- Қазір қазақстандық саяси кеңістіктегі ахуалға объективті баға беру қиын. Өйткені сайлауға түсетін негізгі күштер дараланып шыққан жоқ. Біз әзірше билік пен оппозицияның әрекеттерімен, соның өзінде сайлауға дайындық кезеңіндегі жорамалдармен ғана таныспыз. Картина үшінші күштер әрекетке қосылғанда ғана айшықтана бастайды.
Үшінші күш деп отырғанымыз – Қазақстанды соңғы 30 жыл бойы шірітіп келген, Нұрсұлтан Назарбаевтың кланы. Оның кандидаты тіркеу аяқталар кезде ғана бой көрсетеді. Бұлардың қолында шексіз мол қаржылық, күштік ресурстар ғана емес, әкімшілік пәрмен де бар. Оның кадрлары әлі билік сатысының барлық басқыштарында, соның ішінде күштік құрылымдарда сіресіп отыр.
Сайлауды төбесінен төңкеріп тастау үшін, ондаған миллиардты лақтыра салу оларға қиындық келтірмейді, барлық сайлау комиссияларының жұмысына араласады. Олардың көбін сатып алу мүмкіндігі бар. Қаңтарда халықтың басына әңгіртаяқ ойнатқан 20 мың бандит – осылардыкі. Олар құрып кеткен жоқ. Бес қаруын сайланып, «марш» деген команданы күтіп отыр. Қаңтар оқиғасының тәжірибесін ескерген олар бұл жолы дайындықпен келеді. Командалары – дәлірек, әрекеттері нығырақ болуы мүмкін.
Бұлардың әрекетіне кедергі жасамау үшін, штаттағы күштік құрылымдарға «араласпаңдар» деген бұйрық беріледі. Ол бұйрықты күштік құрылымдардың облыстық, аудандық департаменттерінде отырғандар тапжылтпай орындайды. Саяси тұтқындарға қатысты істердің бәрі солардың қолында. Бұл санаттағыларға қатысты Қ.-Ж. Тоқаевтың пәрмені әлі жүре қойған жоқ.
Әрине, бұл жорамал іске аспауы да мүмкін. Дегенмен, әркімнің есінде болғаны артықшылық етпейді. Қазіргі мәселенің өзектілігі мынада болып отыр. Қалыптасқан саяси ахуалда оппозиция мен билік өзара қандай қатынас орнатуы керек? Бұл екеуінің текетіреске түсіп жатуы екі құзғын таласса, бір қарғаға жем боладының кері болып шығайын деп тұр. Мұндағы басты кілтипан үшінші күштің қарға емес, Қазақстанның саяси көгіндегі ең жырынды және әккі құзғын екенінде болып отыр.
Үшінші күштің әлсіз буыны – кадрында. Оның жақын туыстарының бәрі – саяси-құқықтық мешеулігімен, шектен асқан басынуымен, жемқорлығымен, бұқара арасында жексұрындығымен әшкере болғандар. Ал жақын қызметтестерінің арасында бірен-саран халықтың көзін алдап, бірсыдырғы тәуір көрінетіндері бар. Олардың бірі – Иманғали Тасмағамбетов.
Ол өмір бойы «Бас ұрының» итпегінде болғанымен, халық алдында беделін сақтауға тырысып, жағымды бірдеңелер істеп (мәдениетке көмек тигізген болып), көзге түсіп жүрген адам. Назарбаевтың «сүйікті өнімінің» ерекшелігі – қожасының оны шын жүрегімен сүйетінінде емес, басқаның атына жаздырған арам миллиардтарды арқалап, компроматтың астында өмір сүріп жатқанында. Халық арасында аздаған беделі бар Тасмағамбетов – президент Тоқаев үшін елеулі бәсекелес болып шығуы мүмкін.
Осы күштердің арасындағы қатынастарда тереңірек көз салып, ажыратып алу қажеттігін тудыратын мәселелер баршылық. Қазір саяси күрестің екі полюсінде екі күш – билік пен оппозиция тұр. Үшінші күш туралы сөз қозғалып жатқан жоқ. Ол саяси аренаға шыға келгенде, абдырап қалу қаупі бар. Осы бастан гипотетикалық үшінші күшті кімдер келбеттейтіні, оның саяси әлеуеті туралы талқылаулар қажет.
