- Жыл басынан бері Қазақстанда ай сайын митинг өтуде. Қаңтар айында Қарағанды қаласынан басталған наразылық акциялары артынша Астанадағы (ол кезде әлі Нұр-Сұлтан емес) көп балалы аналардың қарсылық шараларына ұласқан. Кейіннен Алматы, Шымкент, Ақтөбе сияқты ірі қалаларда президент сайлауы қарсаңында және сайлау күні мыңдаған адам алаңға шығып, сайлаудың әділетсіз өткендігіне наразылықтарын білдірген. Бүгін біз осы митингілердің арасында соңғы уақыттары халықтың алаңға шығуына жиі себеп болып отырған «Қытай экспансиясына қарсы акцияларға» тоқталуды жөн көрдік.
Бірнеше айдан бері әлеуметтік желілер мен бірқатар БАҚ беттерінде «Қытай экспансиясына қарсы» наразылық акцияларына қатысты сарапшылар мен журналистер қауымы түрлі болжамдар айтуда. Олардың бірі бұның артында сыртқы күштер тұр десе, енді бірі бұны биліктің өзі жасап отыр деген долбарды дәйектейді. Осы елдің алаңкөңіл азаматы болған соң, қоғамда болып жатқан оқиғаларға баға беріп, ой айтуға кімде-кім құқылы.
Бірақ «Қытай экспансиясына қарсы акцияларды сыртқы күштер ұйымдастырып отыр» деген пікірге айтатын қарсы уәжіміз бар. Қазақстанда антиқытайлық көңіл-күйдің өршуіне, біріншіден, тарихи факторлар себеп. Қазақ халқының санасында сонау ғұндар заманынан бері қалып қойған Қытайға деген сенімсіздік пен үрей бар. Оны жоққа шығаруға болмайды.
Екіншіден, Ақорданың осы уақытқа дейін Қытаймен жасаған экономикалық келісімдерінің бірде-бірі Қазақстан халқының талқысына ұсынылып, ашық жүргізілген жоқ. Әлі күнге дейін қарапайым бұқара Қазақстан Қытаймен қандай шарттар бойынша келісім жасасқанын білмейді.
Үшіншіден, Қытай билігі бірнеше жылдан бері Шыңжаң аумағындағы аз ұттарға қысым көрсетуде. Оның ішінде этникалық қазақтар да бар. Ал бұл өз кезегінде Қазақстан қоғамында қызу талқыланып, Қытай мемлекетіне және елге келіп жатқан қытай компанияларына деген өшпенділікті одан ары күшейтуде. Жалпы, біздің қоғам үшін Қытайдағы қазақ мәселесі өте маңызды және ауыр тақырып. Себебі бұл мәселеде де қоғамды екіге бөлу, бір-біріне айдап салу деген сияқты технологиялар толып жатыр. Бірақ ол мүлде басқа мәселе…
Төртіншіден, Қазақ халқы Қытай билігінің әлемде, соның ішінде Орталық Азияда жүргізіп отырған саясатына қарап, табан тіреген жерінен айырылып қалудан қауіптенеді. Қазақстан халқының бұлай деп алаңдауына себеп те жоқ емес. Оған құдай қосқан көршілеріміз Қырғызстан мен Тәжікстанда болып жатқан оқиғалар айқын дәлел. Қазірдің өзінде аталмыш екі мемлекет Қытайдан алған қарыздарын қайтаруға қауқарсыз болып, миллиондаған қарызды өтеу үшін, өздерінің кен орындарын Қытай компанияларының иелігіне беруге мәжбүр. Айтпақшы, Қазақстан сияқты Қырғызстанда да жыл басынан бері Қытай экспансиясына қарсы наразылық акциялары өтуде. Айыр қалпақты ағайындар да Қытайдың саяси-экономикалық қақпанына түсіп қалудан қауіптенеді.
Бесінші және өте маңыздың себептердің бірі – қазақстандық биліктің өз халқы алдындағы сенім лимитінің таусылуы. Қазір халық Ақорданың бірде-бір сөзіне сенбейді. Яғни, халықтың көшеге шығып, наразылық білдіруден басқа амалы жоқ. Егер билік бұл мәселені шешу үшін қандай да бір қадамдар жасамаса, бітеу жара жағдайы насырға шабуы әбден мүмкін. Бұлай болғанда, осыған дейін бірнеше рет құрылып, бірнеше рет таратылған «Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі» сияқты шала жансар бастамалардың көмектеспейтіндігі анық. Ақорда халық сенімін қайтару үшін, нақты саяси реформалар жасауы тиіс. Бірақ Ақорда мен «Кітапхана» арасында соңғы уақыттары болып жатқан текетіреске қарап, дәл осы бағытта жақын аралықта қандай да бір өзгерістер болады деп айту қиын.
