«ҰЛЫ ДАЛА ЗАРЫ» – қазақ кешкен қасіреттің жиынтығы

Ернар МӘЛІКОВ:

• Сая­си қуғын-сүр­гін және ашар­шы­лық құр­бан­да­рын еске алу күні Алма­ты қала­сын­да «Ұлы Дала Зары» филь­мінің пре­мье­ра­сы өтті. Туын­ды­ның авто­ры – режис­сер Ернар Мәлі­ко­втың пікірін­ше, Қаза­қстан тәу­ел­сіз ел болып атанға­ны­мен, әлі күн­ге дей­ін Крем­ль­ге жал­тақтап, құл­дық сана­дан ары­ла алмай отыр. Оның бір дәлелі – ашар­шы­лық тақы­ры­бы­ның әлі де жабық екен­ді­гі. Фильм­нің шығу тарихы мен оның идео­ло­ги­я­лық мақ­са­тын білу үшін, фильм­нің авто­ры Ернар Мәлі­ко­вті әңгі­ме­ге тар­тқан едік.

– Ере­ке, жаңа жобаңы­здың тұса­у­ке­сері­мен құт­ты­қтай оты­рып, ашар­шы­лық тақы­ры­бы­на фильм түсіру­ге қалай кел­діңіз деген сұрақ туын­дап тұр, әлде кино­сту­ди­я­лар­дан неме­се теле­ар­на­лар­дан тап­сы­рыс бол­ды ма?

– Жоқ. Сіз айтып оты­рған­дай, осы «Ұлы Дала Зары» филь­мінің дүни­е­ге келуіне ешқан­дай тап­сы­рыс болған жоқ. Ашар­шы­лық тура­лы фильм түсі­ру – «мен – қаза­қ­пын» деген талай адам­ның көкей­ін­де жүр­ген мәсе­ле. Бұл ой біз­ге дей­ін де болған. Мені­мен талай жыл «Қаза­қ­фильм» кино­сту­ди­я­сын­да бір­ге жұмыс жасаған бір әріп­тесім: «Сіз ашар­шы­лық тақы­ры­бы­на қалай­ша қоры­қ­пай бар­ды­ңыз? Өйт­кені қаза­қты шыбын­дай қырып кет­кен ашар­шы­лық тақы­ры­бы осы «Қаза­қ­фильм» кино­сту­ди­я­сы­ның өзін­де талай режис­сер­дің көкей­ін­де жүр­ген­мен, оған баруға батыл­да­ры бар­ма­ды. Бұл тақы­рып­ты таң­да­уға жүрек керек!» – деп айтқан еді…

– Сон­да бұл тақы­ры­пқа қай­мы­қ­пай баруға сіздің жүре­гіңіздің дау­а­лаға­ны ғой…

– Жүрек­ті қай­дам, ал қаза­қтық-аза­мат­тық ұста­ны­мым осын­дай нар­тәу­е­кел­ге бастаға­ны анық. Өйт­кені «жабық сан­ды­қтың» бетін ашқым кел­ді. Себебі ашар­шы­лық тақы­ры­бы­на қаты­сты мәлі­мет­тер кеңес дәуірі­нен бері «Өте құпия» гри­фі­мен тарих сан­ды­ғы­на салы­нып, оның бетін қазан­дай таспен басты­рып қой­ған. Жасы­ра­тын түгі жоқ, біз әлі де Ресей­дің ығы­нан шыға алмай, жал­тақта­у­мен келеміз.

Негізі, сіздің қой­ған сұрағы­ңы­здың жау­а­бы бір­не­ше себеп­тің жиын­ты­ғы­нан құра­ла­ды. Баста­ма­сы 1986 жылғы «Жел­тоқ­сан көтерілісі» бол­ды. Осы оқиға­дан кей­ін менің Кеңес Одағы­ның қиғы­лы­қты сая­са­ты­на қаты­сты көзқа­ра­сым қалып­та­сты. Жас бол­сам да, боль­ше­вик­тер­дің халы­ққа әкел­ген қасіретін терең көре алдым. Оның ішін­де қаза­ққа әкел­ген қасіреті ерекше болды…

– Айт­пақ­шы, сіз Жел­тоқ­сан көтерілісіне қаты­сқан жастар­дың ара­сын­да бол­ды­ңыз ба?

