(Ертегі)
Әзиз Несин
Бұл оқиғаның болғанын, болмағанын көрген адам жоқ. Естуімізше, ерте, ерте ‚ертеде, беймәлім бір елде бір кедей адам өмір сүріпті. Бейшараның жүрегі таза болған екен деседі танитындар. Бар байлығы сол – «жұртқа жақсылық жасасам екен!» деген үлке-е-е-е‑н арманы болыпты. Ол заманда қазіргідей емес, армандауға шектеу қойылмайтын болса керек, кім көрінген қалаған жерінде тұра қалып, орындалмас армандарды емін-еркін армандай береді екен.
– Шіркін, жұрнақтай ғана жағдайым болса, жұртты жақсылықпен жарылқап тастар едім! – деп, аһ ұрады екен ақ көңіл байғұс…
Бір күні ол биік таудың басына шығып, сыбырлап, жаратқанмен оңаша сырласып отыр екен. «О, мейірімі мол жаратушы ием, жұртқа жақсылық жасайтын тым болмаса жарты күн мұрша берсең…» – деп, күбірлеп отырғанда, сақалы беліне түскен бір қарт жолаушы ту сыртынан:
– Өз-өзіңмен күбірлеп, ернің жыбырлап, жаратқаннан не сұрап отырсың? – депті.
Әлгі қартқа арманшыл бейбақ көңілдегісін көлдей ағызып, жұртқа жасар жақсылығы ішіне сыймай, тесіп шығар тесік таппай жатқанын жайып салады. Қарттың дуалы аузы адам болар балаға айтатын біраз ақыл айтыпты:
– «Жақсылық жасаймын» деп жанын жеп жүргеннің алда-арты жалғыз сен емес. Жақсылық жасаудың жолы қандай қиын екенін әуелі білсең, сен бұлай жұлқынбас едің. Зұлымдық арзан, ал жақсылыққа баға жетпейді. Жер бетіне жұмыр басты пенде жаратылғалы бері жақсылық жасаған адам саусақпен санарлықтай ғана.
Қарттың сөзі құлағынан өтсе де, миына жетпеген болуы керек, әлгі бейшара арманынан алысқа қашпады:
– Мен өзгелерге ұқсамаймын. Тек көксегенімді көрсететін көсемдікке қол жеткізсем болды, жамандықты жерден қуам! Аш, жалаңаш адам болмайды, алауыздық, айғай-аттан жойылады, халық тойынады! Зұлымдықты бездіремін, әлемге тек мейірбандық кездіремін!
– Көкейіңдегі арманың көп екен, көзін тапсаң болғаны, – дейді көнеден келе жатқан ақсақалдың аузы. – Әй, бірақ қиын! Қиналасың-ау, бала! Жақсылық жасаудың ебін таппай, есеңгіреп жүрген жалғыз сен емес…
– Тәйірі, біреуді бақытты етуден оңай не бар?! – деп сып ете түседі арманшыл езу.
– Олай болса, отырма, – дейді қарт, – жолға шық. Күндердің күні болғанда, қиялыңның қиясына шығатын жердің шетіне жетесің!
Жақсылыққа жаны құмар жарықтық дереу аттанады. Ел кезіп, жер шарлап, ұзақ жүреді. Жүрген жерінде өзегін өртеген өтінішін айтып, адамдарды бақытқа шомылдырып, шаттыққа жүздіріп қойғысы келетінін паш етіп жүреді.
Күндердің күні болғанда, ай жүріп, күн жүріп, түн жүріп, таң алдында бір қалаға кез болады. Қала түгел биік қамалмен қоршалған екен, кіретін қақпасын зорға тауып, ішіне кіреді. Қаланың ортасындағы үлкен алаңға келгенде, таң қалғаннан аузы ашылып қалады. Алаңға жиналған халықты көрсең, сен таң қалмақ түгілі, талып қалар едің! Қара құрым халыққа сан жетпейді! Егер мен жүз мың десем, сен – үш жүз мың дер едің. Шеті, шегі жоқ, теңіздей толқыған халық.
