Айту және есту құқығы – адамзаттың қоғам ретінде қалыптасқаннан бастап негізгі қажеттіліктерінің бірі болып саналады. Ежелде тек мемлекет басшысының ғана айту құқығы болды және оның сөзі басты мәнге ие болатын. Ежелгі уақытта халық тек естілу туралы армандай алатын.
Қазіргі қоғамның дамуы азаматтарға өз пікірін еркін айту және мемлекет тарапынан естілу құқығын қамтамасыз етті. Негізінде, демократиялық түсінік бойынша мемлекет – бұл халық өкілдері. Қазіргі мемлекет басқару ісі демократиялық принциптер негізінде жүзеге асырылады, ол қоғамның белгілі бір тобының көзқарастары мен пікірлерін білдіретін азаматтарды негізгі лауазымдарға тағайындауды қарастырады.
Осылайша бізде дауыс беру құқығы сияқты негізгі құқықтар бар, ол кең түсінікке ие және өмірдің әртүрлі салаларында қолданылады. Ол акционерлік қоғамдағы акция иесіне немесе сот процесіне қатысушы адамға және тағы да басқа салаларда берілуі мүмкін. Сайлау құқығы тұрғысынан алғанда, дауыс беру құқығы барлық азаматтардың теңдігін және билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау мүмкіндігін анықтайды. Бұл құқық жынысына, ұлтына, әлеуметтік жағдайына, тіліне, дініне және сеніміне қарамастан барлық азаматтарға беріледі. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, 18 жасқа толған барлық азаматтар сайлау құқығына ие, заңды түрде қабілетсіз деп танылған және жаза өтеу орындарында жазасын өтейтін азаматтарды қоспағанда.
Азаматтың басқа да құқықтарын жүзеге асыру жағдайларынан бөлек, дауыс беру құқығы мемлекеттік органдарға сайлау кезінде жүзеге асырылады. Заң шығарушының түсінігінде демократиялық сайлаулар белгілі бір кезеңдерде өтетін бәсекелі сайлаулар болып табылады, оның барысында азаматтар билік құрылымдарына және жергілікті басқару органдарына өз өкілдерін сайлайды. Сайлаудың бәсекеге қабілеттілігі сайлауға түрлі саяси партиялар мен кандидаттардың қатысуын қарастырады. Барлық саяси көзқарастарын есту үшін, оларға сөз, жиналыс, қозғалу бостандығы беріледі. Қазақстан Республикасының заңнамасы сайлаудың мерзімділігін, халықтың түрлі әлеуметтік топтарының билік органдарында өкілдік етуін, сайлау органдарының қызметінің ашықтығы мен айқындығын қамтамасыз етеді.
Қазақстанда бұл қызметті Орталық сайлау комиссиясы жүзеге асырады, ол халықты және мемлекеттік органдарды алдағы сайлаулар туралы, елдегі электоралды кезеңнің өту барысы және Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығына қатысты басқа да оқиғалар туралы хабардар етеді.
Қазіргі уақытта тарихи әділеттілікті қалпына келтіру және Қазақстанның әлемдік қауымдастықтағы орнын қайта бағалау мақсатында ел тарихы тереңірек зерттеліп, қайта жаңғыртылып жатыр. Елдің тәуелсіздігі арқасында ғалымдар бұрын жабық болған дереккөздерге қол жеткізді. Бүгінде Қазақстанның мыңжылдық тарихы бар екені және қазіргі қазақтар осы аймақтағы ежелгі адамдардың ұрпақтары екені ғылыми негізделген дәлелдермен айтылып отыр. Алда ғалымдардың көп жұмысы бар, олар қазіргі қазақтарды ежелгі өркениеттердің мұрагері ретінде заңды түрде тануға мүмкіндік береді. Ел басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан Алтын Орданың мұрагері екенін айтты. Болашақта тарихи әділеттілікті орнатуға бағытталған батыл саяси мәлімдемелер әлі де жасалады.
Қазақстанның тарихына үңілсек, адамзат тарихының ерте кезеңдерінде мемлекет белгілерінің болғанын дәлелдейтін көптеген мысалдар мен дереккөздерді келтіруге болады. Теңдік ұғымы көшпелі өркениетте пайда болған, әсіресе Сары-Арқа (степная) демократиясы заманында белгіленген. Кейінгі кезеңдерде бізге белгілі билер институты болған, оларды халық әділдік пен парасаттылыққа қарай таңдаған.
Қазақ ұлтының тамырларын зерттеу электоралды құқық пен сайлау реформалары аясында халықтың тарихи тәжірибесін түсіну үшін қажет. Халықтың тәжірибесі генінде (қанында), тұрмыста және басқа халықтармен қарым-қатынаста көрініс табады, ал бұл өз кезегінде мемлекет механизмдері мен институттарын дұрыс пайдалану мүмкіндігін анықтайды. Тәуелсіздік арқылы ұлттық тәжірибені әлемдік мәдени қазынаға қосу міндеті тұр. Қазақтарда сайлау және қоғам мүшелерін әділ таңдау тәжірибесі бар, оны әрі қарай дамытып, жүзеге асыру керек.
Бүгінгі таңда мемлекет сайлау құқықтарын реттейтін заңдар мен нормативтік актілер шеңберінде азаматтарға өз таңдауын жасауға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта аудан әкімдерін сайлау кезең-кезеңімен енгізілуде, ал 2025 жылға қарай барлық аудан әкімдерін халық өзі тікелей сайлайтын болады. Кейбір аудандарда пилоттық режимде аудан әкімдері сайланды және бұл стратегияның сәтті екенін көрсетті.
