Елімізде соңғы уақыттары қызу талқыланып жүрген мәселенің бірі – қосымша құн салығы. Күні кеше мемлекет басшысының өзі отандық бизнес өкілдерімен кездесуде Үкіметке бұл мәселені тағы да бір мәрте пысықтап алуды тапсырды.
Олардың қазіргі ұсынып отырған мөлшерлемесі тым жоғары екенін айтқан Президент қосымша құн салығының мөлшерлемесі сараланып белгіленуге тиіс екеніне назар аудартты. «Үкімет бұл мәселені депутаттармен және сарапшылармен егжей-тегжейлі талқылауы керек. Мемлекетке барынша оңтайлы шешім қажет. Яғни, бір жағынан, бизнес жүргізуге кедергі келтірмей, қолайлы жағдай жасайтын, ал екінші жағынан, салыққа қатысты тәртіпті күшейтіп, бюджет кірісін арттыратын тиімді жолды табуымыз керек», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Өткен сәрсенбі күнгі жалпы отырыста Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Берік Бейсенғалиев осы мәселені көтеріп, премьер-министрдің атына депутаттық сауал жолдаған болатын.
«Салық кодексі бойынша жұмыс тобының жетекшісі ретінде маған осы саланың сарапшыларынан, білікті экономистерден, ірі бизнес қауымдастықтардан және саяси партиялардан нақты әрі жүйелі ұсыныстар көптеп түсуде. Бүгінде Үкіметтің салық саясатына байланысты қосымша құн салығын көтеру ұсынысы қоғамда қызу талқыланып отыр. Оған себеп – Үкіметтің бюджет тапшылығын толтырудың жолы ретінде ҚҚС-ты бірден 20 пайызға дейін көтеруді ұсынуында. «Аталған межені кім анықтады, жүйелі есеп-қисабын кім жүргізді? Оны ресми түрде Мәжіліске қарауға қашан бересіздер?» деген сұрақтар туындайды», – делінген депутаттық сауалда. Біз де «темірді ыстық кезінде» соқпақ ниетпен аманаттық депутаттан сұхбат алған едік.
– Берік Тұрсынбекұлы, қазір ҚҚС-ты қолдаушылар да, қарсы пікір айтушылар да бар. Осы қос тараптың қай жағын көбірек қолдауға болады деп санайсыз? Өйткені инфляция қысқамерзімді ғана шок береді, одан кейін жағдай қайта түзеледі деушілер бар. Ұсыныс жүзеге асса, бюджетке қосымша 7 триллион түседі екен-мыс.
– Әрине, өткен аптада Үкімет қосымша құн салығы мөлшерін 20 пайызға дейін көтергісі келетіні туралы жоспарын жариялағаннан кейін, бұл мәселе бойынша қоғамда әртүрлі пікір тарауда. Осы жерде айта кететіні – ол ұсыныстар Парламент Мәжілісіне әлі келіп түскен жоқ. Депутаттар ол ұсыныстармен таныс емес. Бірақ біз де – Мәжілістегі бірнеше партиялар фракциясының депутаттары өз пікірімізді депутаттық сауал жариялау арқылы білдірдік.
Үкіметтің бұл ұсынысы бөлшек саудамен айналысатын үй жанындағы дүкендер, кафе, шаштараз сияқты B2C форматында жұмыс істейтін кәсіпкерлерге әсер етпейді. Олар бұрынғыша жылдық жиынтық табысы 2,2 миллиард теңгеге дейінгі шекте бөлшек сауда режимінде жұмыс істей беретін болады. Яғни, 4 пайыздық салық төлей береді.