Сол шулаған көпке бұл да кіреді. Бәрі бірдей кеңірдек керіп, аттандап жатыр. Басына біткен барлық мүшені құлақ жасап, тыңдап көрсе, бәрінің айтары бір-ақ әңгіме:
– Уа, халқым, өздеріңе жақсылықтан басқа тілерім жоқ! Қарғалардың көзін жеткізіңдер осыған, Падишахтың тағына мені отырғызсын! Мен бәріңді бақытқа бөлеймін. Өзеннен шәрбат ағызамын, алтыннан көпір салғызамын, жаңбыр орнына аспаннан шырын жауады, бір қолыңды майға, бір қолыңды балға малып, аузыңнан тәтті тоқаш кетпейтін болады. Бейбіт өмір орнап, жаймашуақ тыныштықтан жалығатын боласыңдар! Отандастар, ағайындар! Қарғалар мені падишах етіп сайласын!
Мұны естіген арманшыл бейбақ жанына қараса, баяғы өзіне жөн сілтеген, ақ сақалы беліне түскен шал тұр.
– Уа, армысыз, данагөйім! – дейді.
– Бар бол, балам!
– Бұл қаладағылардың мұраты біреу екен, бірақ неге сонша айғайлайды?
Ақсақал адамша жауап береді:
– Бұл пенденің әрқайсысы тек өзім ғана жақсылық жасай аламын дейді. Қалай жасаудың амалын білмейді, сондықтан…
– Үнемі осылай аттан сала ма?
– Жоқ. Тек сайлау кезінде ғана жан дауысы шығады. Жылына бір рет сайлау өтіп тұрады. Әркім өзінің сайланғанын қалайды.
– Неге?
– Тек өзінен басқа жан жақсылық жасай алмайды деп ойлайды. Бәрінің ойы сол. Зұлымдық жасаймын деген арам ойлы адам мұнда болмайды.
– Сонда кім болып сайланғысы келеді?
– Падишах! Бұл елдің ерекшелігі сол, билік атадан балаға қалмайды.
– Жөн делік, бірақ «Қарға, қарға» – деп қылғынғаны несі?
– Себебі падишахты бұл елде… қарғалар сайлайды.
Осы кезде аспан түнеріп кетті. Көктегі қарғаның көптігінен күн көзі көрінбей қалды. Қарғалар халықтың төбесінен айналып, «қарқ-қарқ» қаңқылдап ұша бастаған кезде жердегі жалбарыну үдеп кетті:
– Бауырым, қарға! Қарға қарағым, құдай үшін, мені, мені таңда, мені!
Қарқылдаған көп қарғаның ішінен үлкен бір қарға бөлініп шығып, төмендеп, баяғы біздің ақ көңіл, халықтың қамын ойлаған пақырымыздың төбесін айналып ұша бастады. Айналып, айналып, «қарқ» етті де, әлгінің басына саңғытып жоғары ұша жөнелді.
Алаңдағы мыңдаған адам оған қарап шу ете түсті:
– Сен үштен біріне падишах болдың!
Бұл сөздің мағынасы санасына сіңбеген ол әлгі қарттан сұрады:
– Бұлары несі? Не дегені?
– Бұл елдің заңы бойынша, қарға бір адамның басына үш рет саңғыту керек. Сонда ғана оның басына бақыт орнап, падишах болдады. Сен қазір үштен біріне сайландың. Тағы екі рет басыңды қарға бүлдірсін десең, жаратқанға жалбарын.
Дәл осы сөзді күтіп тұрғандай, қарға тағы да біздің бейбақтың басына «былш» еткізді.
Алаңдағы жұрт айғай салды:
– Сен үштің екісіне сайландың!
Бүкіл жұрт енді үшінші рет қарғаның нәжісін оның басына қиғысы келмеді ғой деймін, барлығы бас киімдерін сыпырып алып, қарғаның құйрығын аңдыды.