– «Бол­ды­ңыз ба?» дегеніңіз не?! Жел­тоқ­сан оқиға­сы кезін­де мені үш жер­ден пышақтап, сол­дат­тар далаға лақты­рып кет­кен! Шала­жан­сар денем­ді әлдекім­дер ауру­ха­наға әкел­ген кез­де дәрі­гер­лер тек­серіп, «мына­ның пуль­сы жоқ» деп шыға­рып тастаған екен. Сон­да мед­ин­сти­тут­ты енді ғана бітіріп кел­ген бір жас дәрі­гер жігіт жаным­нан өтіп бара жатып, кір­пі­гім­нің қозғалға­нын бай­қап қалған екен. Тамыр соғы­сым­ды тек­сер­се, дым жоқ, қолым мұз­дай суық. Әлгі жігіт білік­ті болуы керек, жүрек тұсы­ма қолын салып тек­сер­се, әлі жылы екен. Содан дереу даб­ыл қағып, 2,5 литр қан құй­ып, мені тірі алып қалған. Өлім аузы­нан аман қалға­ным­ды Алла­ның маған бер­ген екін­ші өмірі деп түсін­дім де, өмірім­ді талай қасірет кеш­кен қаза­ғым­ның пай­да­сы­на жара­туға бел будым.

Мен Өске­мен­де туып өскен­дік­тен, қазақ тілін­де сөй­ле­гені­міз үшін ғана талай рет кем­сітуді де бастан өткер­дім. Жер­гілік­ті оры­стар­дың «кал­бит» деген сөзі үшін талай рет қыры­қ­пы­шақ болып, төбе­ле­с­кен күні­міз есімде…

– Ал кей­ін­нен сіз қоныс аударған Алма­ты қала­сы Өске­мен сияқты емес, қаза­қи қала еді ғой…

– Сол «қаза­қи­лы­қтың» да талай қышқы­лын тат­тық. Менің аза­мат­тық көзқа­ра­сым­ның қалып­та­суы­на бар­шаға мәлім «Жетім бұрыш» та әсерін тигізді. Өзіңіз білетін­дей, кеңес зама­нын­да қаза­қтар­ды қалаға кел­тір­меу сая­са­ты ашық жүр­ді. Ауыл­дан кел­ген қаза­ққа қала­ның тір­ке­уіне оты­ру үлкен қиын­дық туды­ра­тын. Тір­ке­уің бол­ма­са, еш жер­ге жұмысқа алмай­тын. Мен де Алма­ты­ға кел­ген көп қаза­қтың бірі бол­дым. Кезін­де «АДК» деп аталған Алма­ты Үй құры­лы­сы ком­би­на­ты­на таке­лаж­ник (жүк тие­уші) болып орна­ла­стым. Энер­го­ин­сти­тут­тың сырт­тай бөлі­міне оқуға түстім.

Осы­лай­ша, 90-жыл­да­ры менің Алма­ты­дағы өмірім «жетім­дер бұры­шы­нан» бастал­ды. Жаңа туған қызым­ды құшақтап, келін­ше­гім еке­уміз жер­төле­ден – жер­төле­ге көшіп жүр­дік, талай «вре­мян­ка­ның» сызын тарт­тық. Сон­да «Жетім бұры­шқа» барып, пәтер іздеп жүретін­дер – кілең қазақ еді. Ал бас­па­на беретін­дер – өзге ұлт өкіл­дері. Осын­дай әділет­сіздік­ке қаның қай­най ма, қай­на­май ма?!

– Қай­дам, біз бер­тін туған қаза­қ­пыз ғой…

– Міне, көр­діңіз бе? Кей­ін­гі ұрпақ бұл ащы шын­ды­қтан хабар­сыз. Сол кез­де өзі­ме «қазақ неге өз жерін­де үйсіз-күй­сіз тен­тіреп жүр?» деген сұрақ қоя баста­дым. Оның арты үйсіз-күй­сіз жүр­ген қаза­қтың Алма­ты маңай­ын­дағы бүгін­гі «Думан», «Шаңы­рақ», «Алтын бесік», «Тау­гүл» ықша­маудан­да­ры орна­ласқан жер­лер­ді басып алуға әкел­ді. Өйт­кені қазақ үшін одан басқа амал қалмады.