Орталық Азия мемлекеттерінің Қытайға қанша қарыз екендігіне қысқаша тоқталайық. Қазіргі таңда Қазақстанның Қытай алдындағы ресми қарызы 12 миллиард доллардың долбары болады. Бұдан бөлек, қазақ мұнайының 20 пайызын Қытай компаниялары өндіруде және елімізге Бейжіңнің капиталы есебінен 51 зауыт кіргізілуде.
Көршілес Қырғыз елінің жағдайы бізге қарағанда қиындау. Ресми Бішкектің Қытай алдындағы борышы елдің сыртқы қарыздарының 40 пайызын құрайды. Нақтырақ айтқанда, айыр қалпақты ағайын Бейжіңге 1 миллиард 700 миллион доллар қарыз. Қырғыз елі қарыздардың басым көпшілігін аты шулы саясаткер Алмазбек Атамбаев президент болып тұрған тұста алған.
Орталық Азия елдері арасында Қытай қарызына белшесінен батып, өзіндік рекорд орнатқан Эмомали Рахмонның басқаруындағы Тәжікстан Республикасы. Душанбе сыртқы қарызының 48 пайызын Бейжіңнен алған. Бұл шамамен 1,2 миллиард доллар. Қазіргі таңда Тәжікстан алтын кендерінің 80 пайызын Қытай компаниялары игеруде. 2011 жылы Тәжікстан билігі шекараны демаркациялау мен делимитациялауды сылтауратып, Қытайға өз территориясының 1 пайызын берді. Ал былтырғы жылы тәжік геология басқармасы Қытай компанияларының иелігіне «Жоғары Құмарық» алтын кенін берді. Келісім бойынша, оның орнына Бейжің Тәжікстанға «Душанбе-2» жылу электр станциясын салып беруі тиіс. Халықаралық сарапшылардың пікірінше, Душанбе Қытайға жер, кен орындарын беру арқылы 330 миллион доллар қарызын қайтарған.
Өзбекстанның Қытай алдындағы қарызы 7,8 миллард доллар. Ресми Ташкент Бейжіңнен қарызды билік басына Шавкат Мирзиёев келгеннен кейін белсенді түрде ала бастады. Ал Түркіменстанның Қытайға қанша қарыз екендігі белгісіз. Себебі – ел президенті Құрбанғұлы Бердімұхамедов жабық есік саясатын ұстанады. Десе де, ашық ақпарат көздерінің мәліметінше, Қытай Түркіменстанға «Галкыныш» газ орнын игеруге несие берген. Бұдан бөлек, Бейжің Қазақстан мен Өзбекстан арқылы өтетін газ құбырын тартуға 8 миллиард доллар қаржы жұмсаған. Түркіменстан әлемде газ өндіруден 4-орын алады. Бірақ өндірілген көгілдір отынның 90 пайызы 4 есе арзан бағамен Қытайға жөнелтіледі. Болжам бойынша, Ашхабад Бейжің алдындағы қарызын осылайша өтеуде.
Жоғарыда айтылған миллардтаған сомаларды бағамдап, саналы адамның басында «Орталық Азия елдері, соның ішінде Қазақстан не себепті Қытайдан қарыз алуға құштар?» деген заңды сұрақ туындайды. Оған жауап біреу. Себебі – Қытайдан қарыз алу оңай әрі жылдам. Бейжің Батыс елдері сияқты демократия институттары, адам құқығын сақтау, тәуелсіз сот жүйесі сияқты мәселелерге бас қатырмайды.
Айтпақшы, Қытайдан қарыз алудың «чепуха» екендігін бұрынғы президент Нұрсұлтан Назарбаев та бір сұхбатында айтқан: «Қытай ешқашан өз талаптарын тықпаламайды. Батыс елдеріндей, «біз сияқты өмір сүріңдер» деп ешуақытта айтпайды», – деген-ді.
Шын мәнінде Қытайдан қарыз алу Назарбаев айтқандай оп-оңай ма? Қытай қарыз берген еліне ешқандай талап қоймай ма?
Әрине, олай емес. Қытай несие бергенде, кез келген елге өзінің талабын қояды. Ол талап қандай дейсіз ғой? Айтайық. Егер Бейжіңнен қарыз алатын болсаң, жобаларыңды жүзеге асыру үшін қажетті техниканы, құрал-жабдықтарды міндетті түрде Қытайдан сатып аласың. Бұған қоса, Қытайдың еңбек күшін пайдаланасың. Бір сөзбен айтқанда, Бейжің біз сияқты елдерге несие береді және сол арқылы техникасын сатып, халқын жұмыспен қамтамасыз етіп, қаржыны қайтадан еліне қайтаруда.
Назарбаев айтқандай, тегін ешнәрсе жоқ бұл жалған дүниеде. «Судың да сұрауы бар», бірақ сол сұраудың құны қандай болады? Мәселе – сонда…
Есдәулет ҚЫЗЫРБЕКҰЛЫ,
«DAT»-тың қоғамдық-саяси шолушысы
