Әйелдер шеруі: ҚОҒАМ НЕ ДЕДІ?

• Дүй­сен­бі күні Алма­ты­да ген­дер теңді­гі мәсе­лесі бой­ын­ша жүз­де­ген адам қаты­сқан митинг өтті. Жер­гілік­ті әкім­дік­тің келісі­мі­мен өткен жиын­да Қаза­қстан­да тұр­мыстағы зор­лық-зомбы­лық және әйел теңді­гі мәсе­ле­лері қозға­лып, әйел­дер­дің, сек­су­ал­дық азшы­лы­қтың құқы­қта­ры қорғал­май­ты­ны тура­лы әртүр­лі пікір айтыл­ды. Поли­ци­я­ның бақы­ла­у­ы­мен еркін өткен митин­гі­де айты­лған пікір­лер әле­умет­тік желі­де­гі талқы­ға ұла­сты. Шеру­шілер­ге қар­сы топ «ұлт­тық құн­ды­лы­қтар­ды қорғау керек» десе, олар­ды жақтаған­дар «адам құқы­қта­рын» алға тарт­ты, кей сарап­шы­лар шеруді «демо­кра­ти­я­ның көрінісі ретін­де билік әдейі ұйым­да­сты­рып отыр» деген пікірде.

Халы­қа­ра­лық әйел­дер күні өткен шеру­ге қар­сы шыққан­дар­дың көбі «ұлт­тық құн­ды­лы­қтар», «қаза­қы тәр­бие» және «жиір­кені­шті әлем­дік құбы­лы­стар» тура­лы айтты.

Бұры­нғы айтыс­кер ақын, қазір діни теле­ар­на бас­шы­сы Мұха­меджан Таза­бек шараға қаты­су­шы­лар­ды «Не қыз екені, не ұл екені бел­гісіз, жүрісі еркек, дыбысы әйел, ұра­ны ұғы­ны­қ­сыз, тала­бы қисын­сыз, әлем­дік құбы­лы­стар­ды алға тар­тып, феми­ни­стік үрдістің арты­на тығы­лған әлдекім­дер» деп сурет­теп, «Біз қыз абы­ройы мен ана қаси­етін, әйел орны мен жар мәр­те­бесін төмен­дет­кен халық емес­піз. Біз әлдебір елдер­дей әйел­дер­ді күң­дей жұм­сап, жезөк­шенің салы­ғын санап, қыздарға қырын қараған ел емес­піз» деп жазды.

Жур­на­лист Баға­шар Тұр­сын­бай­ұ­лы жиын­дағы кей­бір ұран­дар «жиір­кеніш туды­ра­ды» деп санай­ды. Оның пікірін­ше, жиы­нға қаты­су­шы­лар­дың кей­бір пікірі – «Адам табиға­ты­на қай­шы, адам­ды­қтан безу, өз табиға­ты­ң­нан қашу».

Кей жастар­дың митин­гі­ге «Өз жаты­рым – өз ере­жем» деген пла­кат ұстап шыққа­ны да әле­умет­тік желі­де жиі талқы­лан­ды. Ержан Шар­дар­бекұ­лы бұл ұран­ды аборт жаса­уға толық құқық беру­ге шақы­ру деп түсініп, олар «ұрпағы­мен ойнап жатыр, жауы­здар, адам өлтіру­шілер» деп жазды.

Жазу­шы, жур­на­лист Марат Тоқаш­ба­ев – ген­дер теңді­гі жиы­нын­дағы ұран­дар­дың бәрін бір­дей қол­да­уға бол­май­ды деп санай­тын­дар­дың бірі. Оның сөзін­ше, «Қаза­қстан­да әйел құқы­ғы заң­мен қорғалған. Жоға­ры қыз­мет­те оты­рған әйел­дер де бар. Отба­сын­дағы ұрыс-керістің бар­лы­ғын зор­лық-зомбы­лық деп санау да дұрыс бол­мауы мүм­кін. Өйт­кені әрбір жайт­тың аста­ры­на жеке үңі­лу керек».