– Айт­пақ­шы, кезін­де сіз Алма­ты­да бас­па­на­сыз жүр­ген қазақ жаста­рын ұйым­да­сты­рып, «жер басып алушы­лар» тобын басқарға­ны­ңы­зды осы сұх­батқа дай­ын­да­лу бары­сын­да білдік…

– Иә, «жер басып алу» деген тір­кес 90-жыл­да­ры біз­ден шықты. Ол – Гор­ба­чев­тің кезі еді. «Жетім­дер бұры­шы­нан» басталған бас­па­на­сыздар қозға­лы­сы кей­ін­нен отыз мың ада­мға жетіп, алаңға шықтық. 21 жігіт сегіз күн аштық жари­я­лап жатып алдық. Осы­ның бәрі қазір­гі Төле би мен Абы­лай хан көше­лерінің қиы­лы­сын­да ҚазССР Жоғарғы кеңесінің ғима­ра­ты­ның алдын­да өтті. Киіз үйлері­міз бен палат­ка­ла­ры­мы­зды тігіп қой­дық та, «ал енді бізді қуып көрің­дер!» деп, жиыр­ма бес мың адам­нан тұра­тын қорған жаса­дық. Біз­бен сөй­ле­сетін бол­саң­дар, тек Мұх­тар Шаха­нов неме­се Олжас Сүлей­ме­нов­пен ғана келіс­сөз­дер жүр­гі­зе­міз деген талап қой­дық. Сол күн­дері Олжас аға­мыз Афри­каға ұшып бара жатқан жер­ден кері қай­тып, Мәс­ке­уден Алма­ты­ға келіп, біз­бен жолы­қты. Артын­ша біздің дегені­міз болып, Алма­ты облы­сы­на қарас­ты 286 гек­тар жер­ді қала құра­мы­на кір­гізіп, оны бас­па­на­сыздарға үлестірдік.

– Ойпыр­май, ә! Сол кез­де­гі нара­зы­лық қозға­лы­сы кере­мет болған екен ғой!

– Айт­паңыз! Бүгін­гі 200–300 адам­дық митин­гілер бала­ның ойы­ны ғой. 25 мың адам­ның алаңға шыққа­нын көз алды­ңы­зға еле­стетіп көріңіз­ші – ғала­мат қой! Бұл алға­шқы жеңісі­міз болды.

Осы айтқа­ным­ның бәрі менің қаза­қтың жағ­дай­ы­на деген көзқа­ра­сым­ды қалып­та­стыр­ды. Ашар­шы­лық тақы­ры­бы – қаза­қтың басы­на түс­кен қасірет­тің бір парағы ғана. Сол парақтар­ды оқып, есте сақта­уы­мыз керек. «Ұлы Дала Зары» филь­мінің дүни­е­ге келуіне осы айтып өткен тақы­рып­тар­дың жиын­ты­ғы себеп болды.

– Ал жал­пы кино сала­сы­на қалай келдіңіз?

– 1991 жылы марқұм режис­сер Қал­ды­бай Әбе­нов біздің жаңа­дан құрған Ұлт­тық этно­гра­фи­я­лық «Алтын бесік» қоғам­дық қоры­на келіп, Жел­тоқ­сан көтерілісіне арналған «Алла­жар» филь­мінің түсірілі­міне қол­дау біл­діруін сұра­ды. Оның айтуын­ша, «Жел­тоқ­сан» тақы­ры­бы­нан бәрі қашып, қол­дау біл­діру­ден бас тар­тқан. «Алтын бесік­тің» жарғы­сы бой­ын­ша, біз өз ұйы­мы­м­ы­здың бөлім­ше­лерін ашуға құқы­лы едік. Сол мүм­кін­дік­ті пай­да­ла­нып, тәу­ел­сіз «Барыс» кино­ком­па­ни­я­сы­ның құры­л­тай­шы­сы болып шыға келдім.

Бұрын кино­ның не екенін біл­ме­ген біз­дер «Алла­жар» филь­міне мас­сов­ка жинап, 1986 жылғы көтеріліс­ке бай­ла­ны­сты біл­ме­ген деректер­мен таны­стық. Кино түсірілі­міне біздің жігіт­тер қаты­сты. Жүз адам, екі жүз адам қажет десе бол­ды, жинап беріп, түсірілім кезін­де былай да, былай да жүгір­дік. Кино сала­сы­мен таны­сты­ғым осы «Алла­жар» филь­мі­нен басталды.

