Қалай ойлайсыз, НЕГЕ, Қырымбек аға?

ҚР Пре­зи­ден­ті әкім­шілі­гінің бас­шы­сы Қырым­бек Көшербаевқа.

Құр­мет­ті Қырым­бек Елеуұлы!

Сізді жоға­ры дәре­желі лау­а­зы­мға тағай­ын­да­луы­ңы­з­бен құт­ты­қтай оты­ра, Қазақ халқы және Елі­міздің Тәу­ел­сізді­гі үшін жемісті жұмыстар тілей­мін! Жақын­да, Қызы­лор­да қала­сын­да еске алу шара­сы аясын­да Сіз Ашар­шы­лы­қты әйгілі Холо­кост­пен салы­стыр­ды­ңыз. Сіздің таяу тарихы­мы­зда болып өткен оқиғаға көзқа­ра­сы­ңы­зды толық қолдаймын. 

Өз басым ұлт­шыл ретін­де бір­не­ше архив­тер­ді ара­лап, жүз­де­ген құжат­тар­ды зерт­теп, ең зама­на­уи әрі қолай­лы архив­ті Қызы­лор­да­да кез­де­стір­дім. Бірақ Ашар­шы­лы­ққа және сая­си қуғын-сүр­гін құр­бан­да­ры­на қаты­сты көп құжат­тар­дың құпия сыр­ла­рын ашуға әлі күн­ге дей­ін тый­ым салы­нған. Ең қын­жы­л­та­тын мәсе­ле – бұл тый­ым Кеңес үкі­меті кезін­де салы­нған. Демек, біз Тәу­ел­сіз мем­ле­кет ретін­де қалып­тасқан жоқпыз.

Ашар­шы­лы­қты Орта Азия халы­қта­ры, оның ішін­де қаза­қтарға да қаты­сты Түр­кістан май­да­нын қоспағанда:

• 30-жыл­дар­дың орта­сы мен соңы­на таман орын алған гео­гра­фи­я­лық және хро­но­ло­ги­я­лық мас­шта­бы мен өлген­дер саны жағы­нан ста­лин­дік репрес­си­я­лар­мен салыстыруға;
• наци­стік Гер­ма­ния жүзе­ге асы­рған еврей­лер­дің гено­ци­ді сая­са­ты­мен салы­сты­руға болады.

Екі жағ­дай­да да адам­дар мил­ли­он­дап қырыл­ды және бұл сая­сат әдейі, мақ­сат­ты түр­де жасалған. Жалғыз айыр­ма­шы­лы­ғы – наци­стік Гер­ма­ния бас­шы­лы­ғы әділет­ті түр­де жаза­лан­ды, оның сая­са­ты Нюрн­берг три­бу­на­лы шеші­мі­мен ман­сұқтал­ды. Үшін­ші рейх­тің сим­во­ли­ка­ла­ры­на, оның иде­я­ла­ры мен қозқа­рас­та­ры­на тый­ым салынды.

Ал сәбет­тік идео­ло­гия, оның сим­вол­да­ры, бас­шы­ла­ры, әске­ри және сот-жаза­лау орган­да­ры юри­ди­ка­лық түсінік ретін­де сот­та­лу­дан құты­лып кете алды. Сон­ды­қтан да Сіз сияқты өте жоға­ры дәре­же­де­гі шене­унік­тің аузы­нан осын­дай әділ, халқы­мыз бастан кеш­кен сұм­дық ката­стро­фа­ны адал баға­лау – біз үшін жағым­ды жаңалық.

Осын­дай көз­ге көрініп тұрған, қазақ халқы­ның басы­нан өткен тра­ге­ди­я­ны, ғылы­ми қоғам, архив­шілер мен тарих­шы­лар тура, бір­жақты баға­лап оты­рға­ны­на қара­ма­стан, әр нәр­сені өз аты­мен тура ата­уға, менің ойым­ша, тек Сіздің ғана баты­лы­ңыз жетті.

Өкініш­ке орай, мем­ле­кет­тік аппа­рат­тың қалған бөлі­гі – әкім­дер, мини­стр­лер тарихы­мы­здың осын­дай қара­лы бет­терін айту­дан қашқақтай­ды неме­се тек жал­пы фра­за­лар­мен ғана шек­те­леді, не ештеңе де айт­пай­ды. Тіп­ті әкім­дер де 31 мамыр күні сая­си репрес­сия құр­бан­да­ры мен ашар­шы­лық тура­лы қыз­мет бабы­на сай әртүр­лі шара­лар ұйым­да­сты­руға мәж­бүр бола тұра, Сіз сияқты ашар­шы­лық тақы­ры­бы­на өз көзқа­ра­сын айқын да нақты айту­дың орны­на, осы тақы­рып­ты айна­лып өту­ге тырысады.