Шеру­ге қол­дау біл­дір­ген­дер­дің көбі Қаза­қстан қоға­мын­да әйел құқы­ғы шек­те­летінін, бұған кей­де кон­сер­ва­тив­тік қазақ қоға­мы әдейі жол беретінін айта­ды. Деген­мен, жұрт­тың көбі «қаза­қы салт-дәстүр мен қоғам­дағы олқы­лы­қтар­ды шата­стыр­мау керек» деген пікір­ді жақтайды.

WhatsApp-тағы чат­тар­да Қаза­қстан­ның әр түк­пірі­нен мыңға жуық әйел­ге тұрақты заң кеңесін беріп жүр­ген құқық қорға­у­шы Айна Шор­ман­ба­е­ва әйел құқы­ғы мәсе­лесінің тамы­ры тым терең­де дейді.

– Әйел құқы­ғы мәсе­лесін жеңіл-жел­пі нәр­се сияқты санай­тын­дар шын мәнісін­де оны өз басы­нан өткіз­бе­ген болуы мүм­кін. Әсіре­се ауыл­ды жер­де тұр­мыстағы зор­лық-зомбы­лы­ққа ұшы­рай­тын әйел­дер өте көп екенін бай­қа­дым. Поли­ция жұмыс істе­ме­се, мем­ле­кет­тік қыз­мет орын­да­ры­на қол­жетім­сіз жер­лер­де зәбір көр­ген әйел­дер қай­да бара­рын біл­мей­ді. Қазір сот шеші­мі бол­са да, али­мент ала алмай жүр­ген әйел­дер, декрет­ке шық­са да, ақша­сын ала алмай, декрет­тен қай­та жұмысқа кіре алмай жүр­ген әйел­дер көп екенін күн­делік­ті көріп отыр­мын. Осы­ның бәрі әйел құқы­ғы­ның қорғал­май­ты­ны емес пе? – дей­ді ол.

Қаза­қстан пре­зи­ден­ті жанын­дағы Ұлт­тық сенім кеңесінің мүше­сі Айгүл Орын­бек «Әйел құқы­ғы» мен «жатыр құқы­ғын» ара­ла­стыр­маған жөн» деп санай­ды және әйел құқы­ғы жиі бұзы­ла­ты­нын айтады.

«Өз қызын зор­лаған әке­лер­ді, туған қарын­да­сын қор­лаған аға­лар­ды көріп те, естіп те жүр­міз. «Ұят бола­ды», «Үнде­ме», «Қызды­ғың орны­на кел­мей­ді» деген сөз­дер­ді қою керек! Оған қоса теріс діни ағым­дағы­лар, әйел­дер білім алмауы керек, үйде оты­руы керек деген шек­те­улер де қазақ әйел­деріне деген қысым­ды күшей­тіп отыр» деген ол митин­гі­де айты­лған кей пікір­лер­ге қар­сы­лық біл­дір­ді. «Жатыр­дың түрі көп, қағы­нған жатыр­дың не істей­тінін ойлау жиір­кені­шті. Бұл біздің мен­та­ли­тет­ке қар­сы. Бұл – әйел құқы­ғы емес, әйел­дің нәп­сі сұра­ны­сы» деп жаз­ды Айгүл Орынбек.

Facebook желісін бел­сен­ді қол­да­ну­шы Мөл­дір Махму­да­е­ва­ның сөзін­ше, ген­дер теңді­гі жай­лы жиын сирек өтетін­дік­тен, қоғам­ның оларға үрке қара­уы заң­ды. Ал сына­у­шы­лар көбіне «жатыр мәсе­лесіне», «бір жыны­сты неке» мәсе­лесіне назар ауда­рып, тұр­мыстағы зор­лық-зомбы­лы­ққа мән беру­ге дай­ын емес екенін көрсеткен.