– Сіз жал­пы аза­мат және Қаза­қстан­ның пат­ри­о­ты ретін­де зоба­лаң жыл­дар­дың қасіретін ұрпақ сана­сы­на салу­дың мақ­сат-мұра­тын қалай бағалайсыз?

– «Өз тарихын біл­ме­ген халы­қтың – бола­шағы жоқ» деген сөз бар. Мой­ын­да­уы­мыз керек, біз әлі де өз тарихы­мы­зды біл­мей­міз. Өйт­кені біздің тарих кеңе­стік идео­ло­ги­я­ның сары­ны­мен қай­та жазы­лып шыққан.

Ресей пат­шай­ы­мы Ека­те­ри­на­ның айтқан сөзі бар екен: «Бұл халық өзінің тарихын білетін бол­са, дүние жүзін басып ала­ды» деген. Расын­да, Рим импе­ри­я­сын тізе бүк­тір­ген Атил­ла­ның өзін алып қарай­ық. Ол кім? Біздің жер­ден, көшпен­ділер қата­ры­нан шыққан тұлға. Шыңғыс­хан импе­ри­я­сын алы­ңыз – ол да біздің жер­ден шыққан.Осыны жақ­сы біл­ген Ека­те­ри­на пат­шай­ым түрік әле­мінің тамы­ры­на бал­та шапқы­сы кел­ген. Ресей импе­ри­я­сы­ның кей­ін­гі пат­ша­ла­ры да осы жағ­да­ят­ты еске алып, қаза­қты тарихы­нан ажы­ра­туға тыры­сқан. Қараңыз. Төте жазу­мен кел­ген қаза­қты кей­ін­гі кеңес импе­ри­я­сы латы­нға ауы­стыр­ды. Сөй­тіп тарихы­мы­здың бір бөл­ше­гін жоғал­тып алдық. Одан кей­ін сол кеңе­стер бізді кирил­ли­ца­ға көшір­ді. Ол да біздің кім екені­міз жазы­лған тарих бет­терін жұлып әкетті.

Ленин­нің айтқан бір сөзі бар: «Біздің Октябрь рево­лю­ци­я­сы­ның қас жау­ла­ры – мына­лар» деп, бізді көр­сет­кен екен. «Сіз не деп тұр­сыз, олар деген жабай­ы­лар ғой!» ­деген кез­де, Ленин: «Біл­гілерің кел­се, олар­дың тарихын оқы­ң­дар» деген екен.

Біз­ге қар­сы жасалған гено­цид пен этно­цид­тің нәти­же­сін­де біз өзі­міздің салт-дәстүрі­мізді, тарихы­мы­зды, тілі­міз пен діні­мізді ұмы­та жаз­да­дық. Бұл кеңес үкі­метінің арнайы жоба­сы болған. Әр нәр­сені өз аты­мен атай­тын бол­сақ, Ста­лин нағыз қаны­пе­зер бан­дит, дик­та­тор болған адам! Кез кел­ген дик­та­тор өзінің айна­ла­сын­да өзі­нен ақыл­ды, өзі­нен мықты адам­дар­дың болуы­на жол бер­мей­ді. Сон­ды­қтан бет­ке ұстар зия­лы қауым­ды қырып тастаған. Олар­дың ара­сын­да біздің ала­шор­да­лы­қтар да бар. Қаза­қтар­ды мақ­сат­ты түр­де қырған, өйт­кені қаза­қтың қан­дай екенін Ста­лин жақ­сы біл­ген. Оның үстіне оларға кере­гі – қаза­қтың бай­лы­ғы. Сонау пат­ша зама­нын­да біздің жер­лер­де бар­лау жұмыста­ры жаса­лып, қан­ша­ма қаз­ба бай­лы­қтар­дың бар екен­ді­гін аны­қтап қойған.

Қазақ неге қырыл­ды деген сұрақ қоя­тын бол­сақ, оның түп­кі мақ­са­ты – қазақ жерінің бай­лы­ғын ием­де­ну бол­ды. Фильм­ді түсір­ген­де­гі менің басты көз­де­генім – осы­ның бәрін жаста­ры­мы­зға жет­кі­зу. Қаза­қтың басы­нан өткен қасірет­ті келе­шек ұрпақ білуі тиіс.

– Бұл фильм бес жыл бойы түсіріл­ген екен: сон­ша­лы­қты созы­лып кетудің себебі не болды?