Мыса­лы, Аста­на және Алма­ты қала­сы­ның әкім­дері ұрла­на, қорған­соқтап мемо­ри­алға келеді де, тез­детіп гүл шоғын қоя сала, жина­лып тұрған халы­ққа ешнәр­се де айт­пас­тан, айна­ла­сын­дағы сви­та­мен бір­ге асы­ғыс қашып кету­ге тыры­са­ты­нын мен әлде­не­ше рет бай­қа­дым. 2018 жылы – Аста­на­да, 2019 жылы – Алма­ты­да дәл сон­дай жағ­дай болды.

Осы­ған бай­ла­ны­сты мен Сіз­ге, ҚР Пре­зи­ден­ті әкім­шілі­гінің бас­шы­сы ретін­де төмен­де­гі хат­пен қай­ы­ры­лып отырмын:

• «Руха­ни жаңғы­ру» бағ­дар­ла­ма­сын орын­да­уға жау­ап­ты орган­ның бас­шы­сы ретін­де Сіз­ден бұл бағ­дар­ла­маға тиісті түзе­ту­лер енгі­зе оты­рып, оның орын­да­лу бары­сын қай­та қара­уы­ңы­зды сұраймын;
• Сізді тая­у­да өткен тарихы­мы­зға, сәбет кезін­де орын алған оқиға­ларға назар ауда­ру­ды күшей­ту­ге шақырамын;
• Осы кез­ге дей­ін орын алып кел­генін­дей, бұдан 400–500–600 жыл бұры­нғы қазақ-жоңғар соғы­сын қаз­ба­лап, одан біз­ге қаты­сы жоқ эпо­стар­дағы сакраль­ды орын­дар ізде­уді доға­ру­ды өтінемін.

Одан да біз­ден қол созым жер­де тұрған, күні кеше басы­мы­здан өткен оқиға­ларға назар ауда­рып, алы­стағы абстрак­ты­лы ата-баба­мы­зды қаз­ба­ла­май, кеше­гі әке­лері­міз бен ата­ла­ры­мыз, әже­лері­міз мен бауыр-апа­ла­ры­мы­здың тарихын зер­де­ле­сек деймін.

«ОГПУ-НКВД», қызыл армия, ком­му­ни­стік пар­тия қыл­мыста­рын айтқан­нан да, қазақ-жоңғар соғы­ста­ры кезеңін, Алтын Орда, Жәні­бек пен Керей хандар кезін әңгі­ме­ле­ген әлдеқай­да қауіп­сіз екен­ді­гін түсі­не­мін. Тіп­ті сақтар мен хун­дар кезеңін айту одан да жай­лы­рақ, бірақ бәрібір мен ХХ ғасыр оқиға­ла­ры­нан бастаған­ды дұрыс көре­мін, сосын бір­тін­деп ХІХ ғасы­рға түс­сек: ондағы қазақ халқы­ның ұлт-азаттық, Ресей импе­ри­я­сы­на қар­сы тарихы­мы­здың хас батыр­ла­ры Кене­са­ры, оның сар­дар­ла­ры мен сар­ба­з­да­ры бастаған көтерілісін зерт­те­сек деймін.

Сосын барып тарих өзенінің толқы­ны­мен төмен қарай жүзе оты­рып, орта ғасыр­лар мен одан да ерте ғасыр­ларға келу­ге болар. Бірақ бәрібір ХХ ғасыр­дан бастаған дұрыс.

Өйт­кені онда біздің осы жағ­дай­ға қалай жет­кені­міздің себеп­тері бар – неге біз­дер әлі күн­ге шей­ін өзі­мізді бір­тұ­тас халық ретін­де сезін­бей­міз, неге біз­дер қаза­қтан гөрі, негізі­нен орыс сияқтымыз? 

Неге біз­дер Боран­бай неме­се Көшер­бай­те­гі емес, Боран­ба­ев пен Кушер­ба­ев­пыз, Қырым­бек аға?

Неге біздің әрқай­сы­мыз, 30–40–50 жастағы­лар Ради­щев­ті, Дер­жа­вин­ді, Чехо­вты, Ната­ша Росто­ва­ны біледі, бірақ өз ана тілін­де төрт жол өлеңді жатқа айта алмайды? 

Неге біз­де Васи­лий Тем­ный мен Иван Кали­та­ның қай уақыт­та билік­те болға­нын біледі де, сол қар­саң­да қаза­қтың ханы кім болға­нын білмейді?