«Әйел құқы­ғы мәсе­лесі ұлт­тық құн­ды­лы­ққа қай­шы емес. «Дәстүр­дің озы­ғы да, тозы­ғы да бар» деген мақал да – ұлты­мы­зды­кі. «Алтын басты әйел­ден бақа басты еркек артық» деген­ді тың­дап өскен бала әйел­ді бірін­ші оры­нға қоя ма? «Бала­лы үй базар, бала­сыз үй мазар» деп бала­сыз отба­сы­лар­ды таба­ла­са, ұлы жоқ отба­сы­лар­ды да кем­сі­те­ді. «Қыз мұра­ты – кету» деген сөз де аңға­ра біл­ген­ге қызды шет­те­ту. Бұл – кей­де қыздың тұр­мысқа мәж­бүр­лі түр­де шығуы­на әке­леді», ­­– дей­ді ол.

Бірік­кен Ұлт­тар Ұйы­мы әйел­дер жөнін­де­гі құры­лы­мы­ның Орта­лық Азия және Еуро­па офисі аза­мат­тық қоғам коми­тетінің мүше­сі, ген­дер теңді­гі жөнін­де зерт­те­уші Мол­ди­яр Ергө­бе­ко­втің сөзін­ше, қоғам қашан да кон­сер­ва­тив көзқа­рас­та болады.

– Батыс қоға­мы да, Шығыс қоға­мы да күн­делік­ті дағдыс­ын дог­маға айнал­ды­ра­ды да, тіп­ті дәл сол мәсе­ле­ден зардап шек­се де, [одан] айы­ры­лғы­сы кел­мей­ді. Ген­дер теңді­гі жай­лы жиы­нға бай­ла­ны­сты даудан осы­ны көріп отыр­мын. Қоғам­да әйел құқы­ғы өрес­кел бұзы­ла­тын кез көп. Тіп­ті митинг кезін­де «әйел­дер­дің зор­лық-зомбы­лы­қтан өлгені» жай­лы айты­лып жатыр. Қар­сы пікір­де­гілер ең бол­ма­са осы­ған назар ауда­ру орны­на «ата-баба­мыз қызға тек қана төр­ден орын бер­ген» деген попу­ли­стік рито­ри­каға ұры­нып отыр. Бұлар – дәстүр­лі пат­ри­ар­хал­дар. «Әйел мен ер ешқа­шан тең бола алмай­ды, әйел – ақы­мақ» дей­тін­дер де бар. Осы екі топ­тың қоғам­да айтар­лы­қтай көзқа­рас қалып­та­сты­рып оты­рға­ны аңға­ры­ла­ды, – дей­ді ол.

Мол­ди­яр Ергө­бе­ко­втің сөзін­ше, мұн­дай пікір үстем­ді­гіне пост­ко­ло­ни­ал­дық түсінік әсер етіп отыр. Отар­шыл­ды­қтан шыға бастаған қоғам бұры­нғы, тіп­ті анти­гу­ма­ни­стік салт-дәстүдің өзін қай­та орны­қты­рғы­сы келеді. Бірақ олар осы заман­ның тех­ни­ка­сы мен тех­но­ло­ги­я­сын пай­да­ла­на­ды. «Бұл – күн тұты­лға­ны секіл­ді сана тұты­лға­ны­ның бел­гісі, қараңғы­лық көлеңкесі».

Зерт­те­уші әйел теңді­гі жай­лы ұғым­ды қол­дай оты­ра, ген­дер теңді­гі жай­лы жиы­нға кел­ген ЛГБТ өкіл­дерін айып­та­у­шы­ларға да кінә қояды. «Демо­кра­тия дегені­міз – ең әуелі адам құқы­ғы. Діні, жыны­сы бөлек адам­ды қол­да­мауы­ңыз мүм­кін, бірақ олар­дың да дәл сіз сияқты көп алдын­да ой-пікірін айтуға құқы­ғы бар екенін мой­ын­да­уға мін­дет­тісіз», – дей­ді ол.

