Парламентте бірге отырған әріптестеріме ғана емес, жаңа тарихтан хабары бар саяси сауатты ағайынның көпшілігіне мәлім: мен 25 жылдық оппозициялық, қоғамдық қызметтен кейін, мемлекеттік биліктің бір өкілетті «бұтағына» сайлау арқылы жеткен адаммын. Бұл арадағы сөзге тірек тіркес (ключевое слово) – «сайлау арқылы».
Ал адамзатта әзірге демократиялық дамудың сайлаудан басқа жолы табылмағаны тағы да баршаға аян. Бұдан 20 жыл бұрын жойылған бір мандатты можаритарлық сайлау және сайлану мүмкіндігі Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бастамашылық еткен саяси реформаның арқасында қайтадан қалпына келгені даусыз болса керек.
Біз елді халықтық тұрғыда басқарудың осы мүмкіндігін қастерлей және болашақтың жасампаз мұраты ретінде бағалай біліп, бұл сайлау жүйесінің мүмкіндігін дамыта түсуіміз керек. Мен бұл мүмкіндіктің қоғам үшін құндылығын билікпен ширек ғасырлық текетіресте болып, біраз қоғамдық-саяси ғана емес, тіпті қылмыстық уақиғаларды көзбен көріп, куә болған, талай қудалауды бастан кешкен азамат ретінде айтып отырмын.
Міне, бұдан үш жыл бұрын елімізді шарпып өткен қайғылы Қаңтардан кейін нақты және батыл қолға алынған өзгерістер дәуірінің қайнар көзі – сайлау жүйесінен басталды. Саяси биліктің бұл шешімін кімдер әсіре асқақтатып, ал сындарлы қоғамда енді біреулер қандай қыжылмен айтса да, тәуелсіз кандидаттарға мүмкіндік жолын ашқан осы – бір мандатты сайлау жүйесіне Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың реформалық бастамасы мұрындық болғаны Қазақстанның жаңа тарихында жазылып қалатын ақиқат болмақ.
Тағы да сол сындарлы әлеумет «кібіртігі көп» деп, ретті-ретсіз сынап жатса да, сол өзгерістер бастамасының нәтижесінде Қазақстан Парламентінің Мәжілісінде можаритарлық мандатпен келген депутаттардың бір шоғыры пайда болды. Қоғам мен мемлекеттік билік арасына дәнекер көпір салуға әрекет қылып жүрген бұл депутаттардың дәрменді дауысы барған сайын батыл шыға бастағанын құлағында «саяси мүкісі» жоқ қауым естіп отырғаны айдан анық.
Айтпақшы, «кібіртік» демекші, Қазақстанның жаңа тарихында «реформалар кезеңі» деген таңбамен қалатын дәуірдің барысында түрлі себептерге байланысты кідірістер барын да жоққа шығаруға болмайды. Елдегі 30 жылдық сірескен авторитарлық сүрі мұраның «мұрынын бұзып», қыр арқасын қирату жаңа билікке де оңайға түсіп жатпағанын іргеден сезініп жүрміз.
Ескілердің ерегескен қарсылығы Қаңтардан кейін де дамыл тапты дей алмаймыз. Қазыналық-бюджеттік астаудан қағылған, халықтық мұраға мұртын батыру дағдысына қайтып оралуды аңсаған олардың астыртын айқасы әлі де жалғасып жатыр. Бүгінде олар протестік пиғылдағы қауымдастықты өз қатарына қаратудың жанталасқан қамын жасауда. Әлеуметтік желілерде жалаулатып жүрген жекелеген қоғамдық пікір серкелерінің «Жаңа Қазақстанға» қарай атқан тасы «ескілердің» есесін күйттейтіне куә болып жүрміз.
Жеке-дара билікке табыну дерті өн байына сіңіп кеткен мемлекеттік-бюрократиялық аппаратты да созылмалы автократиялық дерттен айықтыру оңай болмай тұрғанына осы ортаға келген менің көзім әбден жетті. Бұл дерттің дәрмені аппараттық вертикалды дендеп алғанына депутаттық сауалдары мен қоғамдық мүдде тұрғысындағы азаматтық талаптарына тиісті жауап ала алмай жүрген әріптестерімнің де көзі жетті деп білем.
«Протестік қауым» дегенде, ең алдымен кез келген өзгеріс өздігінен келмейтінін, реформаның оңайлықпен жасалмайтынын өкілетті биліктің бір пұшпағында жүрген менің пікірім арқылы, қоғам да түйсінуге тырысса деп ойлаймын. Бірінші кезекте, реформаның жедел жүруіне мемлекеттік органдардың аппараттары ғана емес, ескі режимнің қыспағында қалып, демократиялық даму формациясы кенделеп қалған қоғамның өзі де дайын болмағаны жасырын емес.
Оның бір дәлелі – қоғамның бірбеткей сыншылары жаңа жүйемен конструктивті пікір табысу арқылы өзгерістер жасауға ыждаһатты ықылас білдірудің орнына, өңі ғана емес, мазмұны да өзгерген жаңа Парламентті бітіспес оппонент санайтын үдеріс тудыруға құлшынып жүр. Билік пен қоғам ортақ тіл табыспайынша, «Жаңа Қазақстан» идеясын толыққанды жүзеге асыру мүмкін емес.
