Жуықта қайраткер-жазушы Ғаббас Қабышұлымен бірге қоғамдағы анау-мынау жәйттерді сөз еткен едік. Ойын ашық, кінәрәтті күлбілтелемей ақтаратын ағаның айтқандарын оқырман қауымға да ұсынуды жөн көрдік.
– Сұхбатымызды соңғы елеулі жаңалықтан бастайық, аға. Нұрсұлтан Назарбаев орнын босатып, президент билігін Қасымжомарт Тоқаевқа уақытша, алдағы сайлауға дейін бергенін білесіз…
– Білгенде қандай! Бірақ мен бұл өзгерістен елге, халыққа шарапат болады деп ойламаймын. Күні кеше, премьер-министр болып отырғанында «Қазақстанның демократиялық таңдауы» қоғамдық қозғалысын: «Или – я, или – они!» деп сызданып, түтігіп айыптап, жас демократтар тобын тоз-тоз еткен Тоқаевтан не қайыр, не үміт?!
Біздің билікшілдер «әлем» деп бастап, мақтануға машықтанып алды ғой: ал енді Тоқаевтың уақытша президент болған күнін Назарбаевтың жеке басына көзін жұмып, құлағын бітеп алып табынуы, әсіресе облыстардың орталықтарындағы бас көшелерге атын қою туралы жарлығы – сол әлемнің алдындағы масқарашылық! Назарбаев мыңқ етпеді, парламент қыңқ етпеді. «Баяғы жартас – бір жартас». Бақытгүл, бұл сорақылықтарды жазу ойымда бар, күте тұрыңдар…
– Ендеше кеше ғана «кеттім» деген Назарбаевтың бұдан бұрынғы «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласын оқыдыңыз ба?
– Е, президенттің айтқандарын да, жазғандарын да еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін оқытып жатыр ғой. Қазақстанды дамыту жөніндегі «хикаятын» таққа отыра сала, 2030 жылды межелеумен бастады. Одан беріде: 2020, 2030… 2050 жылдарға «ен тағылды». Пәлен бағыт, түглен бастама, жүз қадам, жолдаулар, анау тапсырма, мынау нұсқау… «Нұрекеңнің нұрлы жолы» осылай созыла берді…
– Аға, дегенмен «Жеті қырына» атап-атап тоқталсаңыз…
– Қазақ даласының тарихы, сақ, ғұн, қазақ туралы арғы дәуірлерде жазылған зерттеу еңбектер аз емес. Алыс-жақын шетелдердің ертедегі ғалым, саяхатшы-тарихшыларының, жағрафияшыларының тиянақты жолжазбаларын, мақалаларын, сызған карталарын қоя тұрғанда, мысалы, кешегі Лев Гумилевтің, Мұрад Аджидің тарихи-ғылыми том-том кітаптарында көне заманалардағы бабаларымыздың көшпенділік өмір-тірліктері, тұрмыс мәдениеті, білімі, ғылымы, әдет-ғұрыптары, салт-саналары, ел билеу қағидалары, салтатты жауынгерлік жорықтары жан-жақты сипатталған. Ән-күй әуендері, домбыра мен сырнай-кернейі, киіз үйі, ат-арбасы, алмас қылышы, садағы Еуропаға ғажап жаңалық болғаны дәлелді баяндалған.
1969 жылы осы Алматыда Еркеболат Бекмұхаметов деген ақсақалмен таныстым. Ресми мамандығы – кен инженері. Әрі әдебиетші болды. Ағыл-тегіл әңгімешіл. Араб, парсы тілдеріндегі кітаптарды бөгелмей оқиды. «Сәкен Сейфуллиннің құйыршығы» деген айыппен Сібірге он жылға айдалып, сегіз жыл отырып келген. Бір күні үйіне барғанымда, сөресінен көлемді ескі кітапты алып келіп: «Ғаббас-жан, мына кітапта «Алтайда сона-а-ау екінші ғасырда металл қорытылды» деп жазылыпты, жазған кісі – араб, міне, пешінің суреті, біздің қазанпешке ұқсайды» деп мені таңқалдырды. Арыда Геродот пен Махмұт Қашқаридың, беріде Лев Гумилев пен Мұрад Аджидің еңбектерімен таныспын, мысалы, маған «Жеті қырдағы» әлхиссалар таңсық емес.
Маған таңсығы – біздің біраз зиялыларымыздың Назарбаев не айтса да іліп алып, мақтай жөнелетін әдеттері, билікшіл газет-журналдардың оның суретінсіз, дәріптеу мақалаларсыз шықпайтыны. Дәріптеуі жетіп-артылып жатқан «Жеті қыры» бергі қазақтың қыры түгілі, шетелдерді кезіп кеткен шығар.
