Әділетті Қазақстанды құруға тұтас қоғам атсалысуы керек

Қаза­қстан соңғы жыл­да­ры сая­си, әле­умет­тік және эко­но­ми­ка­лық тұрғы­дан түбе­гей­лі өзгерістер дәуіріне қадам басты. «Әділет­ті Қаза­қстан» тұжы­рым­да­ма­сы – Мем­ле­кет бас­шы­сы Қасым-Жомарт Тоқа­ев жари­я­лаған жаңа стра­те­ги­я­лық бағ­дар ғана емес, соны­мен бір­ге қоғам­ның тари­хи сұра­ны­сы­на жау­ап беретін құн­ды­лы­қтық парадигма.

11 бағыт­ты еңсерсек…

Оның басты мақ­са­ты – аза­мат­тар­дың құқы­ғы мен бостан­ды­ғын қорғау, билік пен халық ара­сын­дағы сенім­ді нығай­ту, әділ­дік пен тең мүм­кін­дік­тер­ге негіз­дел­ген мем­ле­кет құру.

Бұл рефор­ма­лар тек сая­си құры­лым­дар­ды жаңғыр­ту­мен шек­тел­мей, эко­но­ми­ка­лық қарым-қаты­на­стар­ды, әле­умет­тік сая­сат­ты, құқы­қтық жүй­ені және аза­мат­тық қоғам­ды қам­ти­тын кешен­ді сипатқа ие.

Жал­пы, бұл «Әділет­ті Қаза­қстан» иде­я­сы­ның өзе­гін­де сая­си жүй­ені қай­та құру бағы­ты тұр. Оған нақты мысал кел­тір­сек, соңғы жыл­дар­дағы маңы­зды өзгерістер­дің ішін­де мына­лар бар:

1. Пре­зи­дент өкілет­тілі­гін шек­теу. Пре­зи­дент­тің қай­та сай­ла­ну мүм­кін­ді­гін алып тастау, бір мерзім­дік (7 жыл) жүй­е­ге көшу баста­ма­сы көңіл көн­ші­те­ді. Өйт­кені бұл ұста­ным билік­ті шоғыр­лан­ды­ру­дың алдын алып, сая­си тұрақты­лы­қты қам­та­ма­сыз етеді.

2. Пар­ла­мент­тің рөлін күшей­ту. Мәжілістің өкілет­тік­терін арт­ты­рып, ара­лас сай­лау жүй­есіне көшу арқы­лы аза­мат­тық қоғам­ның үнін естірт­кен дұрыс. Пре­зи­дент­тің бір пала­та­лы Пар­ла­мент иде­я­сы осы орай­да іске асуға тиіс.

3. Сая­си пар­ти­я­лар тура­лы заң­на­ма­ны жеңіл­де­ту. Соның арқа­сын­да қазір партия құруға қой­ы­ла­тын талап­тар төмен­детіліп, көп­пар­ти­я­лы жүй­енің дамуы­на жол ашы­лып келеді.

4. Жер­гілік­ті өзін-өзі басқа­ру. Ауыл әкім­дерін сай­ла­удың өзі-ақ бүгін­де халы­қтың билік­ке тіке­лей ықпал ету мүм­кін­ді­гін арт­ты­рып отыр.

Бұл үрдісті сая­сат­та­ну­шы Ғалым­жан Қасе­нов: «Сая­си жүй­е­де­гі рефор­ма – қоғам мен билік ара­сын­дағы алшақты­қты қысқар­туға бағыт­талған қадам. Егер аза­мат өзін мем­ле­кет­тің тең иесі ретін­де сезін­се, әділет­тілік прин­ци­пі шынайы сипатқа ие бола­ды», — деп бағалады.

Соны­мен қатар елде­гі эко­но­ми­ка­лық сала­да «Әділет­ті Қаза­қстан» иде­я­сы «жал­пы­ға ортақ әділ­дік» прин­ци­пін негіз­ге ала­ды. Бұл дегені­міз – табыст­ың әділ бөлі­нуі, әле­умет­тік тең­герім және жаңа мүм­кін­дік­тер­ге жол ашу.

5. Оли­гар­хи­я­лық жүй­е­ге тосқа­уыл. Қазір елден шека­ра сыр­ты­на заң­сыз шыға­ры­лған актив­тер­ді қай­та­ру үдерісі де бел­сен­ді түр­де жалға­сын тауып келеді. Әрине, өз кезе­гін­де бұл қадам­ның қоғам­да әділет­тілік­ке деген сенім­ді арт­ты­ра түс­кені сөзсіз.

6. Салық сая­са­тын рефор­ма­лау. Жоға­ры билік­те про­грес­сив­ті табыс салы­ғын енгі­зу арқы­лы әле­умет­тік әділет­тілік­ті қам­та­ма­сыз ету ісі де жос­пар­ла­нып отыр.

7. Жаңа инду­стрия және «жасыл эко­но­ми­ка». Бір сөз­бен айтқан­да, Қаза­қстан­ның шикі­за­тқа тәу­ел­ділі­гін азай­ту, инно­ва­ци­я­лық тех­но­ло­ги­я­ларға, бала­ма­лы энер­ги­яға инве­сти­ция тар­ту – ұза­қ­мерзім­ді әділет­ті даму кепілі.

8. Әле­умет­тік осал топ­тар­ды қорғау. Бұл рет­те атау­лы әле­умет­тік көмек пен жастарға арналған жаңа бағ­дар­ла­ма­лар қоғам­дағы теңсіздік­ті азай­туға бағытталған.

