Қарашаның 6-сы күні Женевада (Швейцария) БҰҰ ғимараты алдында жүздеген адам наразылық шарасын ұйымдастырды. «Қытай билігінен қысымды тоқтатуды талап еткендер арасында» этникалық қазақтар да болды. Бұл қалада БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі кеңесі өтіп жатыр.
Женевадағы БҰҰ кеңсесінде АҚШ, Германия, Канада, Франция Қытайдағы адам құқықтары мәселесін талқылап жатқанда, сыртта қазақ, ұйғыр, вьетнам, түркімен, тибет ұлтының өкілдері қарсылық шарасын ұйымдастырды. Женеваға Қазақстаннан Қытай қазақтарының мәселесін жиі көтеріп жүрген Қыдырәлі Оразұлы мен Шыңжаңда қамауда болған Аманжан Сейіт барған. Оларға Германияда тұратын этникалық қазақ Өмірхан Алтын қосылған. Қыдырәлі Оразұлының айтуынша, наразылық акциясына Бельгия, Швеция және Швейцарияда тұратын этникалық қазақтар да келген. Этникалық қазақтар наразылық кезінде өздерімен бірге Қазақстан туын алып жүрді. Шара кезінде Өмірхан Алтын ел алдына шығып сөйледі.
– Қытай билігі өздерін сүттен – ақ, судан – таза етіп көрсетіп келеді. Сондықтан біз Женевадағы Біріккен Ұлттар Ұйымы ғимаратының алдында қарсылық шарасын өткізіп жатырмыз. Шыңжаңда үш миллионға жуық қазақ бар. Олардың кемінде 500 мыңы түрмеде отыр. Түрмеге кімдер қамалған? 12–13 жастағы балалар мен жетпіс-сексендегі қариялар отыр. Бүгін біз, Қытай қол астындағы тағдырлас халықтар, Біріккен Ұлттар Ұйымынан Қытайдың жауыздық саясатына «тоқтат!» деп айтуын сұраймыз, – деді ол.
Жиынға қатысқандар «қытай ұлтына қарсы емес, биліктің қазіргі жүргізіп отырған саясатына қарсы». Өмірхан Алтыннан кейін мінберге шыққан Аманжан Сейіт «саяси тәрбие орталығында» басынан кешкендерін жұртқа баяндап берді.
Қыдырәлі Оразұлы Женеваға Қытайда туыстары қамалған қазақтардың арызы мен видеоүндеулерін алып барған. Олар БҰҰ кеңесінің алғашқы күні, қарашаның 5-інде, жиынға келгендер алдына шығып сөз сөйлеген. «Қазақтар тарапынан Германияда тұратын этникалық қазақ Өмірхан Алтын екеуміз таратып айтып бердік. Жиынға Қытайдың Сыртқы істер министрлігінің өкілдері де қатысты. Олар біз айтқан ақпараттарды жоққа шығаруға тырысып, сауалдар қойды», – дейді ол.
Ал әлем елдері қатысқан БҰҰ кеңесінде қазір Қытайда бір миллионға жуық мұсылман қамауда отырғаны айтылды. АҚШ, Жапония, Австралия, Канада, Германия Қытайдағы лагерьлерді жабуды талап етті.
Франция өкілі Франсуа Ривассо: «Пекин Шыңжаң мен Тибетте діни және наным-сенім бостандығына кепілдік беріп, жаппай қудалауды тоқтату керек», – деді. Канада өкілі Розмари МакКарниның айтуынша, Қытай сотсыз, тек ұлты мен діні үшін қамалған ұйғыр және басқа да мұсылмандарды босатуы тиіс.
БҰҰ кеңесіне қатысқан Қытайдың сыртқы істер министрінің орынбасары Лэ Юйчэн: «Азшылық ұлттардың құқығын заңға сай қорғап отырмыз. Ұлттық конгресте және Коммунистік партияда барлық 55 ұлттың өкілдері бар», – деп жауап берді.
БҰҰ адам құқықтары жөніндегі кеңесі төрт жарым жылда бір рет ұйымдастырылады. Ұйым Қытайдағы лагерьлер мен қудалау мәселесін алғаш рет ашық талқылады. Кеңес қарашаның 5-і басталған. БҰҰ жиыны қарашаның 10-ына дейін әлемдегі адам құқықтары мәселесін талқылайды.
Қамаудан шыққан қазақтар «саяси тәрбиелеу орталықтарын» «түрме» деп сипаттаған. БҰҰ және Human Right Watch бастаған халықаралық ұйымдар да Шыңжаңдағы қамаулар туралы бірнеше рет мәлімдеме жасаған.
Қазақстан Сыртқы істер министрлігіне Қытайдағы қысымға қатысты көмек сұрап, 618 адамнан арыз түскен. Министрліктің баспасөз хатшысы Айбек Смадияровтың айтуынша, 117 арызды Қытайдың бұрынғы азаматтары, қазір Қазақстан азаматтығын алғандар жазған. Олар Қытай азаматтығынан шығаруға көмек сұраған. Министрлік өкілі арыздар бойынша жұмыс жүргізіліп жатқанын айтты.
Қазанның 15-і күні Гонконгта шығатын South China Morning Post газеті Қытай коммунистік партиясының этникалық және діни мәселелер жөніндегі департаментінің басшысы Ю Цюаньның Шыңжаңға барғанын хабарлады. Ю Цюань Шыңжаңдағы мұсылман дінін ұстанатын этникалық аз ұлттарға Қытайдың мәдениеті мен әлеуметтік нормаларын сіңіру саясаты жүргізіліп жатқанын айтқан. Ол бұл саясатты «экстремизмнің алдын алу» деп түсіндірген.
Нұртай ЛАХАНҰЛЫ,
Azattyq.org
(медиа-проект «DAT» №40 (452) от 8 ноября 2018 г.)