Неге тіп­ті осы күні еге­мен­ді Қаза­қстан­ның мың­даған шар­шы кило­мет­рі орыс әске­ри поли­гон­да­ры­ның қара­мағын­да және біздің теле­ка­нал­дар­дың жар­ты­сы­нан көбі біздікі емес – Ресейдікі?

Неге сту­дия қонақта­ры мен оның жүр­гі­зу­шілері, дәре­желі адам­дар, мем­ду­ма депу­тат­та­ры мен вице-спи­кер­лері біздің елі­міз­ге қаты­сты қастық сөз­дер айта­ды неме­се күш қол­да­ну­мен қорқы­та­ды, ал біз­дер бұған шыдай­мыз және ондай­лар­ды жаза­сыз қалдырамыз?

Неге біз­де «ЛНР», «ДНР» атты тер­рор­лық ұйым­дарға қаты­сқан содыр­лар еш жаза­сыз тал­таң­дап жүреді?

Неге олар жастарға әске­ри-пат­ри­от­тық тәр­бие беру­мен және жоға­ры­дағы­дай бан­да­ларға қара­жат пен дәрі-дәр­мек, азық-түлік жина­у­мен айналысады?

Неге олар шетел­дік ұйым­дар есебін­де еш кедер­гісіз Қаза­қстан аза­мат­та­ры­мен көше­лері­міз­де жорық жасайды? 

Неге олар өз эмбле­ма­ла­ры, сим­вол­да­ры, бел­гісіз неме­се Ресей мем­ле­кеті жала­у­ла­ры­мен «бес­смерт­ный полк­тар» ұйымдастырады?

Неге біздің Үкі­мет пен Пар­ла­мент мәжілістері мем­ле­кет­тік тіл­де емес, орыс тілін­де жүргізіледі?

Неге Қаза­қстан­да білім беру мем­ле­кет­тік тіл­де жүр­гізіл­мей­ді? Мек­теп­тер мен бала­бақ­ша­лар­дың басым бөлі­гі, мем­ле­кет қар­жы­лан­ды­ра­тын проф­тех, жоға­ры оқу орын­да­рын­да сабақ неге мем­ле­кет­тік тіл­де жүргізілмейді?

Неге тәу­ел­сіздік­тің 30 жыл­ды­ғын­да қаза­қтар әлі күн­ге дей­ін өз ана тілін мең­гер­ме­ген? Мен басқа­лар тура­лы тіп­ті айт­пай-ақ та қояйын.

Неге арми­яда, ІІМ мен ҰҚК, басқа да қыз­мет­тер­де коман­да­лар­дың ресми тілі – орыс тілі, неге олар­да ресми тіл мем­ле­кет­тік тіл емес?

Міне, мұн­дай «неге?» деген сұрақтар жүз­деп сана­ла­ды. Бұл сұрақтар­дың жау­а­бын біз тая­у­дағы тарихы­мы­здан табамыз.

Менің білуім­ше, «Руха­ни жаңғы­ру­дың» өзі деком­му­ни­за­ция, десо­ве­ти­за­ция, деко­ло­ни­за­ция жүр­гі­зу үшін ойлап табы­лған. Біз жоға­ры­да айтқан көп­те­ген «неге?» деген сұрақтар­дың жау­ап­та­ры да осы­ның ішін­де астарланған.

Бірақ іс жүзін­де біз не көріп отыр­мыз? Бағ­дар­ла­ма бір орын­да тұрып қал­ды, бар­лық күш қай­дағы бір сакраль­ды орын­дар­ды ізде­у­ге кет­ті. Жұмыс құмға сің­ген судай бол­ды. Қазы­на есебі­нен еш пай­да­сы жоқ оты­ры­старға кет­ті. «ВЛКСМ»-ның 100 жыл­ды­ғын той­ла­у­ға кет­ті. Бар ынта айда­лаға кет­ті. Солай болуға тиісті де еді.

Өйт­кені деком­му­ни­за­ция мен десо­ве­ти­за­ци­я­ны сол сәбет пен парт­хоз номен­кла­ту­ра­сы қай­дан жүр­гіз­сін?! Деко­ло­ни­за­ци­я­ны бар­лық коло­ни­ал­дық деген­дер­дің алдын­да діріл­деп оты­ра­тын­дар, бәрін Мәс­ке­у­ге жал­тақтап оты­рып жасай­тын­дар қай­дан іске асырсын?

Біз «Руха­ни жаңғы­ру­да» мәлім­дел­ген­дей, деко­ло­ни­за­ция жүр­гіз­бе­сек, онда жоға­ры­да аталған «неге?» деген сұрақтар­дың бір­де-біріне жау­ап бере алмай­мыз және оны шеше де алмаймыз.

