- Еңсесі әр уақытта биік тұратын, үнемі «жақсылыққа ат байлап, жамандықты қақпайлап жүретін», ақиқаттан аттамаған Төлеген Тілекұлы Жүкеевтікөпшілік білсе керек. Оны «көрінбейтін кординал» деп, жақсы-жаманы айтушыға байланысты атағы тағы бар.
Расында, көпшілікке көп көрінбей, бірақ көп іс тындырып жүретін азамат туралы сөз қылмақпыз. Ешкімге жағымсуды, көлгірсіп сөйлеуді білмейтін, өмірдегі өзіндік ұстанымы бар, азаматтық көзқарасы адамгершілікпен ұштасқан, басқаға сездірмей, төңірегіне ізгілік шашып жүретін Төкең қазақстандық жаңа саяси тарихтың тасадағы тұлғасы.
Тәуелсіздікке енді қол жетіп, елдің тәй-тайлап тұрған жылдары ол саяси истеблишменттегі иықты азаматтардың бірі еді. Қазақстанның алғашқы және соңғы вице-президенті Ерік Асанбаевтың хатшылығын басқарды. Кейіннен Қазақстан үкіметінің вице-премьері, ҚР Қауіпсіздік кеңесінің төрағасы болды (90-жылдардың басында Қауіпсіздік кеңесін бүгінгі Назарбаев сияқты төраға басқарды, бертінде ол лауазым «хатшы» деңгейіне түскен еді – ред.). Сол жылдары өзінің принципті ұстанымы үшін Н.Назарбаевтың қырына ілігіп, шет елге елшілік қызметке кетті. Алғашында 1996-2000 жылдары Оңтүстік Корей елінде, кейінен 2001-2003 жылдары Иран мемлекетінде – барлығы 7 жылдан астам уақыт елші болып, кейін өз өтінішімен мемлекеттік қызметті мүлдем тастады.
Бүгінде біреу білер, біреу білмес: Төлеген мырза билікте болған 90-жылдары Қазақстан тарихындағы 12 премьер-министрдің ең сауаттысы, қиыншылық кезеңде алғаш экономикалық реформа жасаған Әкежан Қажыгелдинді ел үкіметін басқаруға қабілеті жоғары деп, президент Назарбаевтың алдына ұсыныс жасаған адам. Жас реформатор, Мәскеудің Бауман атындағы жоғарғы техникалық училищесін бітірген Ғалымжан Жақияновтың да жоғары билікке келуіне ықпал еткен. Ресей университетінің түлегі, заңгер, ғылым докторы Нағашыбай Шайкеновті де жоғарғы мемлекеттік қызметке ұсынды.
Жоғарыда есімдері аталған азаматтар Төлегенге жерлес те, рулас та, туыс та емес, ал бүгінде билікті жасақтау сыбайластық, астыртын ымырыластық арқылы «өз адамдарын» тағайындау тәсілі жүзеге асуда. Тіпті бүгінгі қос палаталы парламенттің басым құрамы «Нұр отан» аталатын кланнан құралған.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары (28 наурыз 1994 ж.) елдің жоғарғы билігіндегі мемлекетшіл азаматтардың бірегейі Төлеген Жүкеев арнаулы мемлекеттік комиссияның құрамында Қазақстан мен Ресей арасында Байқоңыр ғарыш айлағын жалға беру жөнінде келіссөзге қатысады. Келіссөз сағат 11-ден басталып, кешкі 5-ке дейін созылады, екі тарап та өз ұсыныстарынан таймайды. Екі арадағы келіспеушілік Байқоңыр космодромын жалға беру құнына байланысты болады. Ресей тарапын бастап келген РФ үкіметінің төрағасы Владимир Черномырдин жалға берудің төлем ақысы 30 миллион АҚШ доллары десе, президент Назарбаевтың комиссиядағы тікелей өкілі Төлеген Жүкеев дәлелді фактілер келтіріп, 150 миллион доллар болады деп, Ресей тарапының талабына көнбейді.
