Оқиғаның мән-жайы. 2025 жылдың 7 наурызында Алматы халықаралық әуежайында белгісіз бір ер адам әуежай қызметкерін кепілге алып, қызметкерлеріне пышақпен сес көрсетті. Бұл оқиға 7 минутқа созылып, Мұса Әбдірайым деген азамат ерлік танытып, кепілдегі қызды қорғауға көмектесті. Қауіптің алдын алғаны үшін ол бірнеше мемлекеттік марапатқа ие болды.
Қарап тұрсақ, қалыпты жағдай, қоғамда орын алған тәртіпсіздік, оған қарымтасы беріліп жатады. Бұл да сондай оқиға, төтенше жағдайдың алдын алды, күдікті қамалды, қаһарман марапатталды. Алайда қоғамда осы оқиғаға қатысты екі түрлі пікір қалыптасты: Мұса Әбдірайымды нағыз батыр санайтындар мен оқиғаның шынайылығына күмән келтіретіндер.
М. Әбдірайымды батыр санайтындар «Ол өзінің өмірін қатерге тігіп, ешкімнің батылы жетпеген іске барды», «Қыз баланы құтқарғаны – ерлік», «Ерлік дер кезінде жасалды» десе, оқиғаны «қойылым» деп санайтындар «қылмыскер әуежай терминалдарынан суық қарумен қалай өтіп кеткен?», «Ойдан құрастырылған сәтсіз қойылым», «Бір тәулікте бірнеше марапат алу күдік тудырады» дейді.
Журналист Жеңіс Құспан бұл оқиғаны алдын ала дайындалған «қойылым» десе, Арнұр Асқар оқиғаның шынайылығын атап, Мұса Әбдірайымның ерлігіне лайықты баға берілуі керек деп есептейді.
Бұл оқиғаға байланысты көпшіліктің көкейінде түрлі сұрақтар туындады. Оқиға шын ержүректік пе, алдын ала ескертілген қойылым ба? Осы сұраққа жауап іздеп, талдау жасап көрейік.
1. Оқиғаның техникалық жағы. Әуежайда болған оқиғаның бейнежазбасын қарап, бірнеше маңызды жайттарға назар аударуға болады. Біріншіден, күдікті аса қауіпті қылмыскер сияқты әрекет етпегенімен, қолында ас үй пышағы болғаны рас. Оның нақты қандай талаптар қойғаны белгісіз. Кепілге адам алған қылмыскер қандай да бір шарт қойып, сол арқылы ойын жүзеге асыруды талап етеді. Бұл күдіктің нақты не қалағаны белгісіз күйінде қалып отыр.
Күдіктінің жеке басы да жұмбақ күйде. Ол кім? Бұрын қандай да бір құқықбұзушылықтар тіркелген бе? Сау ма, ауру ма? Бұл сұрақтарға да жауап жоқ. Ең таңғаларлық жағдай – 7 минут бойы әуежайдың қауіпсіздік қызметі мен құқық қорғау органдарының әрекетсіздігі. Ерекше түрде арнайы жасақ жылдам әрекет етеді. Бірақ бұл оқиғада мұндай әрекет байқалмады.
Тағы бір күмән тудыратын жайт – қатардағы қарапайым азамат М. Әбдірайымның араласуы. Әлбетте, қарулы қылмыскерге қарсы жалаң қолмен қарсы тұру, кепілдегі адам үшін өз өмірін кепілге тігу оңай шаруа емес. Бірақ мұнда күдіктінің кепілдегі қызды босатып, оның орнына М. Әбдірайымды алғаны қаншалықты қисынды? Қалайша қылмыскер өз еркімен кепіл ауыстыруға көнеді? Кейбір жағдайлар болуы да мүмкін, бірақ өте сирек және көп жағдайда қылмыскер өзінің бастапқы кепілінен айырылып қалмауға тырысады.
2. Марапаттаудың жылдамдығы. Оқиғадан кейін көп өтпей, М. Әбдірайымға бірден мемлекеттік марапаттардың үстемелете берілуі де көпшілікті таңғалдырды. Мұндай жоғары бағалар арнайы комиссиядан өтіп, ұзақ уақыт бойы рәсімделеді. Ал бұл жолы барлығы тым тез шешілді.
