Әкежан Қажыгелдин:
– Елдегі қазіргі саяси жағдайларды қалай бағалайсыз?
– Халық үшін елдегі қазіргі жағдай өте қиын және қауіпті деп ойлаймын. Дағдарыстың тереңдігі ауыр болғаны соншалық, оны қарапайым төтенше шаралар арқылы шешу мүмкін емес.
Біріншіден, дағдарыстың себебі сыбайлас жемқорлық пен клептократтардың билігі екенін Қасым-Жомарт Тоқаевтың өз басы мойындауы керек.
Бұл үшін ол сайланған президент ретінде орын алған оқиғаға атқарушы билік кінәлі деп баға қойса, дұрыс болады. Жыл сайын күшейіп келе жатқан халықтың билікке деген сенімсіздігі, барлық деңгейдегі атқарушы биліктің азаматтар үндеуіне құлақ аспауы, елде не болып жатқанына назар аударылмағаны заңды наразылық тудырды. Аталмыш мәселелер шешілмей, азаматтардың билікке деген сенімін қайтару процесі басталмайды.
Екіншісі – үлкен ұят пен ұлттық масқара, «билік партиясы» деп аталатын партия мен оның басшылығының көтеріліс кезіндегі мінез-құлқы. Алматы қаласының әкімі мен әкімшілік шенеуніктер қала мен қала тұрғындарын тастап, өздеріне қауіпсіз жерге тығылды. Оларды қызметінен алып, әр минут сайын әрекеттері мен қимылдарын тексеріп, әрқайсысының жауапкершілік өлшемін – тәртіптік жазадан қылмыстық жауапкершілікке дейін анықтау қажет. Кемесін суға батырып, жолаушылардың өліміне жол берген капитан әлемнің кез келген елінде сотталады. Қазақстанда Алматы қаласының әкімі Сағынтаев бірнеше күннен кейін қалаға келіп, орталық алаңда халық алдында тізе бүкпей, лимузинмен инспекция жасап, түк болмағандай айналып жүрді.
Толық саяси мәнсіздікті мәжіліс пен сенаттағы «халық өкілдері» деп атағандар көрсетті. Оларды халықтың көпшілігі сайлады деп, билік жұрттың алдында өтірік айтты. Ал халық талап қойып, көшеге шығып, қарақшылар мен полицейлердің оғының астында қалғанда, депутаттар астанадағы мемлекеттік күзетшілердің қорғуына тығылды. Болған оқиғаға осы мәжіліс те жауапты. Мәжілісті де тарату керек.
Демек, олар да атқарушы билікпен бірге оқиғаға жауапты.
Мәжілісті таратпас бұрын «Сайлау туралы заңға» өзгерістер енгізіп, мажоритарлық сайлау жүйесін қабылдаған дұрыс. Қазіргі партиялық тізім – ұят тізім, Ақорда мен Кітапхана саудалап, «қуыршақтарына» таратқан орындар. Қазіргі Орталық сайлау комиссиясын тарату керек екені айтпаса да түсінікті. ОСК-ның бұрынғы мүшелерінің ешқайсысы сайлауды бұрмалауға қосқан «үлесі» бағаланбайды деп үміттенбеуі керек.
Президент Тоқаев жаңа сайлауды жариялап, халыққа үміткерлерді ұсыну, үгіт-насихат жүргізу, дауыс беру процесін, бақылау және дауысты санау мәселелерін азаматтардың өздері шешуге және олардың таңдауымен келісуге мүмкіндік беруі керек. Сондай-ақ оның осы жемқор ұйымнан шығып, енді ешбір саяси партияға қосылмауы, тіпті оларды құрмағаны да дұрыс болар еді. Қазіргі жағдайда ол партиядан тыс болуы керек. Барлық атқарушы билік басшылары 90-жылдардағыдай бейтараптық танытып, тек халыққа қызмет етуге міндетті.
Дағдарыстың тамыры біздің өмірімізге еніп, халықтың болашағына балта шауып, кедергі болды. Жүйені өзгертпей, билік өкілдері ұлт мүддесіне түбегейлі адал қызмет ететініне біз ешқашан сене алмаймыз.
Кеткен режим қалдырған ең басты зұлымдық, қоғамның қатерлі ісігі – ол ЖЕМҚОРЛЫҚ.
Тек саясатта ғана емес, экономикада да осы терең дағдарысты еңсеру үшін, билік ең алдымен оның бар екенін көпшілік алдында мойындауы, негізгі себептерін атауы, қоғамға «емдеу бағдарламасын» жариялауы, ол үшін азаматтық қоғамды, барлық саяси белсенділерді тартуы қажет.
