Немесе жиынның ыстық-суығы басылған сәттегі ойлар
Сонымен, Ұлттық құрылтайдың Бурабайдағы ІV жиыны өтті. Не білдік? Не естідік? Не дедік?
«Не білдік?» дегенде, бірінші кезекте Ұлттық құрылтайдың (ҰҚ) құрылымдық қызметіне қатысты қоғамға қарата айтатын бірер сөз бар. Мәселен, әлеуметтік желілерде жазылып, айтылып жүрген, сан-саққа тартқан пікірлерден байқағаным – қоғам Ұлттық құрылтайдың мақсаты мен мұратын жете білмейтін сияқты.
ҰҚ – шорт шешім шығаратын, ұлықтық ұйғарым жасайтын орган емес, ол кеңесуші, жоғарғы саяси билікке ұсыныс жасайтын саяси құрылымдық платформа. Оны қоғамның «тамырын басып», ел тынысын «бірінші ауыздан» есту үшін ел Президенті өз өкімімен құрған. Мұнда елдің өтпелі кезеңінде мемлекеттік билік қапер қылсын деген, қоғамда жиі сөз болып жүрген тақырыптардың ой-жоралғы жиынтығы айтылады. Сол пікірлердің негізінде жуық уақытқа арналған стратегиялық бағдар жасалады.
Құрылтайдың 130-ға жуық мүшесі 130 мәселе көтерсе, бүгінгі жағдайда мемлекеттік билік оның бәрін 100% қабылдауы мүмкін емес. Сондықтан Құрылтайда анау мәселе шешілмеді, мынау жағдаят Президенттің тұжырымынан тыс қалды деу – қиыс қисын болады. Алқа-қотан жиында құпталған мәселелерге орай Президент берген тапсырмалардың негізінде әлі заң жобалары дайындалады, өкімдер мен қаулылар қабылданады, ережелер немесе басқадай актілік құжаттар жасалады. Дәл осы ретте мұндай бюрократияның классикалық процедурасына мойынсұнуға тура келеді.
Ал Президенттің аузынан не естідік?
Бірінші кезекте, қоғамның қытығына тиіп тұрған салық реформасына сәйкес сөзі көңілге бірер ой салды. Әрине, әзірге салықтық нормалардың кесімді пішіні аталған жоқ. «НДС»-тің Үкімет ұсынған 16 пайызы мен 15 миллион теңгелік «минимум мөлшердің» шешімін Президент Мәжілістің «мыжғысына» қалдырған сияқты.
Бірақ Президенттің «салық әділетті болуы керек» деуі дәтке қуат береді. Яғни, әділеттілік дегенде – «шықпа жаным, шықпа» деп, қымбатшылық қамыты қылқындырып отырған қарапайым халық пен шағын бизнесті одан әрі буындыру болмайды деген сөз. Ендеше Президенттің пайымындағы әділеттілік принципін Мәжілістің тыңғылықты талқысы заңға қондырып берері анық!
Заң зың-зың болмас, бірақ мүдделер қақтығысы жолында біраз тартыс болары хақ. Себебі бюджеттің болашақ бағдарын білдіретін заңның тағдыршешті маңызы зор. Бұл Президенттің баяндамасында «социальная направленность» деп белгіленген бюджеттік бағдар мен мемлекеттік мүдденің міндетінен туындайтын тұжырым болды. Яки, ел бюджетінің тең жартысынан астам шығысы халықты әлеуметтік қамту мәселесіне жұмсалатын болса, сол әлеуметті салықпен тұншықтыру ешбір экономикалық қисынмен қиыспайтынын Президенттің сөз саптауынан аңғару қиын болмаса керек.
Айтпақшы, белгілі саясатшы қайраткер Жақсылық Күлекеев өз баяндамасында Үкіметтің халыққа салатын салығы мен «НДС» турасындағы жобасы эксперттік қауымдастықта келіспеушілік тудырып жатқаны жөнінде айтқан кезде Президент сол қолының жұдырығын түйіп, үстелді ұрғылаған әлпет танытқанын көрдік. Бұл тоқпақ, әлбетте, халыққа емес, халықтың есебінен бюджетті толтырмақ ниеттегі Үкіметтің төбесіне төнеді деп түйдік. Президенттің (қаз-қалпында): «Неприоритетные расходы будут сокрашаться» деуі сол тоқпақтың алғашқы белгісі болса керек!
Құрылтайдағы тағы бір басты қадау мәселе елдің ішкі саясат доктринасын жасау қажеттігіне байланысты болды. Президент Тоқаев «концептуалды тұғырнама» деп атаған бұл құжат әрбір өңірлік деңгейдегі ішкі саясаттың вертикал тұтастығы, билік пен қоғам арасындағы қатынастарды ортақ ұлттық, елдік, мемлекеттік мүддеге сәйкес тоғыстыру қажеттілігінен туындаса керек. Теңселіп тұрған геосаяси әлемде мемлекеттің тәуелсіздігін нығайту жолында билік пен қоғамның әркелкі мүддесі «Жаңа Қазақстанды» қалыптастыру идеясын жүзеге асыруға ешқашан мүмкіндік бермесі аян жәйт.