Болат Әбілов «Тоқаев үш жылдың ішінде түк бітірмеді» дейді. Осы сөзді көп адамдар қайталап жүр. Президенттің қызметіне қатысты «неге сөйтіп жібермейді», «неге бүйтіп жібермейді, қолында ғой» деген сөздер жиі естіледі. Бір жағынан Қ.-Ж. Тоқаевтың маңыз аларлық ештеңе бітірмегені рас.
Солай бола тұра, бұл констатация объективті бола алмайды. Өйткені оның түк бітіре алуына мүмкіндік берілген жоқ. 2019 жылы Тоқаевтың президенттікке сайлануы – Назарбаев ойлап шығарған құбылту болатын. Шынтуайтында, Тоқаевта билік болған жоқ. Ондай мүмкіндік оған соңғы 8 айда ғана, оның өзінде ішінара туып отыр. Қаржы, экономика, әлеуметтік салалардың бәрінде, әсіресе күштік құрылымдарда «ұрының» адамдары Тоқаевтың арбасының дөңгелегіне таяқ тығуын жалғастырып келеді. Осыдан желкеге мініп алған «көлеңкелі үкіметтен» құтылу үшін, Тоқаев сайлау өткізіп, билікті толық өз қолына алмақ деген қисын туындайды. Ауыр психологиялық ахуалдан төзімі таусылған Қасекең бұл адымға даниялық философ Сёрен Къеркегор сипаттағандай, «әлде – әлде» жағдайында барып отыр деген пікір де шынайылыққа жақын.
Тоқаевтың шыдамдылығына тәнті болмасқа лаж жоқ. Желкесінде қыбырлатып, құлағына сыбырлатып жұмыс істеуге әркім шыдай бермейді. Айтқанын бұрып әкетіп, орындамай, орындаттырмай отыратын ахуалға кім төзеді? Қасым-Жомарт Кемелұлының салқынқанды дипломатиясы, қазақи сабырлылығы үш жылға жетті. Мұнысы дұрыс болды.
Езгінің ішіндегі ауыры – психологиялық езгі екені белгілі. Әлеуметтік-психология мамандары Тоқаевтың қазір қабылдап жатқан шешімдерінің астарын оның ішкі жан әлеміндегі арпалыстардан іздеген болар еді. Заңды президенттік мерзімін үзіп тастап, бірегей әрекетке баруын президенттің жеке бас қадірін сақтауға тырысуымен, тұлғалық қамтамасыздығын ойлауымен байланыстырудың жөні бар. Сіз өз басыңызға түскендей ойлап көріңіз: қызмет бабын пайдаланып, өрескел заңсыздыққа барған шенеунікті орнынан алып тастайсыз, ертеңінде ол билік сатысының бұрынғыдан да жоғары басқышында шіреніп отырып, сізге әжуамен, мысқылдай қарайды. Немесе маңызды басқосуға барғаныңызда, сіздің орныңызда «өзге» біреу қонжиып отырғанын көресіз… Мұндайға шыдау – екінің бірінің қолынан келе бермейді. Тоқаевтың үш жылы осындай ауыр психологиялық қысым жағдайында өтті. Енді ол М.Әуезовтың «шыдамдылық – жақсы қасиет, бірақ ұзақ шыдауға өмір қысқа» деген тәмсілімен әрекет етуге көшкен сыңайы бар. Сондықтан оның қабылдап жатқан шұғыл және бірегей шешімдерінің себептеріне тереңірек түмсінуге тырысқан жөн.
Рас, президент Тоқаевтың бұқара қабылдай алмаған сөздері мен әрекеттері де болды. Бұған да ыждаһаттықпен қарау керек. Бізде ірі лауазымдағы немесе танымал қайраткерлердің сөзі мен ісін реттеуші механизмдер әрқашан жоғары деңгейде болғанын, қазір де солай екенін естен шығармаған абзал. Реттегіштер ешкім сезбейтін заманауи әдістер мен аппараттарды қолданып әрекет етеді. Бұл тұстағы итөліктерді ешкім білмейді және аңғармайды.
Болат айтады: «Дәл қазір олар үшін маңызды нәрсе – билікті сақтап қалу, өзінің, маңайындағылардың, Назарбаевтың қауіпсіздігі». Бұл жерде екі мәселенің басы ашылмай тұр. Біріншісі: олар деген кімдер деген сұраққа тіреледі. Сөз сырағысы Назарбаев пен Тоқаев деген түсінікті береді.