– Иә, беталды лепіргеніміз сондай, экономикамыз да әлемнің алдында кетіп барады екен…
– Лепіргенде: «Біздің экономикалық жетістіктеріміз бүкіл әлемді қызықтырып.., таңдантып.., үлгі болып.., Қазақстан қысқа мерзімде әлемнің елу елін басып озып, ең бай отыздыққа кіруге тақау» десіп көсіледі. Менің қарапайым ойым айтады: ел экономикасының дамуы, оның нәтижесі ең алдымен неден көрінуге тиіс? Ең алдымен халқының алдындағы асының, үстіндегі киімінің арзандағанынан көрінуі керек. Біздің елде тәуелсіздік алғаннан бергі мерзімде қай жылы не, қанша пайыз арзандады? Керісінше, «арзандады» деген сөз ұмытылды, тіршілігіміз үздіксіз қымбатшылықтың құрсауында. Ресми дереккөзі биылғы ақпан айында бізде қымбатшылықтың төрт пайыз көтерілгенін паш етті. Осындайды «міне!» деп нұқып көрсетер қолымыз байланды, айтар аузымыз жабылды. Өйткені әу бастағы Конституциямызға бертінде енгізілген көп түзетудің бірі – жұртшылықтың алаңға, көшеге топтасып шығуларына ресми тыйым салынғаны. Ол – бізде ой еркіндігінің, сөз бостандығының тіл ұшында, қағаз бетінде екені, демек, азаматтық құқымыздың заңмен шектелгені. Тәуекелмен ашық наразылық білдіру үшін көшеге шыққан азаматтарымызды полиция бассалып, апарады да қамайды. Кеше, құдай-ау, Ұлыстың ұлы күні – Наурыздың 22-сінде бірнеше қаламызда сондай сорақылық, бетпақтық тағы да қайталанды! Адам құқын қорғауды қадағалайтын халықаралық ұйымдар қаншама ресми ескерту жасаса да, өзің көріп жүрсің, біздің күштілер «диірмендерін тарта» береді.
– Аға, осы біздің сахналарымыз бен телеарналарымыздың мәдениетіне наразы қауым аз емес. Сіз де бұл жөнсіздікті біраз көтерген едіңіз…
– Иә, ашық-шашық әнші-бишісымақтар және ескі әсем әндерімізді ту-талақай «өңдеп» беруші сазгерсымақтар көбейіп бара жатқаны туралы 2014 жылы мәдениет және спорт министрі Арыстан Мұхамедиұлына «Жас Алаш» газеті арқылы «Қазақ сахнасының сырқаты» деп ашық хат жаздым. Министр «арыстандығынан» айнымады, былқ етпеді. Оған сөзі өтетін бір адам болса, ол атақты әншіміз Бибігүл Төлегенова шығар деп ойлап, Бибікеңе «Қазақ үні» газеті арқылы 2015 жылы «Сахна сорасы, телеарна додасы» деп ашық хат жолдадым. Бірақ бұдан дұрысталып кеткен көп ештеңені көрмедім…
– Дегенмен, биылғы жыл «Жастар жылы» деп жарияланды, қазақтың мінез-құлқына жараспайтын бұл жағдай оңалатын шығар.
– Бізде пәлен жыл, түглен жыл деп атау анау бір жылдары «мода» болып, сонсоң тоқтап қалып еді, қайтадан басталды. Алайда, мәселен, «Мәдениет жылы» болды, одан нендей жақсылық көрдік? Сахналарымызды, радиотелеарналарымызды еркінше жаулап алған бүгінгі сұрықсыздық сол «Мәдениет жылында» өршіді. Нәтиже қайсы?
– Ал ғылым-білімдегі, әдебиеттегі нәтиже қандай деп ойлайсыз?
– «Нәтиже» дегенде, ағылшын тілін 1-сыныптан бастап оқыту арқылы шәкіртті Ана тілінің уызына жарытпауға жол берілмесін деп, соңғы жылдары екінің бірі айтты да, жазды да. Билік басындағылар мыңқ етті ме? Жоқ! Енді ағылшын тіліне қытай тілін мінгестірмек сыңайда. Ғылым десек, былтыр ма еді, жетпіс шақты адамға «академик» атағы бір тізіммен берілді ғой қой тоғытқандай етіп. Осы орайда айтарым: біздің экс-президенттің еркетотай үш министрі болды: мәдениет пен спорт; ғылым-білім және ішкі істер министрлері. Жұмыстарындағы берекесіздік үшін баспасөзде көп сыналған да, «борсық ұрған сайын семіреді» дегенге куәлар да – солар. Әйтеуір ғылым-білім министрі Сағадиев көлеңкеге кетіп тынды, оның «тарихи еңбегін» әлгі «академиктері» ұмытпай жүрер. Ал ішкі істер министрі Қасымов, өзің білесің, жоғарылап кетті. Мәдениеттегі Мұхамедиұлының «мұртын шабар балта» табыла қоймас.