– Басты себеп – қар­жы мәсе­лесі. Екі жылы­мыз дай­ын­ды­ққа кет­ті. Бір жарым жыл оны түсір­дік. Екі жылы­мыз пост­про­дакш­нға кет­ті. «Ұлы Дала Зары» филь­міне бес жарым жыл уақы­ты­мыз кетіп­ті. Үкі­мет тара­пы­нан қан­ша сұра­сақ та, көмек бол­ма­ды. Өйт­кені, жоға­ры­да айтқа­ным­дай, ашар­шы­лық тақы­ры­бы Мәс­ке­у­ге ұна­май­ды, ал біздің шен­ділер ол жаққа әлі де жал­тақтап отыр.

– Құпия бол­ма­са, фильм­нің бюд­жеті қан­ша болды?

– Бес жарым жыл бойы фильм түсі­ру мол қар­жы­ны талап ете­ді. Бұл фильм­нің алға­шқы лен­та­лық жұмыс нұсқа­сы 4,5 сағат бол­ды. Одан кей­ін қысқар­та-қысқар­та, 1 сағат 48 минут қылып шығар­дық. Осы­ның бәріне 2 мил­ли­он дол­лар шама­сын­да қар­жы жұм­сал­ды. Бес жыл бойы штат ұстау, ком­пью­тер­лік гра­фи­ка, ори­ги­нал­ды 37 трек жазу және т.б. оңай шаруа емес. Фильм­нің түсірілі­мі қыс, көк­тем, жаз, күз мау­сым­да­рын қамтыды.

Баста­пқы­да фильм­ді түсіру­ге қажет­ті қара­жат­ты қары­зға да алдым, дүние-мүл­кім­ді де сат­тым, арты­нан ақша­ны «Старт– тайм» әдісі арқы­лы халы­қтан жина­дық. Шетел­де­гі қазақ диас­по­ра­ла­ры да үлкен көмек көр­сет­ті. Біраз адам­дар жұмысын тегін атқар­ды – ол да көмек. Түсірілім­нің біра­зы Қапал-Ара­сан­ның ар жағын­дағы Суы­қ­сай ауы­лын­да бол­ды. Осы ауыл тұрғын­да­ры­ның бер­ген қолұ­шы шексіз бол­ды. Біздің топ солар­дың үйлерін­де 4 ай тұр­ды. Түн­нің бір уағын­да қақаған аяз­да түсірілім­нен соң үйге бар­сақ, шай­ла­рын қой­ып, тамағын жасап, су болған киі­мі­мізді кеп­тір­сін деп отта­рын жағып, күтіп оты­ра­ды. Фильм түсі­ру үшін барған бес ауыл­дың ат-тұяғы мен бала-шаға­сы осы фильм­ге түсті. Ол да үлкен көмек болды.

Гол­ли­вуд­тың «Оскар» сый­лы­ғы­на ұсы­ны­лған фильм­дер­дің лонг-парақ­ша­сы­на ілін­ген кез­де тағы да халы­қтан ақша жинау науқа­нын баста­уға тура кел­ді. Бір сөз­бен айтқан­да, «Ұлы Дала Зары» сіз болып, біз болып, халық болып, жабы­лып жүріп түсіріл­ген туын­ды болды.

Егер салы­стыр­ма­лы түр­де қарай­тын бол­сақ, осы­дан үш жыл бұрын мек­си­ка­лық «Рома» филь­мі «Оскар­ды» жеңіп алды. Бұл фильм­нің бюд­жеті 65 млн дол­лар еді. Кей­де фильм­нің жар­на­ма­сы­на фильм­ді түсір­ген қар­жы­дан да көп жұмсалады.

– Осын­дай тари­хи тақы­рып­ты түсіру­ге жәр­дем жаса­уға, оған қар­жы­лай көмек көр­се­ту­ге мүд­делі қал­та­лы адам­дар неме­се жоға­ры лау­а­зым­гер­лер табыл­ма­ды ма? Мәсе­лен, осын­дай маңы­зды тақы­рып­та фильм түсіріп жатқа­ны­ңы­зды Қаза­қстан Мәде­ни­ет мини­стр­лі­гі біл­ді ме?