Жур­на­лист Елнұр Әлі­мо­ва да осы­ған ұқсас пікір біл­дір­ді: «Әйел құқы­қта­ры, феми­низм деген не екенін түсі­ну үшін қаза­ққа әлі бір ғасыр керек сияқты. Қазір әйел­дер­дің дауыс беріп жүр­гені, ерлер­мен сая­сатқа қатар ара­ла­суы – феми­низ­мнің арқа­сы. Феми­низм деген – ғылым­да үлкен бағыт. Оны құбы­жық қылып көр­се­тудің қажеті жоқ. Келін­ді күң көретін дәстүр әлі бар. Әйел біре­удің күңі емес”.

Акци­яға шыққан­дар ара­сын­да Қаза­қстан­да Қыл­мыстық кодекстің 405-бабы («Тый­ым салы­нған ұйым­ның ісіне ара­ла­су») бой­ын­ша үсті­нен іс қозға­лып, айып тағы­лған бел­сен­ді әйел­дер­дің суретін ұстап, олар­ды қуда­ла­уды доға­ру­ды талап еткен­дер де бол­ды. Бірақ бұл шара­да билік­ке қар­сы сая­си ұран көп айты­лған жоқ.

Кон­сер­ва­тор­лар ара­сын­да да, оппо­зи­ция өкіл­дері ішін­де де бұл жиы­нға билік әдейі рұқ­сат бер­ді деп санай­тын­дар бар. Олар­дың айтуын­ша, билік режим­нің өзін, оның сая­са­тын тіке­лей сынай­тын жиын­дар­ды өткіз­бе­у­ге тыры­са­ды да, мұн­дай шара­лар­ды «демо­кра­тия көрінісі» деп дәріп­те­у­ге күш салады.

«Ақ жол» пар­ти­я­сы аты­нан жақын­да пар­ла­мент мәжілісіне депу­тат болып сай­ланған ақын әрі жур­на­лист Қазы­бек Иса 8 науры­здағы шеруді «ұлт­тық ділі­мізді құр­та­тын, ұлт­тық код­тың тас-талқа­нын шыға­ра­тын” шара деп ата­ды және «Менің жаты­рым – менің ере­жем», «Күштің жыны­сы жоқ», «Ана болу мін­дет емес» деген ұран­дар­ды көру қан­дай қасірет еді?!» деп кейіді.

Депу­тат­тың сөзін­ше, «Ақ жол» пар­ти­я­сы мем­ле­кет­тік тіл­ді қорғау жай­лы шеру­ге шық­пақ болған­да, билік рұқ­сат бер­ме­ген. «Тіл шеруіне жол жоқ – жын шеруіне жол көп болып тұр» дей­ді ол.

Ген­дер теңді­гі жай­лы жиы­нға билік­тің рұқ­сат бер­геніне сая­сат­та­ну­шы Қаз­бек Бей­се­ба­ев та назар аударған. Ол әйел­дер мәсе­лесі бар екенін рас­тай оты­рып, билік бұл жиын­ды «Қаза­қстан­да адам құқы­ғы, бей­біт жиы­нға шығу құқы­ғы бұзы­ла­ды» деп жүр­ген­дер­ге көр­се­ту үшін пай­да­ла­на ала­тын бол­ды деп жазған.

Оппо­зи­ци­я­шыл жур­на­лист Гүл­жан Ерға­ли­е­ва­ның сөзін­ше, «билік бұл жиы­нға кедер­гі кел­тір­мек түгілі, өзі басқа­рып отыр­ды». «Еуро­пар­ла­мент­тің Қаза­қстан­дағы адам құқы­ғы жай­лы қара­ры мен кей­бір шене­унік­тер­ге санк­ция салу мүм­кін­ді­гі әсер етті. Оппо­зи­ция митин­гісіне жасаған кей­ін­гі кетт­линг­тен (демон­странт­тар­ды поли­ция құр­са­уын­да сағат­тап ұстап тұру – Ред.) соң ушы­ққан жағ­дай­ды рет­теу керек бол­ды. Бүгін сөй­тіп «қазақ демо­кра­ти­я­сын» әде­мі ұйым­да­сты­рып, паш етті» деп жаз­ды Ерғалиева.

