Қазақстан егемендік алғалы, сайлау қорытындысы бұрмаланатыны туралы аз айтылып жүрген жоқ. Соңғы президент сайлауынан кейін халық сайлаудың әділ өтпегеніне наразы болып, биліктен саяси реформалар жүргізуді талап етуде. Бұрын сайлаумен жұмысы болмаған халық билікке келген президент Қ.-Ж.Тоқаевтың сайлау әділ өтеді дегеніне сеніп, еліміздің келешегі үшін, елдің саяси өміріне бейбіт жолмен өзгеріс жасалса екен деген үмітте болған еді. Алайда халықтың үміті ақталмады, сөз жоқ, сайлау әділ өтпеді, сайлаушылардың дауысы тоналды. Бұл жөніндегі фактілерді тізбектеудің қажеттілігі шамалы, олар әлеуметтік желіде толып жатыр.
Осы орайда сайлаушылардың дауысы неге ұрланды, оның себеп-салдары қандай деген сұрақ сұранып-ақ тұр. Билік пен мемлекеттік қызметкерлер арасында халық саясатпен айналыспауы керек деген ұғым көптен бері қалыптасқан. Бұл – түбірімен жаңсақ пікір. ҚР Конституциясының 3-бабында: «Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді» деп жазылған. Осы заң ережелері бойынша сайлаушы халық парламент мәжілісі мен жергілікті мәслихаттарға өз өкілдерін сайлайды. Сондай-ақ дауыс беру жүйесімен сайлау арқылы жеңіске жеткен үміткер тұлғаны президент етіп тағайындайды. Осылайша, халықтың өз елінің саяси өміріне тікелей қатыстылығы сайлаумен айқындалады. Бұны билік басындағылардың көзіне шұқып тұрып, жиі-жиі айтып тұрған дұрыс!
Енді осы сайлауда қатты алданған қоғам биліктен сайлау заңдылықтарына қатысты реформа жасалуын талап етіп отыр. Бірақ реформа нақты қалай жасалуы керектігін көпшілік түсінсе де, билік қасарысып отыр. Осыған байланысты қайтсек сайлау әділ өтеді деген сұраққа өз тарапымнан жауап жолдағалы отырмын. Ең бастысы – сайлаудың әділ өтпеуінің себеп-салдары анықталуы қажет етіледі. Осыған қатысты мына ұсынысты пайдаланған жөн деп есептеймін:
1). Талап арыз ҚР президенті Қ.-Ж.Тоқаевтың атына және Орталық сайлау комиссиясына жіберілгені дұрыс болады. ОСК-сына президент тарапынан пәрмен болса, тиісті шаралар көтерілуі тиіс. Жазбаша талапты партиялар, қоғамдық ұйымдар және жеке азаматтар бас қосып, талап арызбен бірге жиналыс өткізген хаттамалары тіркелуі қажет.
2). Сайлау комиссияларын «Нұр Отан» партиясының ықпалынан шығаруды талап ету. Себебі – халыққа қызмет көрсететін әкім, мемлекеттік мекеме басшылары, тіпті мектеп директорлары осы партияның мүшелері. Сайлауда бір жағынан – әкімдік, екінші жағынан – «Нұр Отан» партиясы учаскелік комиссияға өз үстемдіктерін жүргізіп, сайлаудың әділ өтуіне мұрша бермейді.
3). Сайлау учаскелерін мектептен Мәдениет үйлеріне, ірі мекеме ғимараттарына көшіруді талап ету. Алысқа бармай-ақ, өзім білетін мына фактіні келтірейін, Асықата кентінде 8000 сайлаушыны бұрынғы екі учаскенің орнына 5 мектепке орналастырып, бөлшектеп жіберген. Билік бұл шараны комиссия жұмысын бақылауда ұстау үшін жасаған. Өткендегі сайлауда комиссия мүшелері мен бақылаушылар учаскелерге дауыс беруге келетін сайлаушылардың аздығынан босқа зерігіп отырды. Мен бақылаушы ретінде қатысып, олардың бос отырған жағдайының куәсі болдым. Ал орын алған заңсыздықтар – өз алдына бөлек әңгіме.
4). Учаскелік сайлау комиссиясының құрамына: партиялар, қоғамдық ұйымдар және азаматтық топтардың әрқайсысы ұсынған бір өкіл ғана енгізілуін талап ету. Ал қазіргіжағдайда комиссия мүшелері тек мектеп пен балабақша ұжымдарынан жасақталған. Мектеп басшысы «Нұр Отан» партиясының мүшесі екенін ескерсек, ол учаскеде сайлау әділ өтеді дегенге сену қиын.
Егер осы шаралар іске асырылса, сайлаушылар дауыстарының ұрлануына жол берілмейді. Азаматтар Конституциямен бекітілген өз құқықтарын тиісінше пайдаланып, ОСК-нан жоғарыдағы талаптардың орындалуын талап етуге толық құқылы болады.
Ел президенті Қ.-Ж.Тоқаевтың уәдесі бойынша оның халыққа адал қызмет істейтіні рас болса, сайлаушы азаматтардың талаптарына құлақ асады деп үміттенейік. Сондықтан уақыт күттірмей, қимылдап қалу керек. Егер жоғарыдағы талаптар Орталық сайлау комиссиясы тарапынан орындалмаса, сайлау әділ өтпейтіні айдан анық. Ал алдымызда – парламент мәжілісі мен жергілікті мәслихаттардың сайлауы тұр. Қапы қалмайық!
Амангелді КЕҢЕСОВ,
«Азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау»
қоғамдық бірлестігінің төрағасы