Қазақстан делегациясын басқарып барған сол кездегі ҚР премьер-министрі Сергей Терещенко Төлегенге қайта-қайта келіп, Черномырдиннің айтқан сомасына келісіп, қол қоя салшы деп үгіттейді. Келіссөздің созылып кеткеніне алаңдаған Н.Назарбаев хабарласып: «Төлеген, бүгіннен қалдырмай, осы мәселені дереу шешу керек!» дейді. Ол уақытта Назарбаев диктаторлық билікке әлі толық жете қоймаған кез болатын, сондықтан бірбеткей, өте сауатты Жүкеевке қатты қысым жасай алмайды. Тек сол күннен қалтырмай шешуді тапсырады. Келіссөз барысында Жүкеев бұлтартпайтын дәлелдер келтіру арқылы, қарсы тарапты айтқанына көндіреді. Осылайша Ресей үкіметімен келіссөздің ақыр соңында Төлегеннің талабы орындалып, Ресей Қазақстанға Байқоңыр айлағын пайдаланғаны үшін 115 миллион АҚШ доллары көлемінде арендалық ақы төлейтін болып, келісімге қол қойылды. Міне сол жолғы Төлегеннің табандылығы мен отансүйгіштік қасиетінің арқасында содан бергі уақытта қазынамызға 3 миллиард долларға жуық қаржы түсті. Егер сол кезде С.Терещенконың тілін алғанда, елімізге аса қажетті қаншама қаржыдан айрылар едік.
Ал бүгінде біздің жоғары шенді шенеуніктер Еуразиялық экономикалық одақ пен Кедендік одақ келісімінде, Қытаймен арадағы маңызды келіссөздерде Қазақстанның қаншама мүддесін қор қылғаны ашық айтылып та, жазылып та жүр. Мәселен, Еуразиялық одақтан Қазақстанның қаржы қоржынына түсетін пайда 10 пайызға жетпейтінін қалай түсіндіруге болады? Бұл арада экономикасы біздің елден екі есе кіші Белоруссия Қазақстанмен қатарлас үлес алатыны сол баяғы сауатсыз және ел мүддесі жолында табансыз биліктің кесірі екенін мойындауға тура келеді.
Осы орайда тағы бір жағдаятты жария етудің реті бар. 1995 жылғы жалпыхалықтық референдум арқылы (шын мәнінде назарбаевтық әкімшілік ресурстың қысымымен) заңсыз қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы елдегі авторитарлық биліктің қалыптасуына негіз болды. Шын мәнінде бұл Ата Заң Франция Конституциясының көшірмесі еді. Бірақ демократиялық Францияның Конституциясы Қазақстанның жағдайында астары аударылып пайдаланылуда. Авторитарлық билікті жүзеге асыратын Конституция қандай болуы керек екендігі туралы Назарбаевтың көзқарасын қалыптастыруда басты рөл атқарған адам – ҚР президенттінің штаттан тыс кеңесшісі, Франция азаматы Алекс Москович болды. Московичтің ата-анасы Ресей империясында туып, 1917 жылғы революциядан кейін шет елге эмиграцияға кеткен орыстар еді. Ал Москович Қазақстанда президентке саяси мазмұнда кеңестер берумен бірге, өзінің бизнес мүддесі «БУИГ» (құрылыс) «ТОМПСОН» және т.б. Францияның компанияларына лоббилік жасады.
1995 жылғы 29 сәуірде өткен Президенттің өкілеттілігін ұзарту туралы өткізілген бірінші референдумнан кейін, Н. Назарбаев ұзақ жылдар ойында жүрген жаңа конституцияның жобасын жасауға дереу кірісті. Осы Ата-заңның мәтінін жазуға тартылған басты мамандар: заң ғылымдарының докторы Нағашыбай Шайкенов, заңгерлер Бауыржан Мұхамеджанов және Константин Колпаков. Бұлар жаңа конституцияның жобасын қолды-аяққа тұрғызбай мақтауда алдарына жан салмай, Назарбаевтың 30 жылдық билігіне жол салып берді.