Әлеуметтік желілерде мұндай асығыстықтың артында белгілі бір мақсат болуы мүмкін деген пікірлер бар. Қазіргі халықаралық жағдай мен ішкі саяси жағдайларды ескеріп, бұл оқиға қоғамдық назарды басқа арнаға бұру үшін ұйымдастырылған қойылым деп есептейтіндер де жоқ емес. Ресей мен Украина арасындағы қақтығысқа байланысты Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының (ҰҚШҰ) рөлі жиі талқыланып жатқан тұста Қазақстанның ұстанымы көптің назарында. Бір сарапшылар бұл оқиғаның дәл осы тақырыптардан қоғам назарын аудару үшін жасалған ақпараттық қадам болуы мүмкін деп болжайды.
Ал оқиғаның шынайы немесе жасанды екенін нақты айту қиындау. Қауіпсіздік қызметінің тым жайбарақаттығы, әрекетсіздігі, қылмыскердің түсініксіз талаптары, кепілдіктегі адамды өзгертудің қисынсыздығы, сондай-ақ марапаттаудың тым жылдам берілуі – барлығы осы оқиғаға сынмен қарауға себеп.
Қалай болғанда да, бұл оқиға көпшіліктің пікірін екіге бөлді. Бірі – бұл нағыз ерлік деп санаса, екіншілері – қоғамды басқарудың кезекті саяси технологиясы деп есептейді. Уақыт өте бұл оқиғаның шынайы мән-жайы ашылар, бірақ қазіргі таңда оның артында көп сұрақ тұрғаны анық.
Шындық қайда?
Қарапайым азаматтар ерлік жасаса, ол ерлік тасада қалады. Егер қоғамда аты белгілі біреулер ерлік жасаса, жарнамасы жер жарады. Мұндай жағдай қоғамдағы теңсіздіктің бір көрінісі іспеттес. Көп жағдайда батылдық танытқан қарапайым азаматтар көлеңкеде қалып, олардың ерлігі тек шектеулі ортада ғана бағаланады. Ал атақ-абыройы бар адамдардың әрекеттері бірден ақпараттық кеңістікке шығып, қоғамның назарын аударады.
М. Әбдірайым – продюсер Е. Әбдірайымның бауыры, әнші Б. Әбдірайымның ағасы екені айтылды. Бұл факт оқиға төңірегінде түрлі пікірлердің туындауына себеп болды. Қоғамда билік «қойылым» ұйымдастырса – көнетін, жұмсауға ыңғайлы адамдарды таңдап алады деген пікір жиі айтылып жүр. Оқиға кейіпкерінің билікпен байланысы, оның ерекше марапатталуы, шоу-бизнес өкілдерінің жылдам реакция білдіруі қоғам сеніміне күмән ұялатады. Егер ерлік шынымен жасалса, ол әділ бағалануы керек, ал жасанды насихат қоғамның күдігін қоюлатады.
Қауіпсіздік қызметінің оқиға орнында сылбыр әрекет етуі, күдіктінің психикалық жағдайы, марапаттардың жылдам берілуі – оқиғаға жасанды реңк бергенін жоққа шығаруға болмайды. Шын мәнінде, қауіпсіздік шаралары күшейтілген қоғамдық орындарда мұндай жағдайлардың алдын алу жүйесі толыққанды жұмыс істеуі тиіс. Алайда осы оқиға қауіпсіздік қызметінің осал тұстары көп екенін аңғартты. Қызметкерлердің әрекет ету жылдамдығы, күдіктіні қарусыздандыру әдістері мен оның психикалық жағдайын ескеріп, оқиғаның мән-жайын егжей-тегжейлі зерттеу маңызды.
Қоғам оқиғаның шынайылығына толық сенбей отыр, батырлықтың өзі маңызды болғанымен, оның қалай марапатталатыны да халықтың билікке деген сенімсіздігін тудыруы мүмкін.
Бұл жағдай әуежай сияқты үлкен қоғамдық орындардың қауіпсіздік қызметінің тиімділігіне, оны жақсарту жүйесіне және БАҚ арқылы қоғамдық пікір қалыптастыру әдістеріне қатысты сұрақтарды басы ашық қалдырды. Қауіпсіздік қызметі нақты іс-әрекеттер арқылы өзінің кәсібилігін дәлелдеуі тиіс, ал оқиға тек шоуға айналып кетпеуі керек. Керісінше, биліктің жалдамалы боттары ақтауға білек сыбана кірісіп, әлеуметтік желіде қоғамды өздері қалыптастырған сценарийге сендіруге тырысады. Шындық қайда? Халықтың көкейіндегі сұрақ осы. Оқиғаның артында қандай мүдделер тұрғанын түсіну үшін тәуелсіз зерттеу қажет. Жалған насихат пен асығыс марапаттау қоғамның сенімін арттырмайды, керісінше, күдік пен наразылық тудырады.
Асқар АҚЫМБЕТ