Сөй­тіп, біз бұры­нғы­ша мал­ти беретін бола­мыз, шын тәу­ел­сіздік­ті ала алмай­мыз және қоғам бұры­нғы­ша «ват­ник­тер» мен одан басқа­ларға бөлін­ген күйі қала беретін бола­ды, қазір­гі кез­де­гі­дей, мұн­да бірін­шілер әлдеқай­да басым болып қала береді.

Ресей­ге жал­тақтап өмір сүретін­дер, өмір­ге солар­дың үгіт-наси­ха­ты­ның көзі­мен қарай­тын­дар, оның құра­мы­на қай­та кір­гісі келетін­дер, «сыпайы жасыл киім­ділер­ді» шыдам­сызда­на күтіп жүр­ген­дер, ашар­шы­лы­қты мой­ын­да­май, «СССР»-дың қыл­мыста­рын ақта­у­шы­лар, ап-айқын тари­хи фак­тілер­ді теріс­ке шыға­ру­шы­лар, есесіне әңгі­ме не тура­лы бол­са да, сәбет­тің фейк агит­про­пы­на сенетін­дер; екін­ші жаһан соғы­сы­ның баста­лу мерзі­міне, Катынь қырғы­ны­на, халы­қтар депор­та­ци­я­сы бол­сын, Қырым аннек­ци­я­сы бол­сын, Гру­зия окку­па­ци­я­сы бол­сын, қазақ алфа­ви­тінің латы­нға көшуі – бұл тізім­ді жалға­сты­ра беру­ге бола­ды – мұн­дай адам­дар саны біздің Қаза­қстан­да жал­пы халы­қтың жар­ты­сын­дай болады-ау.

Қалай ойлай­сыз, Қырым­бек аға?

Осын­дай қоғам­да оты­рып, біз эко­но­ми­ка­сы тұрақты, сая­си және инду­стри­ал­ды дамы­ған, ақпа­рат­тық және идео­ло­ги­я­лық тәу­ел­сіз Қаза­қстан құра ала­мыз ба?

Біз­де бар­лық қаза­ққа тән нәр­сенің бәріне қар­сы, оның тілін, тарихын, мәде­ни­еті мен салт-сана­сын жек көретін, әле­умет­тік желілер­де оты­рып алып, біздің ел мен халы­қтың аты­на лас боқты­қтар­ды ақта­ру­дан жирен­бей­тін шови­ни­стер бар екен­ді­гін сіз білесіз және оны теріс­ке шығар­май­тын шығар­сыз деп үміттенемін.

Сіз­ге мұн­дай жан­жал­дар­дың хаба­ры, мыса­лы, қан­дай да бір адво­кат, неме­се «Каз­кон­тент­тің» жоға­ры дәре­желі Горо­жан­кин тәрізді мене­джері, банк­тің неме­се теле­ка­нал­дың қыз­мет­кері, неме­се бір әнші, не қай­ы­рым­ды­лық қоры­ның заң­гері әле­умет­тік желі­де оты­рып алып, қаза­қо­фоб­тық, анти­се­мит­тік пікір­лер жазып, оны­сы қоғам тара­пы­нан қат­ты ашу-ыза туғы­зып жүр­гені, бірақ оларға қар­сы қыл­мыстық іс қозғал­май, аяқ­сыз қалып келе жатқа­ны естіліп жатқан болар деп ойлаймын.

Қаза­қтар­дың үсті­нен осын­дай ащы мысқыл­дарға біздің поли­ция тара­пы­нан тым толе­рант­ты­лық таны­ты­лып келеді. Бірақ оған таң­да­на­тын несі бар?

Біздің ірі шене­унік­тер мұн­дай ұлт­тық мақта­ныш сезі­мі­нен ада, олар­дың басым көп­шілі­гі қазақ тіл­ді де емес. Ал шови­ни­стер осы­ны сезеді де, соны пайдаланады.

Біздің шене­унік­тер­дің басым бөлі­гі мәң­гүрт­тер мен «ват­ник­тер». Сон­ды­қтан да «Руха­ни жаңғы­ру» бастал­май жатып аяқтал­ды. Егер уақы­ты­ңыз бол­са, мені қабыл­да­саңыз: қара­пай­ым ұлт­шыл­дар­ды бүгін­гі толған­ды­ра­тын мәсе­ле­лер­ді Сіз­ге жет­кіз­сем деген үмітім бар. 

Жал­пы, Сізді өте қиын іс күтіп тұр. Өте ауыр жұмыс. Істеріңіз­ге тек сәт­тілік тілеймін!

Ізгі ниет­пен,

Марғұлан Боран­бай деген бауы­рыңыз