өйткені бюджет – халықтың қазынасы. Егер автобус паркі осыған жеке қаржысын жұмсап отырса – мәселе басқаша. Өкінішке орай, барлығы бюджет қаржысына тіреліп отыр. Біріншіден, парк автобустарды бюджеттің несиесі есебінен сатып алды. Екіншіден, қаржыны қайтаруға парктің мүмкіндігі жете ме деген сауал қызылордалықтар үшін қазір өте маңызды. Несін жасырамыз, бәлкім, жетпей жатқан шығар? Ал жетпесе, халықаралық банк мүсіркемейді. Ол бюджетті тырп еткізбейді. Есепті жабады. Қарызды өтемей, бюджет есебі тағы ашылмайды. Елдің басқа мүддесіне керекті ақша осылайша бірыңғай сол автобус паркінің несиесін өтеуге жұмсалып, жұртты сабылтып қоюы әбден мүмкін. Сонда елге қатысты түйткілді мәселені соншалықты құпиялап не керегі бар?
Қиыны сол – қазірдің өзінде парктегі автобустардың тең жарымына жуығы істен шығуға жақындап қалды немесе жөндеу кезегін күтіп тұр. Бұл – ұқыпсыздықтың салдары. «Мемлекет жақсы менеджер бола алмайды» демекші, мемлекеттің несиесіне сатып алынған, ешкім жауап бермейтін тіршіліктің дәл осылай болатынын әу бастан болжаған едік. Қысқасы, бүгінгі құпия ертеңгі күні-ақ ащы шындыққа айналып, қалың жұртшылыққа жария болуы да ғажап емес.
Бұл тұрғыда мынандай мәселе тағы ушығып тұрған көрінеді. Жөндеуге тұрған автобустардың қосалқы бөлшектері қияннан, сондай-ақ қымбатқа сатып алынатын сыңайлы. Мамандар мұндай қымбат, сонымен бірге пайдалануы өте күрделі автобустарды сатып алған кезде қайда қараған? Бірқатар аты-жөндерін атамауды өтінген мамандар: «бізді тыңдамады, айтуын-ақ айтқанбыз» дейді.
Олар сонымен бірге отандық семейлік өндіріс өнімдерін, әрі кеткенде пайдалануға қолайлы ресейлік өнімдерді қаперге алмағанына өкініш білдіреді. Қысқасы, осы сауалдардың барлығы тағы да күмәнді ойларға жетелейді.
Несие халықтың жолақысы есебінен өтеліп жатыр. Бұл ақиқат. Бірақ ол қаржы жетпейді. Жетпейтіні – парктің шығыны көп. Ол орасан зор құрылым. Олардың айлықтарына, көліктеріне қанша жұмсалуда? Шығын неге көп?
Шағын «Газельдер» жолақысы 90 теңгеге көтерілгенде, олардың қожайындары балаша қуанды. Олардың кейбір маршруттары бойынша табысы 200% рентабельділікке жеткен. Ал қымбат бағаға сатып алынған үлкен автобустар пайдаға келгенде, олармен бәсекелесе алмайтын дәрежеде қалып отыр. Олай болса «Газельдерде» жүру бағасын көтеріп, жұрттың қалтасын қағудың қажеті қанша еді?
Коммерциялық құпия дегенге келейік. Бізде Конституциядан жоғары тұрған заң жоқ. Оның 20-бабында… «Әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. ҚР-ның мемлекеттік құпиясы болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді» делінген. Біз сұраған мәлімет мемлекеттік құпия емес. Біз тыйым салынбаған, жұрттан жиналған бюджет пен жүру ақысынан жиналған қаржының қайда жұмсалғанын сұрап отырмыз. Ал оның не мақсатқа жұмсалып отырғанын ел білуге міндетті. Барлық өркениетті елдерде солай. Тіпті бюджет қаржысын жеке мақсатына пайдаланғандар қызметінен кететіні белгілі. Ал біз алақандай Қызылордада бюджет қаржысының не үшін жұмсалып жатқаны жөнінде мәлімет ала алмаймыз. Парадокс!
Берілген жауаптың 7-тармағы бойынша «Қазіргі таңда жолаушылар тасымалымен айналысып отырған Қызылорда автобус паркі барлық бағыттарды толыққанды қамтамасыз ете алмауына байланысты жеке тасымалдаушы кәсіпкерлермен жалға алу келісімшартқа отырған. Олар қазіргі таңда 75%-ын құрап отыр» делінген.
Бұл арада тағы да сұрақ туындайды. Егер автобус паркі қаланың бүкіл қызмет көрсету аясының 75%-ын қамтып отырған жекелермен келісімшартқа отырса, онда жалпы автобус паркі қызметінің қажеттілігі де шамалы болып қалғаны ғой.
Берілген жауапта «Қалаішілік қоғамдық көліктердің қызмет көрсету сапасын жақсарту мақсатында жаңадан автобустар алуға облыстық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары басқармасына бюджеттік өтінім жолданған болатын» делініпті.
Ия, өтінім беру оңай. Үш жылда бір автобус паркі берекесіздіктен тұралауға айналса, оны қайта қалпына келтіру үшін тағы бюджет қаржысына жүгінуіміз керек пе?
Енді осы жауаптардың қисынын жұртқа облыс әкімшілігі түсіндірмесе, біз түсіндіре алар емеспіз?!
Е. ТОЙБАЗАР,
Қызылорда қаласы