Билік жұмысшылармен өз ықпалын көрсеткен кәсіподақтар, азаматтық белсенділер арқылы халықпен диалогты бастаса, журналистерді қудалауды тоқтатып, бұрын Назарбаевтар әулетінің басып алған барлық БАҚ-ты жабуы немесе халыққа қайтаруды жария етуі керек.
Президент Тоқаевтың дағдарысқа қарсы күрестегі басты серіктестері әкімшілік ғимараттарда отырған чиновниктер емес, олар халықтың ортасында жүр. Оның қазіргі ең күшті және мүдделі жақтастары қалалар мен ауылдардың көшелерінде жүр. Қалың халық оның не істейтінін мұқият бақылап отыр!
Халық даналығы жаңаға барар жолда ескі кетпендер жатуы мүмкін деп үйретеді. Кедергілер жоқ емес – бар, өкінішке орай, мен қазірдің өзінде Қасым-Жомарт Тоқаев сол кетпеннің басын басып келе жатқанын көріп отырмын.
Назарбаевтың «мұрасы» сабақ ретінде есте қалуы керек, бірақ ескерткіштер мен қала, көше атауларында емес. Оның «сабағы» саясаткерлердің есінде, халықтың жүрегінде де ұмытылмас із қалдырды.
Бастысы, «елбасы» деп ұлтты қорлауды тоқтату керек.
Нұрсұлтан Назарбаевтан кейін қалғанның бәрін заңгерлер мен тарихшылар, психологтар мен мәдениеттанушылар ұзақ уақыт зерттеуге мәжбүр болады. Бұл баршамызға және көрші халықтар үшін ащы сабақ болмақ. Қазақта болашақта ешқашан «елбасы» болмауы керек! Әрқайсымыздың өз басымыз бар!
Біз Қасым-Жомарт Тоқаевтан оқиғаның тез әрі объективті зерттелуін күтеміз. Президенттің аузынан «20 мыңға жуық лаңкес» сияқты ақылға қонымсыз сөздер айтылмауы керек. Халық шындықты, тек шындықты талап етеді. Президенттің аузынан шыққан шындық полицияға да, арнайы қызметке де, оқиғаға қатысы жоқтарды айыптау ырқына еріп кетпеуі, жауап алу кезінде адамдарды мүгедек етпеуі және кінәлі әріптестерін жауапкершіліктен құтқару үшін қажет. Тергеудің әділ жүргізілуін, жауап алу кезінде ешкімнің кінәсіз жазаланбауын немесе адамдардың денсаулығынан айырылмауын және де кінәсі анықталса, жауапкершіліктен жалтарып кетпеуін күтеміз.
Сондай-ақ болған оқиғаның толық көрінісі айқындала салысымен, ол қанды күндерде жақындарынан айырылған жақын туыстарымен, митингілерге қатысы жоқ азаматтармен кездеседі деп күтеміз. Төңкерістің негізгі арандатушыларына алданғандардың арасынан қаза тапқандарды да атап өту керек деп ойлаймын.
Тоқаев тез арада қоғамдық тәртіп бұзылмаған қалалардағы азаматтық белсенділерді, бейбіт митингіге қатысушыларды уақытша ұстау изоляторлары мен полиция бөлімшелерінен бостандыққа шығарып, ешқайсысы қудаланбауы керек деген бұйрық беруі керек. Сонымен қатар күштік құрылымдардың азаматтарға негізсіз зорлық-зомбылық көрсетуіне кінәлілердің барлығы жауапқа тартылуы тиіс.
Аталмыш іс-шара үшін Тоқаев өзі жеке басымен жауапты.
Ол азаматтарды қорқытуды ойламауы керек, себебі ондай бұйрықтарды орындаушыларға да, өзіне де бұның салдары қатты тиеді. Біз қазірдің өзінде көп жылдар бойы заң алдында емес, Назарбаевтың отбасына, оның жеке басына, балаларына және жақындары мен немерелеріне қызмет еткендердің тізімін жинап жатырмыз.
– Қаңтар оқиғасы Қазақстандағы билік транзитіне нүкте қоя алды ма?
– Бұл – билік транзитінің аяқталуы. Халық бұрынғыдан басқа Қазақстанға, Тоқаев мырза да жаңа елге аяқ басты. Ендігі қоғам әрекетсіздікке, зорлық-зомбылыққа шыдамайтынын ол біледі деп ойлаймын.
Назарбаевтан – Тоқаевқа билік транзиті осылай аяқталды. Назарбаевтан кейінгі Қазақстанда халық бұрынғыдай ойша өмір сүріп келеді. Қазір Тоқаев та сол сияқты. Бірақ ендігі қоғамның заңсыздыққа, зорлық-зомбылыққа, теңсіздікке төзуге ниеті жоқ екенін оның өзі де түсінеді.