– Әрине, біл­ді! Фильм­ді бастаған кез­де министр Ары­стан­бек Мұха­ме­диұ­лы бол­ды. Оған жаз­дық, кез­де­стік, мини­стр­лік тара­пы­нан қол­дау көр­се­туін сұра­дық. Бірақ көме­гі сол – уәде күй­ін­де қал­ды. Мини­стр­лік­ті қой­шы, біз кез­дескен талай мықты кәсіп­кер­лері­міз ашар­шы­лық тақы­ры­бын есті­ген кез­де ат-тонын ала қашты. Жоға­ры­да айтып өткенім­дей, бұл фильм халы­қтың тарихқа деген тағ­зы­мы­ның арқа­сын­да дүни­е­ге кел­ді. Бұл – қаза­қтың бар екенінің дәлелі. Мен үшін ең маңы­здысы осы!

– Осы тұса­у­ке­сер­ден кей­ін «Ұлы Дала Зары» филь­мі қаза­қстан­дық экранға шыға ма, жоқ әлде про­кат­шы­лар­дың басқа­дай тала­бы бар ма?

– Біз­ге про­кат­шы­лар­дан бұрын, халы­қа­ра­лық фести­валь­дар­дың талап­та­ры маңы­зды. Сол тала­пқа сәй­кес, «Ұлы Дала Зары» филь­мін теле­ди­дар­дан әзір­ше көр­се­те алмай­мыз. Ал кино­те­атр арқы­лы көр­се­тей­ік десек, олар да әртүр­лі себеп­терін уәж етіп, фильм­ді шыға­руға құлы­қта­ры бол­ма­ды. Есесіне Ресей­дің про­кат­шы­ла­ры осы фильм­ді про­катқа шыға­руға ниет біл­дір­ді. Парадокс!

– Ресей­лік­тер­ге келісім бер­діңіз бе? Ашар­шы­лық нәу­бетінің өзі Ресей билі­гі тара­пы­нан басталған жоқ па еді? Расын­да да, пара­докс екен!

– Фильм үшін 2021 жыл – фести­валь жылы болған­ды­қтан, ресей­лік про­кат­ты әзір­ше қоя тұрай­ық деп шештік. Халы­қа­ра­лық фести­валь­дарға қаты­су арқы­лы қаза­қты қырған аштық жай­лы ақпа­рат­ты дүние жүзіне жет­кі­зу – біз үшін маңы­зды­рақ болып тұр. Одан бөлек «Ұлы Дала Зары» филь­мін Евро­пар­ла­мент пен шетел елшілік­теріне жолдадық.

– Ал енді осын­дай ауыр және қасірет­ті тақы­рып­тан кей­ін «Махаб­бат қызық, мол жыл­дар» лири­ка­лық филь­мін түсіріп, тақы­рып­тық секіріс жаса­уы­ңы­здың себебі неде?

– Біздің бүгін­гі қоғам­да идео­ло­гия жоқ. Шынайы махаб­бат деген нәр­сені ұмыт­тық. «Махаб­бат дегені­міз не?» деген сұрақтың жау­а­бы сан алу­ан. Сол жау­ап­ты біраз жыл мен де іздедім.

Осы фильм­нің кей­іп­кер­лері арқы­лы жастарға тәлім-тәр­бие беру­ге бола­ды. Шариғат­шы­лар адам­ның бірін­ші махаб­ба­ты Аллаға арна­луы керек дей­ді. Кім біл­сін… Менің­ше, махаб­бат­тың баста­уы Ана болуы тиіс. «Жұмақтың кіл­ті – ана­ның таба­ны астын­да» деген жай сөз ғана емес. Ана­ның балаға деген махаб­ба­ты бола­ды. Отанға, елге, жер­ге деген махаб­бат бар. Табиғатқа деген сезім – ол да махаб­бат. Адам адам болып өмір­ге кел­ген соң, оның тір­шілі­гі махаб­бат­тан тұруы керек. Осы фильм­де махаб­бат­тың бар­лық түрі келтірілген.

Өкініш­ке орай, бүгін махаб­бат­тың құнын түсіріп жібер­дік. Шын сезім деген дүни­е­ден алшақтап бара­мыз. Махаб­бат тақы­ры­бы – «мен сені сүй­ем», «сен үшін күй­ем» деген сыл­дыр сөз емес, ол әлдеқай­да терең­де жатқан тыл­сым таным. Сон­ды­қтан бұл да өте күр­делі тақы­рып болған­ды­қтан, Әзіл­хан аға­мыз Нұр­шай­ы­қо­втың «Махаб­бат қызық, мол жыл­дар» рома­нын экран­да­уға бел будым.