Асылхан МАМАШҰЛЫ, Azattyq.org

БІЗ НЕ ДЕЙМІЗ?

Бұл шеру­ге қаты­сты өз сөзі­мізді айт­па­сақ, аты­шу­лы акци­я­ның ара­сын­да жүр­ген аза­мат­тық қоғам өкіл­дері «ДАТ»-тың ұста­ны­мын түсін­бе­уі мүм­кін. Сон­ды­қтан бұл тақы­рып­тың біз қол­дай­тын тұжы­ры­мы ретін­де жур­на­лист Есдәу­лет Қызыр­бекұлы­ның «Фейс­бук» желісін­де­гі жаз­ба­сы­на жүгіндік.

• «Алма­ты­да өткен әйел­дер шеруіне бар­дым, көр­дім. «Бас жары­лып, көз шыққан ешнәр­се жоқ». «Ойбай!» дей­тін де дүние көр­медім. Осы уақы­тқа дей­ін өткен митинг­тер­ге қараған­да, қаты­сқан адам­дар­дың қара­сы көп бол­ды. Шеру­шілер­дің басым көп­шілі­гі жастар екен. Біраз жұрт осы шеруді талқы­лап, ЛГБТ, феми­ни­стер жай­ын­да «қызыл кеңір­дек» болып жатыр екен. Өз басым ЛГБТ-ны ақта­май­мын да, дат­та­май­мын да. Олар біз қала­сақ та, қала­ма­сақ та, осы қоғам­да бар. Ал бар дүниені жасы­ра бер­ген­нен ол жоқ болып кет­пей­ді. «Әйел құқы­ғы – Адам құқы­ғы» деген ұран­мен толық келі­се­мін. Кез кел­ген адам­ның жыны­сы­на, ұста­ны­мы­на, көзқа­ра­сы­на қара­ма­стан, оның құқы­ғы қорға­луы тиіс» деп жазып­ты Есдәулет.

Біз жур­на­ли­стің жаз­ба­сы­на: «Әй, жарай­сың, Есдәу­лет! Темірқа­зық болар­лық тұжы­рым түй­дің!» деп жау­ап қаттық.

Рас, бұл әле­умет­тік топ­тың құра­мы ара өсіру­шілер неме­се мысық асы­ра­у­шы­лар клу­бы­ның мүше­лері­нен кем емес. Яғни, қоғам қылқы­нып қал­са да, сана­суға тура келеді. Құқық деген­де, бұл топ­тың сұрап оты­рға­ны осы – «біздің бар екені­мізді қапе­ріңе ал, бақ­ша­мы­зға түс­пе» дей­ді. Жеке адам­ның қоғам­да бар «тұр­мыстық сал­ты­мен» алы­су ақы­ры әбүй­ір әпер­мей­ді. Есдәу­лет­тің пікірі осы тұрғы­да дұрыс деп ойлаймын.

Ал енді бұл мар­штың сая­си аста­ры басқа әңгі­ме. Билік бұған рұқ­сат бер­ген­де (бәл­кім, өзі баста­ма­шы бол­ды), қаза­қты тағы да бір бөл­шек­ке ыды­ра­ту­ды көз­деді ме? (Сопы мен сала­фит­тің соғы­сы сияқты). Әлде бұның аста­рын­да тала­бы «асқы­нып» бара жатқан көп бала­лы ана­ларға қар­сы әре­кет­тің әлпе­ті жатыр ма? Жоқ әлде аза­мат­тық қоғам­ның сер­ке­лері ара­сы­на от салу ма? Бұл енді қоғам­ды, расын­да да, ойлан­ды­ра­тын сұрақтар бол­са керек…

Ермұрат БАПИ