Ал әдебиетке келсек, бұл жақта да сөз жүзінде бәріміздің жағдайымыз біркелкі жақсы, ал іс жүзінде соңғы жиырма жыл шамасында «өзі жақсы» мен «көзі жақсының», «жол тапқыштың» аты озып жүрді. Шын мәніндегі дарынды тану кемшін болды. Бір ғана мысал: қысқа да болса жарқын өмір сүре білген, халқының азаматы, ақыны дәрежесіне көтеріліп өткен, «Мөлдір тұма» жыр жинағынан бастап, оннан астам кітаптың авторы болған, поэзиямызға да, әдеби сынымызға да, прозамызға да, әдеби аудармамызға да мол еңбек сіңірген, Махамбет, Жамбыл атындағы сыйлықтардың иегері болған, «Дәстүр, поэтика және аударма мәселелері» еңбегіне ғылым кандидаты, «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірдегі көркемдік жүйесі» еңбегіне ғылым докторы атағы берілген профессор, ақын Асқар Құрмашұлы Егеубайдың кім болғанын ұстаздары: М.Қаратаев, З.Ахметов, Р.Сыдық, С.Қирабаев, М.Әлімбаев, Р.Бердібаев сүйсіне айтты да, жазды да. Алайда Асқардың қыруар еңбегі, өкінішке қарай, ресми лайықты бағаланған жоқ.
2002 жылдың республикалық Мемлекеттік сыйлығына Асқардың жаңа өлеңдер кітабы ұсынылды. Ол бір ғана жинақ емес еді, оның қапталында ұлы бабамыз Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастаны тұрған. 700 бет кітап! Көне түркі тілінен қазақшалаған – Асқар. Сыйлық берілмеді. Асқар кейінде сол тарихи дастанның құрылымы, мәні жайында «Кісілік кітабы» деп ғылыми мақала, одан соң «Жүсіп Баласағұн» атты роман-эссесін жазды.
2004 жылғы сыйлыққа Асқардың келесі жаңа жырлар жинағы ұсынылды. Ол да бір ғана кітап емес еді, оның қапталында ұлы бабамыз Махмұд Қашқаридың «Түрік тілі сөздігі» тұрған. 3 том. 1710 бет кітап! Көне түркі тілінен қазақшалаған – Асқар. Сыйлық берілмеді.
Асқардың ақындық, ғалым-сыншылық, шебер аудармашылық, таза азаматтық қадір-қасиетіне Мемсыйлық жөніндегі комиссияның бірде-бір мүшесі – «классиктер» мен академиктер бірінші жолы да, екінші жолы да назар аудармады. Сыйлық үшін жанпидалап, алды-арттарын орап, қолпаштаған пысықайлардың жетегінде кетті.
2006 жылдың сыйлығына Асқардың тың өлеңдер жинағы ұсынылмақ еді. Ол да жалғыз кітап емес-ті, оның қапталында жауынгер жыршымыз Махамбет Өтемісұлы шығармаларының 4 томы тұр еді. Оны академиялық басылым талабына сай етіп, тұтас бір ғылыми-зерттеу орталығының міндетін бастан-аяқ жалғыз өзі атқарған – Асқар! Сірә, бұл жолы Жазушылар одағы анау комиссиядан кем түспеуді көксесе керек, оның кітабын өздерінен жоғарғы талқыға жібермеді де. Ондағы әлдекімнің де «ішкі есебі» болса керек.
Аталған үш кезеңде сыйлық алған ақындардың ешқайсысының дарын-деңгейі Асқардың өресінен асып жатқан жоқ! Мұны қай ақынның, қай сыншының алдында болсын екі жерде екінің төрт екеніндей дәлелдеп бере аламын!
– Ал, аға, өзіңіздің шығармашылық шаруаңызда нендей жаңалық бар? Әзіл-сықағыңыз… саябырлап тұрған сияқты.
– Ол солай. Мақала деген мықты алдына шығып кетті, бірақ онда кінә жоқ, заман, қоғам шығарды.Ойымызда жоқта бұйырған тәуелсіздік тойында аспанға атқан бөркіміз қайтып жерге түспеді, қай бұлттың үстінде жатқандарын кім білсін.
– Рахмет, аға, есен-сау болыңыз! Қарттықты мойындамай, бізге мақаланы әлі де жиі жолдап, сергек жүріңіз!
– Рахмет, әрқашандағымызша бірге жүрейік!
Әңгімелескен –
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
