- Қазақ елін 30 жыл басқарған Нұрсұлтан Назарбаев өз еркімен президенттік лауазымнан бас тартқан кезде ел ішінде бір «уһ» деген дыбыс сезілгендей болып еді. Бірақ ол алдамшы дыбыс болып шықты.
Бір орнында тапжылмай, 30 жыл бойы ел басқарғанда, Н.Назарбаев қазақ халқының рухани болашағы үшін не тындырды? Бұған дейін бірнеше ғасыр бойы Ресейдің отары болып, рухани болмысы әлсіреген елдің рухани еңсесін көтере алды ма?
Сөз жоқ, отарлаушы ел бірінші кезекте өзіне бағынышты болған халықты ұлттық санасынан айыру үшін, оның рухын, тілін, мәдениетін жоюға тырысады. Егер де отаршылдар олай істемесе, ұлттық санасы сақталған халық болашақта өзінің бостандығы үшін күресетінін басқа империялар да, Ресей де жақсы білді.
Патшалық Ресей, онан кейін Қызыл империя қазақ халқын ұлттық санасынан, рухани мәдениетінен, ана тілінен айырып, мәңгүрттендіру саясатын жүргізгені мәлім. Әсіресе бұрынғы Совет Одағының коммунистік партиясының басты мақсаты – барлық ұлттарды біріктіріп, совет халқын жасау, ал шын мәнісінде метрополиядағы ұлттарды орыстандыру болатын.
Совет Одағы ыдырап, оның құрамында болған республикалар өздерінің тәуелсіздігін алып, өз алдына егеменді ел болғаннан кейін, кейбір ұлттық санасын сақтап қалған халықтар отарсыздандыру саясатын жүргізіп, мемлекет құрушы титулды ұлттық тілін «Мемлекеттік тіл» деп жариялап, ұлттық санасын қалыптастырып, ұлттық рухын жаңғыртып, ана тілін дамытып, біраз жетістіктерге қол жеткізді. Осындай батыл саясат жүргізудің арқасында тәуелсіздіктің үш тағаны – қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономика, рухани-мәдениет саласында көп жұмыстар атқарды. Оған Балтық жағалауы, Кавказ, Орта Азия елдерін жатқызуға болады. Ал халқы ассимиляцияға көп ұшыраған Беларусь, Қазақстан сияқты елдер Ресейге рухани бодандықтан шыға алмай, бүгінгі күнге дейін тәуелді болып отырса, 40 миллион халқы бар Украина қазіргі кезде өзінің рухани тәуелсіздігі үшін күрес жүргізіп жатыр.
Ал Қазақстан болса, 2017 жылдан бері Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» деген мақаласын шиырлап, руханият туралы сөз ете бастады. Бірақ бұл мақалада тәуелсіздіктің басты тірегі қоғамдық-саяси сана туралы ләм-мим сөз жоқ. Бұл жөнінде үкімет арнайы бағдарлама жасамады. Рухани тәуелсіздік тұрғысындағы сөздің бәрі сылдыр
су. Сондықтан да биліктің басында отырған шенеуніктер оны кезекті дабыра науқанға айналдырып, «рухани жаңғыру» деген киелі сөздің қадір-қасиетін кетіріп жіберді.
Шын мәнінде «рухани жаңғыру» деген сөз қазақ халқының ғасырлар бойы отаршылдықтың салдарынан жоғалуға айналған рухани құндылықтарын түгендеу бағытындағы ұлы істердің басы ғана болатын. Ал халқымыздың рухани құндылығына оның тілі, діні, салт-дәстүрі, мәдениеті, әдебиеті, тарихы, өнері жатады. Мұның бәрі адам санасына ана тілі арқылы дарып, бойына сіңуі керек.
Нұрсұлтан Назарбаевтың тарихында қалатын ауыр мін – осы! Соңғы 30 жыл ішіндегі бір ұрпақтың ғұмырымен өлшенетін уақыт қазақты алдамсырату науқанымен өтті. Біз өзімізді қаншалықты тәуелсіз ел санасақ та, шын мәнісінде қазақ елі әлі бұрынғы метрополияға рухани тәуелді. Себебі мемлекетіміздің іс-қағаздары орыс тілінде жүреді, шенеуніктер орыс тілінде сөйлейді, осы тілде ел басқарады. Ал жастарымыз көбі орыс тілінде оқып, білім алады, қоғамдық ақпарат құралдары орыс тілінде хабар таратады. Соның салдарынан қазіргі жастардың дені орыс мәдениетіне жақын болып өсіп, рухани санасы, психологиясы сол бағытта қалыптасуда.