Болат Әбіловтың түсінуінше, ол екеуі ымы бір, бірлесіп әрекет етіп жатыр. Мұның сырын ашу үшін, олардың екіншісінің біріншісіне қатысты қолданып жатқан саяси жүрістеріне талдау жасау керек.
Иә, Тоқаевтың билік иерархиясының ішінен шыққаны, Назарбаев «дәрте теппейді, түрен бұзбайды» деп, сенген адамдардың бірі болғаны рас. Бірақ одан бері Ертісте талай су ақты. Қазір де солай ма? Егер бұлардың ымдары бір болса, бірі президенттік тізгінді, екіншісі оның желкесінен мықтап ұстап отырса, бірі-бірімен түсінісіп, бір жағадан бас шығарып, әрекет етіп жатса, онда несіне сайлау жүргізіп жатыр? Осы кілтипанның басын ашып алмай, жорамалмен әрекет етудің арты үлкен өкінішке апарып соқтыруы мүмкін.
Қараңыз: «елбасының» есімі Конституцияға мемлекет құрушы ретінде жазылмайтын болды. «Астана күні» (оның туған күні), «Президент күні» аталмайтын болды. Ол қалаған уағында парламентке келіп, сөз сөйлеп, нұсқау бере алмайтын болды. Есімі мәдениет саласындағы нысандардан алынып жатыр. Нұр-Сұлтанның астана ретіндегі аты өзгерді. Оның жақын туыстары қудаланып жатыр. Осы шаралардың бәрі біртіндеп, келесі басқышқа – «тұңғыш президент» туралы ерекше заңның күшін жоюға бағытталған әрекеттердің үдей түсуіне бастап бара жатыр. Соңғы акт жүзеге асатын болса, Назарбаев пен туыстарының басына қара түнек орнауы тиіс. Осы шараларды екеуі бірігіп істеп жатыр ма?
Біреулер бұл шаралар Тұңғыш президент туралы ерекше заңды сақтап қалу үшін шалынған құрбандық деп түсіндіруде. Шынтуайтында, бұл – қозғалып кеткен сеңге, алапат тасқынның басталып кетуіне көбірек ұқсайды. Енді «бас ұрының» басына түсетін зауалды тоқтату мүмкін бе? Оның кланы жанталасып кіріскеннің өзінде ол өзі туралы заңды біршама, уақытша ұстап тұра алуы мүмкін. Түбінде ол заң күшін жоймай қоймайды. Өйткені тарих тоғанмен бөгеп тастайтын шалшық су емес. Тарих – Ұлы өзен. Оның ағысына көлденең тұруға болмайды.
Екінші мәселе билікті сақтап қалуға қатысты: олар ат тізгінін қосып ұстағанда, билікке қауіп қайдан, кімнен төнуі мүмкін? Халық баяғыша бұйығы, оппозиция да бұрынғыша шашылып жүр.
Назарбаев тарихтың ағыс арнасында көлденең тұрғанын сезген сияқты. Қазірдің өзінде үнжұрғасы түскен ол өткендегі қылмысты қылықтарын мойындап, ендігі шапағатты арабтың Алласынан күтуге ойысқан түрі бар. Ұрлығы дардай, сауат пен салауаттылықтан жұрдай байғұстың намазға барғандағы түрі шын жалбарынған адамның кейпіне ұқсайды. Өмірі түзелмейді деген атеистің аянышты түрінен оның шынында да мешітке садақа тастап, зауалдан құтылып кетуге дәмесі бар сияқты. Рухани мешеу, интеллекті зақымданған (осындай синдром бар) сорлы бұған кәміл сенетін сияқты. Ендігі сұрақ оның әлі де уысындағы мол қаржылық, күштік, әкімшілік ресурсты пайдаланып, билік үшін соңғы тұяқ серпуге ақылы мен іскерлігі жете ме, жетпей ме дегенге тіреледі. Оның басына зауал орнағанға дейін тірі болуына тілектестік білдіруіміз керек.