Ауылдық округтердегі электоралды кезеңнің өтуіне байланысты Шығыс Қазақстан облысындағы сайлау реформасының жүзеге асырылуына назар аудару керек. Бұл өңір қарастырылып отырған тақырып тұрғысынан маңызды, өйткені өткен жылы елеулі оқиға болды. 2023 жылғы 28 желтоқсан күні Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылымы мәселелері туралы» Жарлыққа қол қойды. Оған сәйкес Шығыс Қазақстан облысының құрамында екі жаңа аудан құрылды: Үлкен Нарын – Қатонқарағай ауданынан, Марқакөл ауданы – Күршім ауданынан бөлініп шықты.
Қазіргі уақытта Шығыс Қазақстан облысының аудандарына әкімдерді сайлау және тағайындау кестеге сәйкес жүргізілуде. 2023 жылы пилоттық режимде Құрмамбаев Ренат Тілеуханұлы Алтай ауданының, ал Тұмашинов Элдар Лұқбекұлы Глубокое ауданының әкімі болып сайланды. Жергілікті бұқаралық ақпарат құралдары сайлау нәтижелері туралы түрлі пікірлер білдірді, алайда халық аудан әкімдерін сайлау барысында мол тәжірибе жинағанын жоққа шығару мүмкін емес, бұл тәжірибе уақыт өте келе өңірдің саяси өмірінде толығымен қолданыла бастайды.
Ағымдағы жылдың қыркүйек айында Шығыс Қазақстан облысының әкімі Ермек Көшербаев депутаттардың келісімімен аудан әкімдерін тағайындады. Марқакөл ауданының әкімі болып Рүстембек Кемешев, Катонқарағай ауданының әкімі болып Данияр Дүйсенбаев тағайындалды. Бұл аудандарда әкімдерді сайлау 2025 жылы енгізіледі. Дегенмен, бұл тағайындаулардың қажеттілігі 2024 жылдан бері аудандардың жұмыс істей бастағанына байланысты туындады. Шын мәнінде, аудандардың әкімдіктері Қатонқарағай мен Марқакөл ауылдарының ауылдық әкімшіліктері негізінде жұмыс істеп келген. Жаңа тағайындалған әкім Рүстембек Кемешев осы елді мекеннің әкімі ретінде аудан әкімі міндетін атқарған. Ол Марқакөл ауылының тумасы әрі тұрғыны, жергілікті халық оны жақсы танып, құрметпен қарайды. Сайлау өткізілмегеніне қарамастан, екі кандидат та Шығыс Қазақстан өңірінің тумалары, жергілікті билік органдарында ұзақ уақыт бойы қызмет етіп келеді, әрі өз жұмыстарын жақсы біледі.
Енді жаңа әкімдерге Қатонқарағай ауданының Коробихин және Үлкен Нарын ауданының Алтынбел ауылдық округтерінде сайлаулар өткізу керек. Бұл сайлаулар ағымдағы жылдың 15 қыркүйегінде Қазақстанның ауылдық округтерінде өтетін республикалық электоралды кезең аясында өтеді. Сонымен қатар Марқакөл ауданының ауылдарында да сайлау күтілуде. Ауылдық округтердің басшыларын сайлау салыстырмалы түрде жаңа тәжірибе болғандықтан, жергілікті халықты сайлауға тарту және олардың өңірдің саяси өміріне белсене қатысуы үшін үлкен жұмыс жүргізу қажет. Сайлау мәдениетін дамыту және халықтың мыңдаған жылдар бойы иеленген, бірақ тарихи және саяси жағдайларға байланысты ішінара жоғалтқан азаматтық қоғам дағдыларын қайта жандандыру қажет.
Қатонқарағай және Марқакөл аудандарының географиялық ерекшеліктері жергілікті билік органдарының жұмысына кедергі келтіруі мүмкін. Бір жағынан, бұл Алтай тауларының етегінде орналасқан, елдің ең көрікті аймақтары. Табиғаты көз тартарлық, жыл сайын туристер саны артып келеді. Алайда таулы жерлердегі қиын өтетін жолдар мен ауа райы жағдайлары сайлаушылармен түсіндіру және үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуді белгілі бір дәрежеде қиындатады.
Жаңа тағайындаулардың өзектілігі – бұл аудандардың екеуі де шекаралық аудандар болып табылатыны және Қытай Халық Республикасымен тікелей шекарада орналасқандығымен байланысты. Бұл аудандар бұрын болғанымен, оңтайландыру аясында қысқартылып, басқа аудандарға қосылды. Кеңес Одағы кезінде 1960 жылдары басталған КСРО мен ҚХР арасындағы шиеленіс қазір басылған. Бүгінгі таңда Қытай мен Қазақстан арасында көршілес достық қарым-қатынас орнағанымен, мемлекеттік шекараны қорғау қажеттілігі әлі де бар. Шекараны, белгілі болғандай, жергілікті халық күзетеді, ал олардың өмірі мен қызметі неғұрлым сапалы болып, экономикалық тұрғыдан қарқынды дамуы үшін, күнделікті әлеуметтік жағдайлары толық әрі жеткілікті түрде қамтамасыз етілуі керек. Мұндай жағдайларды жаңа тәуелсіз әкімшілік-аумақтық бірліктер жасай алады. Жаңа тағайындалған әкімдерді өз аймақтарын қайта дамытуға бағытталған маңызды міндеттерді шешу бойынша үлкен жұмыс күтіп тұр. Сонымен қатар облыс басшылығы олардан келесі аудан әкімдерінің сайлауын өткізуге дайындықты талап етеді, бұл олардың өкілеттіктерін өз ізбасарларына тапсыру үшін қажет.
Сырым ДАТОВ