Тәуелсіздікке дейін қазақ халқының 70–80 пайызы ауылдық жерде тұрды, сондықтан олар ана тілінде сөйлеп, ұлттық рухта тәрбиеленіп, ұлттық санасын сақтай білді. 1991 жыл Совет Одағы ыдырап, Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін, ауылда бұрынғы ұжымшарлар мен кеңшарлар тарап, жұмыссыз қалған халық күн көру үшін қалаларға қоныстана бастады. Осы урбанизация дәуірімен бірге қазақтың рухани дағдарысы етек жайды. Қалаға келген қазақтардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы болмағандықтан, көбісі жалданып, қара жұмыс жасап, жалдамалы пәтерде тұрып, моральдық және рухани күйзеліске ұшырады.
Міне, осы қасіреттің басты себебі Н.Назарбаевтың режимі ұстанған сыңаржақ саясаттың салдарынан орын алды. Қазақтың ұлттық санасы дағдарысқа ұшырап, тәуелсіз ұлт ретінде өзінің ұлттық мүддесін қорғап, ұлттық құндылықтарын дамытуға мүмкіншілік бермеген мемлекеттік саясаттың басында кешегі/бүгінгі Назарбаев әлі отыр. Еліміз саяси тәуелсіздігіне қол жеткізгенмен, билік басында сол бұрынғы коммунистік рухта тәрбиеленген, орысша білім алған, орыс мәдениетіне жақын шенеуніктер билік пен байлыққа ие болып, елімізде авторитарлық жүйе орнатып, әміршілдік-әкімшілдік әдіспен ел басқарды. Соның салдарынан ұлтымыздың рухани тәуелсіздігіне назарбаевтық билік көңіл бөлген жоқ. Ол билік «саяси тұрақтылық» деген жасанды терминнің пәрменін арттырып, елдегі басым халық – қазақтың мүддесін теңгермешілікке тәуелді етті. Қазақ халқының рухани санасын қалыптастыратын оқу және мәдениет мекемелері шектеусіз және толассыз реформаларға душар болды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі 27 жыл бойы білім және мәдениет министрлері жиі ауыстырылып, оның үстіне әрбір министр жаңа реформа ойлап тауып, оны аяғына дейін жеткізбей, орта жолда қалдырып отырды.
Қысқартып айтқанда, қазақ халқының рухани дағдарысы «Голощекиннің геноциді» сияқты қолдан жасалды. Немесе халықтың рухани тәуелсіздігін қалыптастыру – елді жеке-дара билеу ісіне кедергі болатындықтан, халықты рухани мәңгүрттендірудің астыртын саясаты жүргізілді.
Қазақстан өзінің саяси және экономикалық тәуелсіздігіне де-юре қол жеткізгенімен, рухани тәуелсіздікке де-факто әлі қол жеткізе алған жоқ. Рухани тәуелсіздіктің басты атрибуты – мемлекет құрушы ұлттың тілі болып саналады.
Қазақстанның тұңғыш президенті Н.Назарбаев: «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деп айтқанымен, «рухани жаңғыру» науқанын сөз жүзінде қалдырып, оны іске асыруда ешқандай нақты, қомақты әрекет істеген жоқ. Ең болмаса өзі тағайындаған шенеуніктерден мемлекеттік тілді жетік білуін де талап етпеді. Қайта, керісінше, «бізге саяси тыныштық керек» деп, бұл салада нақты қадам жасамақ болған тұлғаларға мүмкіншілік бермеді.
Қазақстан тәуелсіз ел бола тұра, оның Конституциясында «Қазақ тілі – мемлекеттік тіл» деп жазылса да, елдегі заңдардың мүлтіксіз орындалуына кепіл болатын президент «орыс тілінде қойылған сұраққа орыс тілінде жауап берілсін» деп, елдегі рухани өзгерістер бастамасына тұсау салды.