Бірақ, біздің ойымызша, ҚҚС мөлшерін бір мезетте күрт өсіру асығыс болады. Бұл салықтың жалақыға қатысы болмаса да, жалпы әлеуметтік маңызы бар болғандықтан, халықтың төлем қабілеттілігіне кері әсерін тигізетіні анық. Өйткені тауар мен қызмет құнының артуы қарапайым халықтың қалтасына тиетіні сөзсіз. Осы ретте қосымша немесе қосылған құн салығы дегеніміз не, оны қалай есептейді, соған тоқталып кетсек. Бұл – әлемнің көптеген елдерінде кездесетін салықтың түрі. Яғни, тауарлар, жұмыстар мен қызметтердің сатылуынан алынатын салық. Қазақстанда 2004 жылдан бастап салық төлеушілер ҚҚС-ты 12% мөлшерінде төлеп келеді. Оған дейін бұл салық одан жоғары 20 пайызға жеткен кездері де болған.
Ал бюджетке 7 триллион түседі дегенге келетін болсақ, тағы да қайталаймын, бізге әлі ешқандай ұсыныстар, соның ішінде Үкіметтің есептері келіп түскен жоқ. Бірақ солай болсын дедік. Әрине, бюджетімізді толықтырудың басты құралы – салықтан түсетін түсімдер ғой. Дегенмен біз сол салықты, атап айтқанда, қосымша құн салығын күрт өсірмей де бюджетті толықтырудың жолдары бар деп санаймыз. Экономика секторлары бойынша ҚҚС-тың сараланған (дифференциацияланған) мөлшерлемесін қолдануды қарастыру керек. Мысалы, әлеуметтік маңызы бар салаларға төменірек болса, жоғары табысты салаларға жоғары мөлшерлеме қолдануды қарастыруды ұсынамыз.
– Салық кодексінің бас-аяғы айқындалды ма? Онда фискалды риторика қаншалықты сақталып қалуы мүмкін? Ынталандыру (мотивационный) риторикасына қатысты қандай тұстар, ұсыныстар бар? Қысқаша айта кетсеңіз.
– Қазіргі кезде, өткен жылдың қыркүйек айынан бері Парламент Мәжілісінде мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Үкімет әзірлеген жаңа Салық кодексінің жобасы қаралуда. Оған сәйкес, жаңа жеңілдіктер мен ынталандыруға қатысты нормалар көзделген. Атап айтсақ, салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер санын кем дегенде 20%-ға қысқарту бойынша нормалар. Соның ішінде айтарлықтай фискалдық қайтарымы жоқ төлемдер алынып тасталады, кейбіреулері біріктіріледі.
Бізде тек 12 салық бар. Олар халықаралық тәжірибеге сәйкес келеді. Шаруалар мен фермер қожалықтарынан алынатын бірыңғай жер салығы ғана табыс салығымен мәндес. Сондықтан бірыңғай жер салығын (БЖС) жеке табыс салығына ауыстыру ұсынылған. Шаруалар мен фермерлер үшін жеңілдікті режимнің өзі сақталады. Сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін және жекелеген қызмет түрлерімен айналысқаны үшін, лицензияларды пайдаланғаны үшін төлемдер алып тасталады.
Жерүсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін, орманды пайдаланғаны үшін және жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемдер бір төлемге, яғни табиғи ресурстарды пайдалану үшін төленетін төлем болып біріктіріледі. Жалпы, жоба бойынша төлем мөлшерлемелер саны 77-ге қысқарады. Сонымен қатар алымдардың 6 түрін қысқарту ұсынылып, олар бойынша мөлшерлемелердің 34 түрін алып тастау ұсынылып отыр.
Мемлекеттік баждардың да 5 түрін алып тастап, олар бойынша мөлшерлемелерді 51-ге қысқарту ұсынылып отыр. Бұл салықтар мен төлемдер санын 20%-дан астамға қысқарту міндетін орындауға мүмкіндік береді.