– Айт­пақ­шы, осы фильм Қаза­қстан Ұлт­тық арна­сы­нан көр­сетіл­ген соң, әле­умет­тік желі­де сын-пікір­лер көп бол­ды ғой: сіз оны қалай қабылдадыңыз?

– Ең көп айты­лған сын – фильм­де неге соғыс көріністері басым болып кет­кені тура­лы бол­ды. Мен өзім Әзіл­хан Нұр­шай­ы­қо­втың кітап нұсқа­сын­дағы рома­нын сегіз мәр­те оқып шықтым. Автор не айтқы­сы кел­ді деген сұрақтарға жау­ап іздедім. Түсіне біл­ген оқыр­ман үшін Әзіл­хан аға­мы­здың жазған әр сөй­ле­мін­де идео­ло­гия жатыр.

Иә, фильм­де соғы­сқа қаты­сты кадр­лар­дың көп екен­ді­гін мой­ын­дай­мын. Көре­рмен­дер­дің көбі фильм­де­гі оқиға­ның өрбуін кітап бой­ын­ша бола­ды деп күт­ті. Мыса­лы, жос­пар­ланған 10 жары­лы­стың орны­на 47 жары­лыс болып кетті.

Біздің көз­де­гені­міз – осы фильм арқы­лы Екін­ші дүни­е­жүзілік соғы­стағы жеңіс тек оры­стар­дың жеңісі ғана емес екенін көр­се­ту бол­ды. Ол жеңі­сте екін­ші май­дан ашқан АҚШ-тың да, жауды Мәс­кеу түбін­де тоқтатқан қаза­қстан­дық диви­зи­я­лар­дың қосқан үлесін де көр­сет­кі­міз келді.

Осы­дан бір­не­ше жыл бұрын «Елдің ерлі­гі» атты деректі фильм­ді түсір­ген кезім­де том-том архив­тық құжат­тар­ды көтер­дік. Сон­да Қаза­қстан соғыс шебіне қан­ша­ма азық-түлік, қан­ша­ма киім-кешек, қан­ша­ма оқ-дәрі жібер­гені тура­лы мәлі­мет­тер­мен таны­стық. Қаза­қстан нағыз тыл бол­ды. Өйт­кені сол жыл­да­ры Укра­и­на мен Бело­рус­си­я­ны, Ресей­дің бір бөлі­гін фаши­стер жау­лап алды. Қан­ша­ма өндіріс орын­да­ры Қаза­қстан жеріне көшіріл­ді. Халық 18–20 сағат­тан жұмыс істе­ді. Осы­ның өзі бір соғыс емес пе?! Біз оны неге ұмы­туы­мыз керек? Қаза­қстан­нан 1 млн 600 мың адам соғы­сқа атта­нып, оның жар­ты­сы қай­тқан жоқ. Оралған жар­ты­сы­ның жар­ты­сы мүге­дек болып қал­ды. Біздің ата­ла­ры­мы­здың соғы­сқа қосқан үлесі өте үлкен бол­ды. Тыл бол­ма­са, соғы­сты жеңе алмай­сың. Мен осы­ны көр­сет­кім келді.

Роман­да жазы­лған дүниені кино­да көр­се­те білу ­– оңай шаруа емес. Кітап­та атқы­лап жатқан зеңбірек­ті киноға қалай түсіресіз? Әсіре­се ондай зеңбірек­тер біз­де бол­ма­са. Соны біздің сурет­шілер аға­штан жасап, оны жасыл түс­ке бояп, гра­фи­ка­да өңдеп, кәдім­гі зеңбірек қыл­ды. Әрең деген­де немістің бір кас­ка­сын тауып, соның нұсқа­сы­мен жаңа­дан кас­ка­лар құй­ып шықтық. Осы­ның бәрі қиын бол­са да, соғыс кадр­ла­ры­нан қашқан жоқ­пыз. Керісін­ше, соғыс тура­лы көріністер­ді көбірек көр­сетіп, Қаза­қстан мен Орта Ази­яда жасақталған диви­зи­я­лар­дың ерлі­гін көр­сет­кі­міз келді.

– Сіз кезін­де депу­тат болған екен­сіз: қалай ойлай­сыз, депу­тат болып, халы­ққа қыз­мет қылу тиім­ді ме, жоқ әлде кино­ре­жис­сер­дің еңбе­гі халық үшін пай­да­лы ма?