– Қарға бауырым, маған! Қарындасым, қарға, мені таңда! Інім.…
Бірақ қарға халыққа құлақ аспады. Үшінші ретте де сол баяғы басқа «былш» еткізді!
Тағдырдың жазғанына амал бар ма?! Қала халқы сол адамды тік көтеріп апарып таққа отырғызды…
Жаңа сайланған падишахтың біз білетін мейірімді жүрегі өзіне жасалған қарғалардың қайырымдылығын ұмытқан жоқ. Таққа отыра сала жаңа пәрмен беріп, жарлық шығарды. Бау-бақшалардағы қарғалардың есін шығарып, үркітетін қарақшыны жойғызып, тыныш жүрген қарғаны үркітуге, аяқ асты қорқытуға тыйым салды. Қарғаға тас атқандарды сотқа тартып, қатаң жазалады. Әрбір шаңырақ күніне қарға үшін бір уыс дән себетін болды.
Ел есеңгіреп кетті. Қарғаны қамқорлыққа алған падишахтың елге елеңдейтін мұршасы болмады. Сөйтіп, бір жыл өтіп, тағы да сайлау болды. Алаңға жиылған жұрт тағы да қарғаға жалбарынды. Тағы да елге жақсылық жасайтын жан екендерін айғайлап айтып, қарғаның көзін жеткізбек болды. Сайлау күні аспанға көтерілген қарға бұрынғыдан көп болды. Олардың қарқылынан аспан күркіреп, жер сілкінді. Бұрын падишахты бір ғана қарға сайлайтын болса, бұл жолы он қарға падишахқа ризашылығын сездіргісі келіп, қолдарынан келген бар жақсылығын өз қамқоршысынан аямай, аспаннан «былш, былш» еткізіп, молынан саңғытты.
Падишах қайта сайланған соң, қарғаға деген қамқорлығын үдетті. Әр үйде жиырма қарға асырайтын болды. Оларға арнайы үйшік салдырды. Мұндай мейірімге бөленген қарғалар үндіктей болып семірді.
Көзі ашып-жұмғанша бір жыл өтіп, тағы да сайлау болды. Халық қанша наразы болса да, басыңа қарға тышпаған соң не амал?! Бұл жолы жүз қарға бірақ саңғытып, басы саз балшыққа шылқыған ол тағы да падишах болды! Тағы да жаңа жарлық шықты: «Қарғаның үстінде бит болмасын! Битін бір талдап теріп, жойып, жүнін тарап, тырнағын бояп, құйрығын майлап қою керек!».
Осындай жайлы күтім көрген қарға баласы бір жылда қошқардай болды. Келесі сайлауды бес жүз «қошқар-қарға» әрқайсысы үш реттен падишахтың басына көктен сәлем жолдады.
Біздің мейірімді падишах о баста жақсылық жасау үшін жаралған жан екенін әсте естен шығарған жоқ. Қарғалардың алдындағы борышын адал өтеді. Қаланың халқы қарғаларға үйін тастап, өздері босып, тауға кетті. Бір жылда күтімі келіскен, бағуы жақсы қарғалар өгіздей болды.
Келесі сайлау күнінде аспандағы өгіздей қарғаның дауысынан құлақ тұнды. Олар да өзіне осынша мейірім-шапағатын аямаған адамға адалдықпен жауап бергісі келді. Бұл жолы бүкіл қарға түгелімен падишахқа деген алғысын аспаннан кесек-кесек жапа жауғызып білдірді…
Қайта сайланған бақыт иесін көруге жұрт алаңға жиналды. Олар не көрді дейсіздер ме? Тау болып үйілген карғаның нәжісіне көміліп, өліп жатқан падишахты көрді.
Жұрт қуанғаннан айғай салды:
– Қарға бауырым, мені таңда, мені! Қарағым, қарындасым, қарға мені, мені…
Аударған – Асқар НАЙМАНТАЕВ