Әлбетте, елдің саяси өмірінде қоғамдық плюрализмге, сөз бен ерік-жігер бостандығына шектеу болмауы тиіс, бірақ ол бірегей елдік мақсат-мұратқа қарама-қайшы келмеуі керек. Біз бірдеңені білсек, Президент жобасын жасауды ұсынған бұл тұғырнамалық құжаттың негізінде елдің ұлттық даму идеологиясы жасалуы тиіс.
Бұл доктринаның қаңқасы саясатқа, экономикаға, әдебиетке, өнер мен мәдениетке, қоғамдық және діни қатынастарға, денсаулық сақтау мен спорттың дамуына базалық тұғыр болуы қажет. «Концептуалды құжаттың» табиғаты мен ішкі мазмұны осындай мұраттарға сәйкес болса деп ойлаймыз.
Қарапайым тілмен айтқанда, ішкі саясат пен оның бөлімшелері жергілікті әкімдердің күйкіл іс-шараларын қамтушы «вотчинасына» айналып кетпей, ұлттық дамудың маңызды вертикал ведомствосы болғаны жөн! Оны әкім-қаралар елдің дамуын «өзгеше» бағамдайтын бұқараның «басын бұрау» құралы ретінде пайлалану практикасы үзілді-кесілді шектелгені дұрыс болар еді.
Ал Құрылтайда ел Президентінің аузынан шыққан экономикалық тұрғыдағы тұжырым не болды дегенде, біздің доғалдау долбарымыз бойынша, Астана – Торғай – Ырғыз – Транскаспий трассасының болашақ құрылысын атау керек сияқты. Жол – экономиканың күретамыры. Жолдың бойы көліктік логистиканың ғана емес, тұтыну-сервистік қызметтің, сауда-саттықтың мүмкіндігін кеңейтетін шешім болары әмбеге аян жәйт.
Өткен ғасырдың 20–30-жылдары АҚШ-тағы «ұлы депрессияны», жұмыссыздықты ауыздықтаған, екі мұхиттың арасына – батыстан шығысқа тартылған жол құрылысы болғанын еске алсақ, біздің бүгінгі күрделі экономикалық жағдайымызда Президенттің бұл бастамасын қуаттау керек-ақ! Тек жолдың бойы жемқорлықтың желісіне айналмағаны абзал.
Ал Ұлттық құрылтайда біз не дедік?
ҰҚ мүшелері секциялық отырыстарда көтерген түрлі мәселелер билік тарапынан қолдау таба ма деген сұраққа қайтып айналып келер болсақ, бұл да өзгерістерге құштар президент пен қоғамның өз кезегінде қадау-қадау жүзеге асырар міндеттері болса керек. Мәселен, мен Құрылтайдың «Азаматтық қоғам» деп аталатын секциялық отырысында сөз сөйлеп, кезінде АЭС салуға қарсы шыққан, бейбіт қоғамдық акциялар ұйымдастырған және елді өзгертуге қатысты «өзгеше» қоғамдық пікірін айтып жүрген белсенді азаматтарды заңға тартуды тоқтату қажеттігі жөнінде ұсыныс айттым. Белсенді протестік пиғылдағы азаматтармен «әңгімені» прокурор мен полиция емес, ішкі саясат мамандары жүргізуі керек!
Өткен жалпыхалықтық референдумда АЭС салу мәселесі басым дауыспен қолдау тапты. Тіпті Бурабай Құрылтайында ел Президенті Қ.-Ж.Тоқаев мырза елде біреу емес, үш бірдей АЭС салыну мүмкіндігін жария етті. Ендеше АЭС салуға қарсы болған ат төбеліндей белсенділерді ендігі қудалаудың қажеті қанша?! Маған жеткен хабарға қарағанда, сол қарсылар қатарынан қамауға алынған бес адамға қылмыстық іс қозғалып, жеті айдан бері олар «экстремистік» баппен Алматы абақтысында тергеуде отыр екен. Елде АЭС салудың мүмкіндігі мен экстремизмнің арасында қандай байланыс болуы мүмкін? Тіпті жеті айдан бері тергеліп бітпейтін бұл қандай күрделі іс болғаны?
Ал енді Құрылтай шеңберінде айтылған «жазықсыз жазықтыларды» заңмен қудалауды қысқарту қажеттілігі туралы ұсынысымызға билік тарапынан қолдау бола ма? Сол сияқты, Президент Тоқаевтың басшылығымен елде жүріп жатқан өзгерістерге қатысты өз тарапынан «оғаш» ұсыныстар мен пікірлер айтып жүрген қоғамшыл белсенді азаматтарды түрлі «қылмыстық» сылтаумен қамауды тоқтату қажет деген құрылтайлық ұсынысымыз қолдау таба ма?
Айналып келгенде, күшкөрсетуші органдар тарапынан «алдын алу» әрекетімен жасалып жатқан мұндай қисынсыз қысым деректері елдегі өзгерістердің бастамашысы – Президенттің «бақшасына» лақтырылған тас екені даусыз. Яғни, «Жаңа Қазақстан» құру жөніндегі президенттік саясаттың қоғамда жартыкеш сипат алуы осындай нақақ саботаждың салдары деп білу керек!
Ермұрат БАПИ ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, журналист