Біздің бәріміз республиканы қалай құтқарамыз, оны қалай жаңғыртуға болады деген таңдаудың алдында тұрмыз. Біз бәріміз, соның ішінде журналист ретінде сіздер де Назарбаевтың қанды мұрасынан (енді объективті түрде айта аламыз) аулақ болуымыз керек. Ел болашағының қалай дамитыны да өзімізге байланысты. Тоқаевтың қазіргі жағдайы бұрын ескі советтік режим құлаған кездегі Назарбаев сияқты.
Әрине, саяси болашақ – халықтың, ішінара президент Тоқаевтың да қолында.
Біз саяси дағдарысты бастан өткеріп жатырмыз және оны әкімшілік емес, саяси жолмен еңсеру керек. Билік бұрынғы қателіктерін қайталай алады. Бірақ халық тағы 30 жыл күтпейді. Қазақстандағы халық көтерілістерінің аралығы қысқарып барады.
– Назарбаевтың дәуірі аяқталды деген пікірлер айтылуда. Бұл жайлы көзқарасыңыз қандай?
– Оның дәуірі аяқталуы енді басталды.
– «ОДКБ»-ның көмегі Қазақстанның әлемдік, оның ішіндегі Батыс әлемінің алдындағы беделіне қалай әсер етеді?
– Тоқаевтың осы ұйымнан көмек сұрауға мәжбүр болуы бұрынғы саяси режим дағдарысының тағы бір нақты дәлелі.
Үкімет пен оның насихаттаушылары Назарбаевтың экономикасы дамыған мемлекет құрды деп қаншама сайраса да, ерік-жігері азат, қоғамдағы көзі ашық азаматтар бұл сөздің астары бос даурықпа екенін айтып жүрді, ақыры олардың айтқаны дұрыс болып шықты. Hазарбаев құрған мемлекеттің сапасы қағаз қораптан күшті емес болып шықты.
– Сізге қазіргі билік тарапынан елге қайту туралы ұсыныс немесе шақырту келді ме? Егер билік тарапынан саяси қызмет немесе кеңесшілік қызмет ұсынылса, Қазақстанға қайтып келу ойыңызда бар ма?
– Мен өтірік пен сатқындық әлі жойылмаған жүйенің бір бөлігі болғым келмейді. Дегенмен, өз халқыммен бірге өткен қанды оқиғаның қасіретін еңсеруге әрқашан дайынмын. Және де халық сенім білдірген үкіметте немесе Назарбаев режимінің зардаптарын еңсеру және жаңа мемлекет құру үшін арнайы құрылған ресми комиссияда болуға да дайын екенімді айта аламын. Бір топ мамандармен бірге өз басым Қазақ елінің бүкіл экономикасын сауықтыру және жаңғырту бағдарламасын дайындадым.
Ең алдымен ол бағдарламада ел байлығын көпшіліктің мүддесі үшін қайта бөлудің бүкіл механизмін қайта қарау жолдары көрсетілді. Зейнетақылар, әлеуметтік жәрдемақылар, шәкіртақылар, жеңілдетілген несиелер, халыққа муниципалдық тұрғын үй беру – мұның бәрі 2050 жылға қарай емес, биылдың өзінде бірден айтарлықтай өсуі керек. Назарбаевтар әулетінен шыққан шенеуніктер мен миллиардерлердің заңсыз табыстарын осы мақсаттарға бағыттаймыз.
Қазақстан экономикасы 90-жылдардың аяғындағыдай тез қарқынмен қайта дами бастағанда ғана жалақының өсуі арқылы нәтиже болуы ықтимал. Ол үшін елімізге қомақты шетел инвестициясын тарту қажет. Бірақ бұл үшін азаматтардың билікке деген сенімін қайтарып қана қоймай, инвесторлардың елге деген сенімін қалпына келтіру өте маңызды.
Назарбаевтың әулеті мен сыбайластарының сыртта жасырылған байлығын шетелдіктер жерлестерімізден де артық біледі. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы нақты күресті – қолға, ұрланған капиталды елге қайтаруды өз мойнымызға алмасақ, реформалар шынымен басталды дегенге ешкім сенбейді. Мұның бәрі әлі де қабылдауға болатын заң бойынша ашық түрде жасалуы керек, сонда ғана халық жаңа билік бұрынғы биліктің байлығын бөлісіп жатыр деген ой болмас үшін, нақты түрде тек ұлт мүддесі үшін жасалып жатқанын біледі.
