- Базардағы қарапайым халықтан емес, билікте жүрген, оқыған-тоқыған министр, білдей мекеменің бастығы, әкім-қаралардың: «Шетелдегі Қазақтардың көбі 30 жыл бойы келмеді, енді тек қиналғанда ғана елге келіп жатыр» дейтін сауатсыз, ұлтсыз, рухсыз сөздерін естіп, жағаңды ұстайсың?
«Сонда бұлар кімдер? Бізді кімдер басқарып отыр? Мына Қазақстан кім үшін керек?» деген сұрақтар еріксіз ойға оралады.
Ресми мәліметтер бойынша, 1991 жылдан 2016 жылға дейінгі кезеңде 957 772, ал 2022 жылдың желтоқсан айына дейін 1 105 700 қандас бауырларымыз елге оралыпты. Тек 2022 жылы ғана 17 000 қандасымыз келген екен. Осылардың 95%-ы өз күшімен, өз қаражатымен, өз аяғымен елге көшіп келгендер десем, артық айтпаған болармын. Тек тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ғана Қазақстан үкіметі Моңғолияға арнаулы машина жіберіп, көшіріп келген азғантай отбасы болмаса, Қытай, Өзбекстан, Ресей, Түрікмен, Иран, Түркиядағы қандастар ол жақта жан баға алмағаннан емес, Атажұртын аңсап, қызметін, кәсібін, мүлкін тастап, елге оралды.
Ал Ауғанстандағы қазақтар ше? Олармен Қазақстан үкіметі ешқандай байланыс жасамады, біздің білдей елшілік те ондағы қандастарды елге көшіруді ұйымдастыру түгілі, Ауғанстанда қанша қазақ бар екенін 30 жыл бойы анықтамаған да, сұрамаған.
Енді, міне, екі жыл болайын деді, Ауғанстанға талибан билігі келіп, ондағы халық жан-жаққа босып, өзбектер – Өзбекстанға, тәжіктер – Тәжікстанға кетті. Ал қазақтар ше? Олар да өз отанына кеткісі келді, сөйтіп Кабулдегі Қазақстан елшілігінің табалдырығын сан мәрте тоздырды, «Құжатыңда ұлтың көрсетілмеген», «тілің таза қазақша емес», «киімдерің қазақша емес» деген секілді түрлі сылтаумен неше онмыңдаған қазақтың де 100-ін әкеле алмады. Шындығында – әкелгісі келмеді.
Дәл сол кезде Батыс пен Еуропа елдері талибаннан қашқан халыққа құшағын жайып, «сенің ұлтың не, дінің қандай?» деп сұрамастан, ұшақтың іші-сыртына толтырып, өз елдеріне алып кетті. Апарып тастап қойған жоқ, тіл үйретіп, тегін үй беріп, бағып отыр.
Ал біз ше? Өз қазағымызды «паспортыңда ұлтың көрсетілмеген», «қазақша сөйлей алмайсың» деп, зарлатып тастап кеттік. Бізде қазақша сөйлей алмайтын министрлер, әкімдер, депутаттар қаншама? Оларды елден шығару керек пе?
Ауғанстанның заңы бойынша, паспорттарында ұлты көрсетілмейтінін біздің билік білсе де, соны сылтау етті. Бірақ кезінде талибан келмес бұрын көп қандастың Ауғанстан Сыртқы істер министрлігі берген «ұлты – қазақ» деген анықтамасы болды. Солардың өзін әне-міне әкетеміз дегелі екі жыл өтті… Енді сол қандастарымыз үшін биліктен бұрын біз ұялып, жерге кірердей болдық, олардың көмек сұрап жазған әрбір сөзін оқуға ұяламыз…
Қысқасы, «біз шеттегі отандастарын шақырған үшінші елміз» деп мақтанғанда, бір жерлері жыртылып кететіндей, биік-биік мінберден айғайлағанымен, қазақтар тұратын ешбір елде көші-қон туралы бір орталық немесе елшілік жанынан кеңес беретін бір кабинет те ашқан жоқ. Керісінше, шетелдегі Қазақстан елшілігіне сол елдегі қандастар айлап-жылдап жүріп, әрең кіреді. Оларға виза бермей сандалтты, өздері делдалдар шығарып, ақшасын сыпырды, бітпейтін, адам түсінбейтін, айлап күтетін кезекке тұрғызды.
Қазақстан елшілігі үлкен қалаларда болғандықтан, 1000 шақырымнан аса жол жүріп барған қазағың неше күн түнеп, елшілікке кіре алмай, ақыры делдалдарға бар ақшасын беріп, кері қайтып жүрді. Сөйтіп, өлдім дегенде бала-шағасын алып, жүгін арқалап, Қазақстан шекарасына келгенде, шекарашы бұралқы иттер талады, бір сумкасына мыңдап ақша сұрады, үлкен жүктерін «тауар» ретінде таразыға тартып, салық алды.
Елге келген қандастардың Қазақстан азаматтығын алуы – Меккеге жаяу барғаннан да қиын болды. Оларға азаматтықты бере салған жоқ, өздері айтқандай, 1 жылда, 6 айда, 3 айда беріп жатырмыз дегені – көрген түс сияқты. Қаптаған қалың қағаз, кешегі заң бүгін өзгеріп, кеше жараған құжаты бүгін жарамай, адам ойлап таппас құжаттар сұрады. Азаматтықты бірден бермей, алдымен «ҚАЗАҚ» деген куәлік алу, сосын «Ықтиярхат» алу, сосын барып азаматтық алу деген дәу кедергілер қойды.
Төлқұжаттарында «қазақ» деп жазылса да, оның үстіне тағы да «қазақ», «оралман», енді «ҚАНДАС» деген куәлік алуды міндеттеді. Паспортында «ер адам» деп жазылса, соған Қазақстанда қайтадан «ЕРКЕК» екеніне анықтама сұратқаны сияқты болды. Ол үшін туу туралы куәліктен бастап, жеке куәлік, аттестат, диплом, неке куәлігі, төлқұжатқа дейін қыруар ақшаға аудартып барып өткізесің. Оны әрең алып, «Ықтиярхатқа» одан да көп құжат өткізесің. 45 күнде беретін құжат 6 айдан бір жылға, тіпті жоқ болып, Көші-қон мекемесіне барса, «делосы» жоқ, жоғалтып жіберген. Олар қайта тапсыр дейді. Сөйтіп жүргенде, «оралман» деген куәлігінің уақыты өтеді. Қойшы әйтеуір, ақыры Көші-қонның заңды делдалдарына ақшасын беріп, не алған үйі жоқ, не құжат жоқ, анаған-мынаған жалданып, жұмыс істеп, өз зары – өз ішінде, үнсіз өмір сүріп келеді.
Шетте шіреніп жүретін туысының Қазақстандағы шарасыз халын көрген сыртта қалған туыстары жағасын ұстап, «Бармағаным Қазақстан болсын!» деп, аттың басын кері тартты. Тіпті Қытайдағы дүниесін тастап, елге келіп, 3-4 жыл азаматтық ала алмай, әкелген ақшасын сонымен шәшіп, не үй жоқ, не құжат жоқ, ақыры амалсыз қайта көшкен қазақтар да жетерлік.
Ал осыған шеттегі қазақтар кінәлі ме? Айтыңдаршы, ағайын? Осыны ойласам, іші-бауырым езіліп, көзіме еріксіз жас келеді…
Қыдырәлі ОРАЗҰЛЫ