Салық кодексінің жобасы бойынша жұмыс тобының құрамына депутаттардан басқа қоғамдық ұйымдар мен бизнес өкілдері қосылды. Жоба бойынша көптеген ұсыныстар түсіп, олар жан-жақты талқылаудан өтуде. Пікірлер әртүрлі, бірақ олардың бәрі жобаның тұстарын жақсартуға бағытталғаны сөзсіз. Қаралатын тұстары әлі көп. Жұмыс тобының жетекшісі ретінде айтсам, алдымызда әлі көп жұмыс бар.
– Өзіңіздің депутаттық сауалыңыздағы 4 ұсынысыңызды тарқатып айтып берсеңіз.
– Біздің ұсыныстарымыздың мәні біреу – ҚҚС мөлшерлемесін күрт өсірмес бұрын, қолда бар басқа да тетіктерді қарау. Яғни, бюджеттің шығыс және кіріс бөліктерінің тепе-теңдігін, балансын керек емес шығындарды қысқарту арқылы қамтамасыз ету қажет. Түрлі мәліметтер бойынша экономикамыздың үштен бірін құрайтын көлеңкелі экономиканы жою үшін іс-шаралар қабылдау да қажет. Өз істерін жүргізіп отырған немесе жаңадан кәсіп ашам деген кәсіпкерлерге ыңғайлы жағдай жасау керек. Бұл – бір.
Екіншіден, қаралып отырған Салық кодексінің жобасында арнаулы салық режимдері оңтайландырылуы көзделген. Яғни, салық жеңілдіктерінің көлемін кем дегенде 20%-ға қысқарту. Кодекс жобасы бойынша 1,3 трлн теңгеден астам сомаға 110 салық жеңілдіктерін алып тастау ұсынылады. Одан бөлек, 400 млрд теңгеден астам сомаға 29 салық жеңілдіктері бойынша қолданылу мерзімін шектеу де қарастырылған. Біздің ойымызша, Салық кодексінің жобасы осы тұстарды қайтадан қараған жөн. Әлі де салық жеңілдіктерін қысқартатын резерв бар деп есептейміз.
Үшіншіден, ҚҚС бойынша есепке қою шегін қазіргі 78 миллионнан 15 миллионға дейін төмендету де негізсіз деп санаймыз. Біз мұндай әрекет кәсіпкерлікті дамыту, қолдау көрсетудің орнына, керісінше, теріс ықпал етеді деп ойлаймыз. Өйткені соның салдарынан бизнестің көлеңкеге кетіп қалуы немесе жабылып қалуы мүмкін. Ол дегеніміз әлеуметтік қатерлерге, яғни жұмыс орындарының жабылып қалуына әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан оны да қайтадан жан-жақты талқылау қажет.
Төртіншіден, салық әкімшілендіру мәселесі бойынша жұмыстарды жандандыру қажет. Осы жерде бюджетті толықтыру бойынша тетіктер бар. Мысал ретінде темекі өнімдерінің акцизі бойынша айтайын. 2022 жылы өндірушілер мен импорттаушылар тарапынан 1,3 миллиард қорап темекі акцизбен таңбаланса, 2024 жылы 1 миллиард қорапқа жуық темекі таңбаланған. Яғни, екі жыл ішінде саны 300 миллионға азайған. Сонда елімізде темекі шегетіндер саны сонша азайып кетті ме? Заңды импорт неге азайып кеткен? Оған жауап – темекі контрабандасының көбейгенінде. Заңсыз темекі өнімдері базарлар мен дүкендерде ашық түрде 350–400 теңгеден сатылады. Бұл мысал тек темекі өнімдеріне ғана қатысты. Ал бізде темекіден басқа да тауарлар, аяқ киім, дәрі-дәрмек сияқты заттар да импортталады ғой. Олардың қаншамасы елімізге заңсыз кіріп жатқаны белгісіз. Басқаларын қоспағанда, темекінің өзінен 100 миллиардқа жуық түсім бюджеттен тыс кетіп отыр. Сондықтан да салықты әкімшілендіруге баса назар аудару қажет.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Нұрлан ОРАЗҒАЛИЕВ