Батыста клептократтар мен жемқорлар сатып алған виллалар, яхталар, сарайлар мен қонақүйлер аукциондарда нақты бағаға алынған. Олардан түскен қаражат барлық азаматтардың өмірін жақсарту үшін әлеуметтік қорларға жіберілсе; Батыс банктеріндегі есепшоттардан миллиардтаған қаржы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын жаңғыртуға жұмсалса; соңғы 25 жылда табиғи шикізатты өндіруден алынған табыс: мұнай, уран, полиметалл, мыс және т.б. – бұл қаражаттың барлығы қазіргі және болашақ ұрпақтың зейнетақы қорына түсуі керек.
Аталмыш экономикалық бағдарламаның тартымдылығы мынада: жемқор қазақ шенеуніктерінің шетелдегі барлық есепшоттарын, олардың жылжымайтын мүліктері мен Батыс компанияларындағы үлестерін біліп, тергеп, елге қайтару. Бұл байлықты бұғаттау мен қайтару тетіктерін тәжірибелі заңгерлер мен саяси кеңесшілер әзірлеуге дайын.
Бүкіл әлем қазақстандық реформаторларға көмектесуге де, қаражатты қатаң халықаралық бақылаумен Қазақстан халқына қайтаруға да дайын. Назарбаевтың Швейцариядағы есепшоттарынан АҚШ билігі тәркілеп, қазақ балаларына көмек ретінде жіберілген қаражат не болғанын білеміз. Бірақ бұл миллиондарды өзіне жұмсаудан ұялмайтын Дариға Назарбаева үлестіруді өз мойнына алды.
– Сұхбатыңызға рақмет!
Нұргелді ӘБДІҒАНИ, Abai.kz
Алаңға шықпасын десең, ХАЛЫҚПЕН СӨЙЛЕСЕ БІЛ
- Газетіміздің өткен санында жарияланған ҚР экс-премьері Әкежан Қажыгелдин мырза Вадим Борейконың «ГиперБорей» Ютуб-арнасына берген сұхбатының («Жағдайды өзгерту үшін, президентке мүмкіндік берейік» – «ДАТ», 03.02.2022 ж.) соңы.
– Президент Тоқаев қазақ тілді блогтар мен әлеуметтік желілерді көреді деп сенемін. Жалпыға ортақ бір мәселе бар – халықтың бірігу себебі. Бірігудің ұйтқысы: ұрланған байлықты қайтару, жерді сатпау, Қытыйға қарсы наразылық. Қараңыз, қазақта әкетіп бара жатқан қорқыныш жоқ, тек алпауыт мемлекет Қытайдан үрейлі, атқарушы билік бұл елге баяғыда сатылып кеткен деп ойлайды. Бұлай ойлауды доғару үшін, атқарушы билік жасырын әрекеттерді тоқтатып, халықпен ашық сөйлесуі керек.
Егер менің сұхбатымды мұқият қарасаңыз, екі апта бұрын айтқанмын: жақсы жаңалықтың бірі – Назарбаевтың кеткені, екіншісі – Тоқаевтың келгені. Өйткені ол Назарбаев емес. Мен осылай екеніне сенгім келеді.
Үшіншісі – халықтың өзгергені, сіз бұл жөнінде менімен дауласпайтын шығарсыз. 2019 жылдың маусымынан, халық сайлаудың нәтижесіне қарсы шыққаннан бастап, бұл соншалықты күтпеген жағдай болды, халық жаппай наразылыққа шығады деп ешкім ойламаған. Сол халықтың ішінде болдыңыз, мен сізді бұрыннан бақылап жүремін. Мысалы, қалдықтарды өңдеу салығының (утильсбор) артуына наразылық сұйық газ бағасының өсуіне қарсылықтан бұрын басталды. Жағдай шиленісе бастаса да, билік оған мән бермеді. Бұны үйреншікті жағдай сияқты санады.
Алматыдағы және елдегі Қаңтар оқиғасы бүкіл елге де, оппозицияға да күтпеген жайт болды, осылай болатынын бірде-бір партия, бірде-бір бірлестік білген жоқ. Бірақ бұл наразылықтың түбірінде қалдықтарды өңдеу салығының артуына наразы топ пен халықты өз құқықтарын талап етуге шақырған жергілікті кәсіподақ бар. Жай ғана әлеуметтік, экономикалық мәселе саяси талаптарға ұласып кетті.
Менің әріптесім Тоқаев отырған Астана қаласын мен ешқашан «Нұр-Сұлтан» деп есептеген емеспін. Билік болса, халықтың қалауына немқұрайлықпен қарап, отпен ойнағандай болды. Халықты болжап білу мүмкін емес. Олар кезінде жерді сатудан бас тартқызды. Міне, тағы шықты, енді қашан шығатыны белгісіз. Ал халық алаңға шықпау үшін, олармен кездесіп, сөйлесуі керек, бұл өте маңызды.
- Видео-сұхбаттың мәтінін дайындаған –
Танакөз ҚАЙЫРГЕЛДІ, «D»