Назарбаевтың сол кездегі мемлекеттік билікті иемдену әрекетіне қарсылық білдірген жоғарғы шенді басшыларының арасында бірді-екілі азаматтар да болды. Олар – Қазақстанның вице-президенті Ерік Асанбаев пен мемлекеттік кеңесші Төлеген Жукеев еді.
Мемлекетшіл ниет танытқан Төлеген Жукеев өзінің қызмет лауазымын пайдаланып, Ата Заңның авторитарлық бағытта жазылуына кедергі жасау мақсатында жобаны талқылауға сарапшылар керек деген сылтаумен Франциядан көрнекті заңгер-интеллектуалдар шақыртуды ұсынады. Франция мемлекетінің заңгерлері мен құқықтанушылары, Францияның Конституциялық Кеңесінің бұрынғы төрағасы, әрі сыртқы істер министрі Р.Дюма, Францияның атақты ойшыл-экономисі, Европа қайта құру және даму Банкінің бірінші президенті Ж.Атали және Сорбоннауниверситетінің заңгер профессоры Ж.Кескесондардысарапшылыққа шақыртуға мұрындық болған – осы Жүкеев еді.
Өкінішке орай, мемлекеттік билікті әбден иемденіп алған Назарбаев пен оның жандайшап заңгерлері тәуелсіз сарапшылар айтқан ескертулер мен ұсыныстарды қабылдамай тастады. Сол кездегі шетел сарапшыларының миссиясы орындалмай, тек қағаз жүзінде ғана олардың есімдері тізімде көрсетілумен ғана шектелді.
Осындай жаны жайсаң, әділеттілік пен әділетсіздікке, ақ пен қараға шекара қоя біліп сөйлейтін, адамгершіліктің ауылынан нәр алған, көргені көп азамат кейіннен елшілік қызметтен өз еркімен кеткен соң, оппозицияға келді. Қазақстанды жаңа бағытта, халықтық мүдде тұрғысында дамытуды көздеген алғашқы «Ақ жол» партиясының (бүгінгі Перуашевтың партиясымен шатастырмау керек) теңтөрағаларының бірі болып, Алтынбек Сәрсенбайұлы, Болат Әбілев және Ораз Жандосов сияқты сындарлы саясатшы азаматтармен әріптес болды. 2005 жылғы президенттік сайлауда бірегей кандидат (Жармахан Тұяқбай) ұсынған «Әділетті Қазақстан» қозғалысын құруға қатысты.
Ал бүгінде Төлеген Жүкеев демократия жолында майданға шыққан Жанболат Мамайды қолдап, жас саясаткерге интеллектуалды рухани тәлімгер болуының өзі оның азаматтық ұстанымы халық мүддесімен сай екендігін көрсетсе керек. Бұл Төкеңнің келешек мемлекеттің тәуелсіздік тұғырын қауіптен сақтауға, демократиялық құндылықтарды жетілдірудегі көрегендігі деп білем! Бұл пікірге әділетті жақтайтын азаматтар да қосылады деген ойдамын. Өйткені Жанболат секілді жолбастар жас серке саясткерлер бүгінде назарбаевтық режімді түбірімен өзгерту бағытын бетке алған.
Назарбаевтың тәуелсіз Қазақстандағы авторитарлық әркетінің асқынуы, Төкеңнің өзі айтқандай, «демократияның тынысын тарылтып, тұншықтырып тастады». Енді бір жерде, бір елде ондай диктатормен қызметтес болу, оның халықтық мүддеден тыс саясатына мойынсынудың өзі қылмыс еді. «Қисық көшемен» түзу жүретін Төлеген Жүкеевтің демократияшыл жастарды қолдап жүруінің басты себебі де осы.
Есенғазы ҚУАНДЫҚ, тарих ғылмдарының докторы,
Профессор
«DАТ». 05.08.2021.