Нұрсұлтан Назарбаевтың Алаш арысы Ахмет Байтұрсынов айтқан: «Тілі жойылған ұлттың өзі де жойылады» деген даналығын білмеуі мүмкін емес. Енді, міне, елді рухани тоқырау тұйығына қамаған сол Назарбаев президенттік лауазымнан кетсе де, биліктен кетпей, халық сайлаған президент Тоқаевпен жарысып, билік басында әлі отыр. Алдағы уақытта ол Қазақстан тарихында «тұңғыш президент» ретінде жақсы атпен қалуы үшін, ең бірінші кезекте сол тарихты зердесіне тоқитын қазақ халқының рухани мүддесіне сай қызмет қылуы керек еді. Өзі бастамасын көтерген «рухани жаңғыру» жөнінде халыққа берген уәдесін іске асыруға, Қауіпсіздік кеңесінің төрағасы және «Нұр Отан» партиясының басшысы ретінде қазақтың рухани тәуелсіздігіне қол жеткізуіне көмек көрсетуіне әлі де толық мүмкіншілігі бар. Бірақ ол мүмкіншіліктің атқарылу уақыты тым қысқа…
Халықтық толық мәндегі рухани тәуелсіздікке елдігіміздің нығаюы, жеріміздің тұтастығы, санамыздың сауығуы, рухымыздың жаңғыруы, тіліміздің дамуы, дініміздің сақталуы, салт-дәстүріміздің өркендеуі ғана кепіл бола алады. Осы талаптарды орындау жолында президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың құзырлы қызметіне «кешегі президент» Н.Назарбаев бұдан былай да кедергі келтіре беретін болса, оның тарихтағы атына «қара күйе» жағылуы ғажап емес.
Елдің рухани тәуелсіздігін қалыптастыруға кепіл болатын тағы бір негізгі түрткі – жаңа редакциясында қабылданатын Қазақстан Республикасының «Тілдер туралы» заңы болмақ. Бұл заңның жаңа заман талаптарына сай келмейтін, қазақ халқының демографиялық дамуына нұқсан келтіретін ескі редакциясы жаңа заман талабына сай редакциялануы керек. Ол қабылданатын жаңа редакцияда мемлекеттік тілдің беделін көтеру үшін, мынандай баптардың болғанын қалар едік:
- Мемлекеттік органдарда қызмет істейтін шенеуніктер мемлекеттік тілді білуге міндетті;
- Қазақстан азаматтығын алғысы келетін азаматтар мемлекеттік тілден тест тапсыруы тиіс;
- Орта және жоғары оқу орындарында мемлекеттік тілден емтихан тапсыру міндеттеледі;
- Іс қағаздары мемлекеттік тілде жүргізілуі тиіс.
Ермек МҰҚАНҒАЛИЕВ
НАШАҚОР ЖИЕН шартты жазаға кесілді
- Лондон соты «полицейге шабуыл жасады» деп айыпталған Қазақстанның бұрынғы президентінің жиені Айсұлтан Назарбаевты бір жыл шартты жазаға кесті, деп хабарлады 18 қазанда «BBC» арнасы.
Сот оған 18 ай сынақ мерзімін берген: егер бұл уақыт аралығында ол заң бұзса, шартты жаза түрме жазасына айналмақ. Сот үкіміне сәйкес, ол 140 сағат қоғамдық жұмыс істеуі тиіс, есірткіге тәуелділіктен арылу туралы 20 сессияға қатысуға міндетті. Бұған қоса, сот оны 1000 фунт көлемінде (шамамен 1100 доллар) айыппұл төлеп, 5000 фунт көлеміндегі шығынды өтеуге міндеттеді.
Еске салсақ, маусым айында Қазақстанның бірінші президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жиені, Дариға Назарбаеваның ұлы Айсұлтан Назарбаев Лондонда есірткінің күшімен полиция қызметкерлеріне қарсылық көрсетіп, олардың бірін тістеп алды деп айыпталған еді. Тергеу орындарының дерегінше, полицейдің қолында кәдімгідей із қалып, қан аққан. Айсұлтанның адвокатының айтуынша, экс-президенттің жиені «сот үкімін естіген соң, ауыр жүк мойнынан түскендей сезінген».
Azattyq.org