«Тоқаев – советтік адам, ресейшіл» – дейді Болат. Тоқаев Ресейдің құлақкесті құлына айналып алған Назарбаевтың платформасынан шыққаны рас, әрине. Дегенмен, соңғы кездердегі Қ.-Ж. Тоқаевтың әрекеттері бұл бағалауға басқаша қарауды алға тартып отыр. «ЛХР», «ДХР» дегендердің квазимемлекеттер екендігін, сондықтан танымайтынын ашық айтып, Ресей тарапының наразылығына қалды. Түркітілдес мемлекеттермен жақындасып, түрік президенті Реджеп Ердоғанның ықыласын алуы біздің президентіміздің қалыптасқан байланыс векторларына өзгеріс енгізіп жатқанын көрсетіп отыр.
Оппозициядағы жігіттер қалыптасқан саяси ахуалды сезбей отырған жоқ. Түрлі шаралар жасап жатыр. Мен Тоқаевқа қатысты бірі – төзбей, екіншісі – онымен ынтымақтасуға барған екі қайраткердің ақылдасып, тұғырларын айқындап алуы қажеттігін ескертер едім. Бұл жерде сөз, тиісінше, Болат Әбілов пен Әкежан Қажыгелдин туралы болып отыр. Қазіргі қалыптасқан саяси ахуал бұлардың соңғысының тұрғысының дұрыстығын қуаттайды.
Мен аталған екеуінің де адалдығына шек келтірмеймін. Олардың көкейін тескен нәрсе – қазақты әділетті қоғам құру жолына түсіру. Болат ана жылдары барын салған болатын. Жүрек қалауымен парламенттен кетіп, оппозиция жағына шықты. «Бутя-капиталдың» купон салымшыларына дивиденд төлеп, бұқараға мол қаржыны таратып беріп, өзгелерге үлгі көрсетті. Әкежан болса, шетте жүрсе де, ысылған саясаткерлігімен «Азия Мугабесінің» ұйқы шырқын бұзып келеді. Кезінде бұларға авторитаризмнің нуын жағып жіберудің сәті түспеді. Енді тоннель түбінен саңлау жылт еткендей болғанда, саясатта белсенді әрекетке кірісіп жатыр. Уақыт Болат пен Әкежанның қалыптасқан саяси ахуалда түрлі қитұрқы құбылыстардың мәнін айқын ажыратып алғанын талап етеді.
Оппозиция дайын емес, дайын болған емес, бола алмайды да, егер халық бұқарасы азаматтық қоғам құруға құлшыныс танытпаса. Халық ұғымына бұқараның әлеуметтік белсенділігін көтеруге қатысты пікірлерімді мен бұрын талай айтқанмын. Оны қаперіне алған ешкім болған жоқ. Тағы да айтамын (бұл мақалада емес), сайлау өткеннен кейін.
Оппозиция ортақ бір кандидат («бірегей кандидат» емес, «бірегей» – «уникальный» деген мағынада қолданылады) шығара алмайды. Оның керегі де жоқ. Оппозициялық басылымдар арамтер болып, осыны талқылаған болып жатыр. Олары өздерін бұқара алдында да, билік алдында да әлсіздігін әшкере
еткеннен басқа нәтиже берген жоқ. Әр саяси топ өз кандидатын шығарып, жұмысын жүргізуі керек, күш алып бара жатса, өзгелер өзінен-өзі келіп қосылады.
Саяси қайраткерлердің пікірталастары оппозицияның өз беделін түсіретін факторға айналған. Сондықтан бір-бірінің бетін жыртқанды қойып, үшінші күшті күту керек. Үшінші күш саяси аренаға шыға қалса – нысанаға соны алу керек, шықпаса – Тоқаевқа сәттілік тілеу керек. Үшінші күштің пайда болғанын көре тұрып (ол қазір кандидатын тіркеп жатқандардың бірі болуы мүмкін), Тоқаевқа қарсы әрекеттер жасау – елді 30 жыл шіріткен нағыз зұлымға көмектесу болып шығады.
Президент Тоқаевтың биылғы жеңісі – оппозицияның жеті жылдан кейінгі жеңісінің бастауы. 2029 жылы біз Әкежан Қажыгелдиннің, Болат Әбіловтың, Ермұрат Бапидың, Тоғжан Қожалының саясат көгінде қалқып та, шалқып та жүргенін көретін боламыз.
Сондықтан оппозицияда жүрген жігіттерге айтарым: қазір абыржымаңдар, сендердің уақыттарың келе жатыр! Сол кезде фаворит өз араларыңнан шығатын болады.
Қанағат ЖҮКЕШ