Елдегі өзгерістерді қоғамның тікелей қатысынсыз билік жеке-дара жасай алмайды. Өзгерістер ұлттық, елдік, мемлекеттік идеяға айналуы үшін, жарқын өмірге бастайтын ортақ мүдде жолында қос тараптың мәмілелі түйісу нүктелерінің болғаны ауадай қажет!
Елдегі «өзгерістердің үш жылдығы» дегенде, Президент Тоқаевтың «Әділетті Қазақстанды» қалыптастыру мақсатында жылыстатылған активтерді елге қайтару бастамасын бірінші кезекте айту керек. Бұл мемлекет басшысының өз сайлаушыларына, яғни Қазақстан халқына берген президенттік уәдесі ғана емес, ең бастысы – перзенттік парызы деп түсіну керек.
Бұл орайда мемлекет басшысының тапсырмасымен Парламент жедел түрде тиісті органдардың орындауына қажетті тиісті заң қабылдап берді. «Ескі жүйеде» есесі кеткен халықтың қазынасын толтырудың қамымен соңғы екі жылдың ішінде 2 триллион теңгеге жуық актив қайтты деген ақпарат бар. Сол тиісті органдар қайтарылған қаражат халыққа қажетті әлеуметтік-тұрмыстық нысандар салуға жұмсалуда дейді.
«Дейді» деп, сырттан сырғыта сөйлеуімізге ел Президенті бастамасын уәкілетті органдардың орындау барысына көңіл толмағандық себеп болып отыр. Басқасын қайдам, ел қазынасына қайтты деген екі триллионның тең жартысын екі олигарх – екі Қайрат – Сатыбалды мен Боранбай ғана қайтарған екен. Ал Президенттің тілімен айтқанда, «ел қазынасының жартысын иеленген 162 адамның» қалған 160-сы жабылып, 1 триллион теңге (2 млрд-қа толар-толмас доллар) қайтарды дегенге кімді сендіре аламыз – бастама иесі Президентті ме, әлде қайтар малдан қайыр күткен халықты ма?
Оның үстіне тиісті органдар басшылығының айтуынша, активтерді қайтару процесінде күдіктілер реестріне енген тұлғаның жылыстатқан активтерін өз еркімен қайтаруына мүмкіндік берілуі қаншалықты ұтымды болса, соншалықты сыбайластық былыққа толы деудің реті бар. Мәселен, бізге жеткен ақпаратқа қарағанда, «өз еркімен» қайтарылып жатқан түрлі ғимараттық активтердің бағасы үрленген желбүйен («воздух»), қайтарылған компаниялардың акциялары құны қуыс («пустышка») деген деректер бар.
Ал бағасы 2-3 есе қымбатқа өткізілген активтерді қайтарушы тұлға өзіне бағынышты басқа бір алдамшы субъектілер («подставной» фирмалар) арқылы аукционнан арзанға кері сатып алудың әрекетін жасауда деген тағы бір қаңқу сөз бар. Қоғам тиісті органдардан қолмен ұстап, көзбен көретіндей ақпарат ала алмағандықтан, қауесетке илануға мәжбүр болатыны тағы да белгілі жәйт!
Қалай болғанда да, халық үміт артқан бастаманы баянсыз қалдырып, ұлттық мұратты мансұқ етуге жол бере алмаймыз! Сондықтан активтерді қайтару мәселесімен тікелей айналысатын уәкілетті органдар Парламентің алдына келіп, атқарылған жұмыстары жөнінде есеп беретін уақыт келді деп есептеймін. Турасын айтқанда, біз активтерді қайтару процесіне қатысты мәліметтерді ақпарат агенттіктерінен емес, «бірінші ауыздан» естігіміз келеді.
Елде баяу болса да, қадау-қадау жүзеге асып жатқан реформалар турасында айтқанда, Президенттің тікелей өкімімен құрылған Ұлттық құрылтайды да ауызға алмауға болмайды. Ел дамуының болашақ стратегиялық перспективасын анықтауға септігін тигізетін бұл құрылым қоғам мен мемлекеттік билік арасындағы диалогтық алаңға айналғанын жуықта ғана өткен Бурабай құрылтайы тағы да дәлелдеді.
Сөз соңында Президенттің жергілікті әкімдердің сайланып қою жөніндегі тағы бір реформалық бастамасын тілге тиек еткім келеді. Иә, бұл мемлекеттік басқару вертикалын демократияландыруға бастайтын батыл қадам болғаны даусыз. Халықтың өзін-өзі басқару принциптерін өркениетті әлемнің саяси дәстүрі негізінде қалыптастыру қағидасы қоғамда қызу қолдаумен қабылданғаны рас. Бірақ осы сайлаудың нәтижесінде сайланған әкімдердің дербестігі мен жергілікті әкімдіктердің бюджет-қаражат жүйесін жетілдіру бағытында әлі де көп жұмыстар жүргізілуі тиіс. Бюджетсіз әкім – қоржынсыз қаңғырған бәдәуи!
Қорыта келгенде, біз елді өзгерістерге бастаған реформалар жасалып бітті деп, өзімізді де, қоғамды да алдандыра алмаймыз. Мен жоғарыда елде қадау-қадау жасалып жатқан өзгерістердің біреріне ғана тоқталдым. Ал реформалық бағыт жалғаса беруі тиіс, бұл – перманенттік процесс, бізде әлі де өзгертілуі тиісті мәселе аз емес!
Ел-жұрт аман, Наурыз құтты, Ораза қабыл болсын!
Ермұрат БАПИ