– Иә, мен 15 жыл бойы Алма­ты қала­лық мәс­ли­ха­ты­ның депу­та­ты бол­дым. Сон­да бір кәсіп­кер таны­сым: «Осы сен депу­тат болып не бітір­дің?» деген сұрақ қой­ды. Мен оған былай жау­ап бер­дім: «Шен­ділер­мен алы­сып жүріп, бес мек­теп салғы­здым. Ондаған кило­метр жол мен су құбыр­ла­ры­ның салы­нуы­на атса­лы­стым. Бес жылым­ды «Тұрғын үй қаты­на­ста­ры тура­лы» заңға өзгерістер енгізу­ге жұм­са­дым. Соның арқа­сын­да жатақ­ха­на­лар­да тұрып жатқан мың­даған адам сол бас­па­на­лар­дың иесі болуға қол жеткізді.

Мыса­лы, мен жұмыс жасаған «АДК»-да сегіз мың­нан астам адам жұмыс істе­ді. Жеке­ше­лен­ді­ру нәти­же­сін­де жұмыс­кер­лер тұрып жатқан жатақ­ха­на­лар жаңа қожай­ын­дар­дың балан­сы­на өтіп кет­ті. Тоқы­рау кезін­де жұмыс тоқтап, адам­дар қысқар­туға ұшы­ра­ды. Үйдің кезе­гі «жанып кет­ті». Сөй­тіп, жатақ­ха­на­лар­да тұрып жатқан адам­дар дала­да тен­тіреп қал­ма­сын деп, заң жолы­мен тұрып жатқан жатақ­ха­на­ла­рын жеке­ше­лен­діріп беру­ге жол ашуға көмек­те­стім. Алақан­дай 15–20 шар­шы метр бол­са да, мың­нан астам адам жеке бас­па­наға қол жеткізді.

Ал енді кино­ның көме­гі­мен халы­ққа жасаған пай­да­ны санау мүм­кін емес. Ол ұзын­ды­ғын өлшей­тін жол неме­се ұстап көру­ге бола­тын мек­теп ғима­ра­ты емес. Бұл – идео­ло­гия, адам сана­сы үшін күрес. Бұл – қару. Мен түсір­ген фильм­ді көр­ген жастар­дың сана­сын­да қаза­қтың кім екені, оның басы­нан қан­ша қасірет өткенін түй­іп, көкіре­гін­де қазақ ұлты­на тән құн­ды­лы­қтар қалып­та­сып жат­са, мен үшін атқарған жұмысым­ның нәти­же­сі осы.

– Ал енді кино­гер ретін­де­гі бола­шақ жос­па­ры­ңыз қан­дай, сіз­ден тағы да қан­дай фильм күтеміз?

– Мен кез кел­ген тақы­ры­пқа идео­ло­ги­я­лық тұрғы­дан қарай­мын. Сон­ды­қтан Әль-Фара­би тура­лы фильм түсі­ру ойым­да бар. Оның кім екенін, қай­дан шыққа­нын көр­сет­кім келеді. Оған қаты­сты қол­жетім­ді жұмыста­ры­ның біра­зын оқып шықтым. Біз дом­бы­ра­мы­зды кім­нің жасаға­нын біле бер­мей­міз. Біл­се де, ол шебер қып­шақтан шыққан деп айтқы­ла­ры келмейді.

Бұдан кей­ін Атил­ла­ны түсір­гім келеді. Алтын Орда­ны неге түсір­мес­ке? Мыса­лы, қаза­қтың соңғы ханы Кене­са­ры дей­міз. Кене­са­ры кім? Ол Абы­лай хан­ның неме­ресі. Абы­лай хан­ның ар жағы­на бар­сақ, оның Шыңғыс хан­ның ұрпағы екенін көре­міз. Сон­да біз монғол­мыз ба, әлде Шыңғыс хан монғол емес пе деген сұрақ туа­ды. Осын­дай сұрақтарға жау­ап іздеу арқы­лы кеңес үкі­метінің түр­кі тарихын толы­қтай өзгер­тіп жібер­генін аңға­руға бола­ды. Менің мақ­са­тым – шынайы тарих бет­терін фильм арқы­лы қай­та жазып, келе­шек ұрпаққа қалдыру.

– Әңгі­меңіз­ге рақ­мет, Ернар мыр­за! Ойға алған мақ­сат­та­ры­ңы­здың орын­да­луы­на тілектеспіз!

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ, «D»