«Әділет­ті Қаза­қстан дегені­міз – тек сая­си рефор­ма емес, әле­умет­тік-эко­но­ми­ка­лық модель­дің түбе­гей­лі өзге­руі. Табыст­ың тең бөлі­нуін­сіз әділет орна­май­ды», — дей­ді эко­но­мист Сара Елубаева.

Баса еске­рер жайт, құқы­қтық мем­ле­кет құру – Әділет­ті Қаза­қстан­ның негіз­гі тіре­гі. Бұл бағыт­тағы рефор­ма­лар­ды да тізіп шығуға бола­ды. Мысалы:

9. Сот жүй­есінің тәу­ел­сізді­гін нығай­ту. Қазір судья­лар­ды ірік­теу және қыз­метін баға­лау жүй­есі жаңартылды.

10. Аза­мат­тар­дың құқы­ғын қорғау. Консти­ту­ци­я­лық сот қай­та құры­лып, оған әр аза­мат өз құқы­ғын қорғау үшін тіке­лей жүгі­ну мүм­кін­ді­гіне ие болды.

11. Құқық қорғау орган­да­ры­ның ашы­қты­ғы. Поли­ция жұмысы­ның ашы­қты­ғын арт­ты­ру, артық күш қол­да­ну­ды бол­дыр­мау үшін мем­ле­кет­тік жүй­е­ге қоғам­дық бақы­лау тетік­тері енгізіліп отыр. Сон­дай-ақ БҰҰ-ның «Құқық үстем­ді­гі индексі» де біздің елде­гі әділет­тілік дең­гей­ін өлше­удің негіз­гі өлшем­дерінің бірі бола алады.

Бұл рефор­ма­лар­дың бар­лы­ғы халы­қтың мем­ле­кет­ке деген сені­мін арт­ты­руға бағытталған.

Әр аза­мат­тың бел­сен­ділі­гі – бір-бір күш

Әрине, «Әділет­ті Қаза­қстан» иде­я­сы тек осын­дай мем­ле­кет­тік сая­сат арқы­лы іске аспай­ды. Ол үшін аза­мат­тық қоғам бел­сен­ділі­гі, қоғам­дық сана­дағы өзгерістер шешу­ші рөл атқа­руы керек. Ол үшін Ұлт­тық құры­л­тай­дың құры­луын билік пен қоғам ара­сын­дағы тұрақты диа­лог алаңы дей ала­мыз. Ерік­тілер қозға­лы­сы мен жастар ұйым­да­ры да әле­умет­тік әділет­тілік мәде­ни­етін қалып­та­сты­ру­да басты күш­ке айна­лып келеді. БАҚ және цифр­лық еркін­дік деген­дей ашық пікір­та­лас алаң­да­ры әділет­ті қоғам­ның құн­ды­лы­қта­рын орнықтырады.

Еске сала кет­сек, Әділет­ті Қаза­қстан – бір күн­де іске аса қоя­тын ылдым-жыл­дым жоба емес, ұзақ мерзім­ге арналған, қоғам мен мем­ле­кет­тің бір­лес­кен еңбе­гін талап ететін ұлт­тық стра­те­ги­я­лық бағ­дар. Сая­си, эко­но­ми­ка­лық және құқы­қтық рефор­ма­лар кешені тек билік баста­ма­сы­мен емес, әрбір аза­мат­тың қаты­суы­мен ғана толы­ққан­ды іске асады.

Ұлы ұста­ным – ұрпаққа аманат

Осын­дай мем­ле­кет­ті құру иде­я­сы – бола­шақ ұрпаққа тұрақты даму мен әділет­ке негіз­дел­ген қоғам­ды ама­нат­тау. Сон­ды­қтан қазір Қаза­қстан қоға­мы жаңа тари­хи кезең­де әле­умет­тік әділет­тілік­ке, құқық үстем­ді­гіне және инклю­зив­ті дамуға негіз­дел­ген жаңа мем­ле­кет­тік модель қалып­та­сты­ру­дың қажет­тілі­гі­мен бет­пе-бет келіп отыр. Мем­ле­кет бас­шы­сы Қасым-Жомарт Тоқа­ев «Әділет­ті Қаза­қстан» иде­я­сын жари­я­лау арқы­лы осы бағыт­тағы стра­те­ги­я­лық бағ­дар­ды нақты айқын­дап бер­ді. Ал бұл тұжы­рым­да­ма тек сая­си модер­ни­за­ция емес, соны­мен қатар эко­но­ми­ка­лық, құқы­қтық және қоғам­дық сана рефор­ма­ла­рын қам­ти­тын кешен­ді жоба ретін­де қарастырылған.

«Аза­мат­тық қоғам­сыз әділет­ті мем­ле­кет­ті қалып­та­сты­ру мүм­кін емес. Бұл – халық пен билік ара­сын­дағы жаңа әле­умет­тік келісім», — дей­ді сая­сат­кер Мәу­лен Әшімбаев.

Демек, енді бұл рефор­ма­лар­дың табысты іске асуы билік пен қоғам ара­сын­дағы сенім­ге, аза­мат­тар­дың бел­сен­ді қаты­суы­на және ұза­қ­мерзім­ді стра­те­ги­я­лық сабақ­та­сты­ққа тәуелді.

Ерік ЕЛЕУСІЗ