Сонымен, маусымның 9-ында елде не болды? Әміржан Қосанов неліктен «жеңіліп қалды»? Қазақстан мен қазақстандықтарды алда не күтіп тұр?
Қызметіне белсене кіріскен ескі-жаңа президент Қасым-Жомарт Тоқаев қоғамдағы өзекті мәселелерді шеше ала ма? Осы және басқа да маңызды сұрақтарға ҚР экс-премьер-министрі Әкежан Қажыгелдин exclusive.kz порталында жауап берген екен. Біз сол сұхбаттың қазақ тіліне аударылған мәтінін оқрымандар назарына ұсынып отырмыз.
– Әкежан Мағжанұлы, 9 маусымда елде орын алған жағдайларға сіз қандай баға берер едіңіз?
– Меніңше, маусымның бірнеше күні бойы елде тарихи жағдайлар орын алды – яғни, саяси белсенділердің болашақ, жаңа ұрпақтарына эстафета жолданды. Міне, сол ұрпақтың билік басына келіп, жаңа саяси жүйе орнатуына біз көмектесуіміз керек. Одан әрі қарай біз істі соларға өткіземіз – бітті.
– Кімге? Қосановқа ма? Ол, әрине, билікпен тайталаста тарихта алғаш рет 16 пайыз дауыс жинап, үздік көрсеткішке қол жеткізді. Алайда оппозицияда толыққанды жетекші атану үшін бұл көрсеткіш оған жетер ме екен?
– Әміржан халықтың өзіне деген сенімін ақтай алмағанын мойындауым керек. 9 маусымнан 10-на қараған түні халықтың Әміржанға деген сеніміне Ақорда өзгеріс енгізді, Әміржан ол өзгеріспен келісті. Ал оны қолдаған жұрт негізінде Әміржан арқылы билікке қарсы дауыс беріп, елде өзгерістер болады деп сенген еді. Егер де Әміржан батылдық танытып, биліктің өзіне «жазып берген» пайыз мөлшерімен келіспеген болса, онда сайлаудың екінші туры болар еді де, сөзсіз, «Зеленский нәтижесі» қайталанар еді. Өкінішке қарай, ол мұндай тарихи мүмкіндікті пайдалана алмады. Егер де оның орнында мен болсам, аяғына дейін барар едім. Мен Әміржанның орнында болу бақытына ие болар едім, бірақ әттең…
– Жарайды, ол өз мүмкіндігін өткізіп алды делік. Енді оған асығатын ештеңе де жоқ. Ал Тоқаев қазір қайда асығып барады? Заң бойынша, сайлаудың толық нәтижелерін шығарғанша, алда әлі үш бар болды ғой, алайда билік Тоқаевты президент ретінде ұлықтау рәсімін асығыс-үсігіс өткізіп жіберді.
– Бұл асығыстық Нұрсұлтан Назарбаевпен байланысты. Билік «картинаны» өзгерткенше асықты. Ал қоғамға, халыққа керегі бұл емес еді.
– Сонда не керек?
– Парламенттік республика керек. Бізге көсемдік осымен жетеді! Басқаша айтқанда, жалғыз президент пен оның отбасынан гөрі, екі жүз депутатты жемқорлыққа тарту әлдеқайда қиынырақ. Сондықтан да біздің бүгінгі міндетіміз – өсіп келе жатқан белсенді ұрпаққа елде ұжымды түрде басқару жүйесін қалыптастыруға көмектесу.
– Ал егер де алдағы парламенттік сайлауды ескі саяси заңдылықтар бойынша өткізетін болсақ, біз сол бұрынғы таз қалпымызда қалуымыз мүмкін. Оның үстіне ол сайлау да мерзімінен бұрын өткізіліп, оппозиция тағы да кешігіп қалмасына кім кепіл?
– Мен сізге күтпеген бір қызық жәйтті айтайын: ол сайлаудың мерзімінен бұрын өтуіне алдымен оппозицияның өзі қол жеткізуі керек. Кешегі 9 маусымда өткен сайлаудан кейін, алдағы парламент сайлауы толығымен ескі жүйе бойынша өте қоюы екіталай. Президент сайлауының ең басты нәтижесі неде болды? Оған электораттың барынша мол қатысуында және билікке көбірек қарсы дауыс берілгенінде болды. Міне, Тоқаевты тез арада ұлықтау рәсімі де осымен байланысты: шын мәнінде бұл сайлауда Тоқаев жеңіліп, Әміржан әлдеқайда басым пайызбен жеңіске жетуі мүмкін екендігін билік түсінді.
– Сонда Тоқаев Қосановтан жеңіліп қалды дегіңіз келе ме?
– Жоқ, бұл Қасым-Жомарт Тоқаевтың жеңілісі емес, бұл күні өтіп бара жатқан саяси жүйенің жеңілісі. Ал Тоқаев сол жүйемен бірге күннен-күнге тереңге батып, шырмалып бара жатыр. Оның Ақорда билігіне келгеніне әлі жүз күн де болған жоқ қой. Сондықтан да олар Дариға екеуі алдағы парламентке қанша жерден сенімділік артса да, өзіне дейінгі басшының қалдырып кеткен ауыр жүгі мен қоғам алға тартып отырған жаңа міндеттерді қатар алып жүруге Тоқаевтың шамасы келмей қала ма деп ойлаймын.
– Олар бірге ме еді? Қазақстан халқының көпшілігі Дариғаны Тоқаевтың артынан «аңдушы» ретінде санайды ғой.
– Өте қызық сұрақ екен. Шын мәнінде Дариға Қасым-Жомарттың аяғына Нұрсұлтан Әбішұлы іліп қойған жүк сияқты…
– Айтпақшы, сіз қалай ойлайсыз, неге ол Дариғаға билікті бірден бермеді?
– Оның бірнеше себептері бар. Бұған экономиканың құлдырауы мен әлемдегі жалпы саяси жағдай, елді жаппай жайлап алған жемқорлық та себеп бола алады. Мұның бәрі қоғамның қарсылығын одан әрі қоздырса, билікті тікелей мұра етіп беру – халық шыдамының соңғы шегі болар еді. Егер де Дариға Нұрсұлтанқызына билікті бергісі келсе, Нұрсұлтан Әбішұлы сонау 2005 жылы биліктен кетіп қалуы керек еді. Алайда ондай мүмкіндікті елбасы пайдаланбады да, қызының саясаткер ретіндегі келешегіне өзі балта шапты.
– Сіздің ойыңызша, президенттік жарыстың жеңімпазына тек жанашырлық танытып, аяушылық білдіру керек қой.
– Қасым-Жомарттың тағдыры қазір тек Дариғаның, оның әкесі мен тұтас элитаның өзіне деген адалдығына ғана емес, оның өзіне де байланысты. Президенттік биліктің Конституцияда жазылған барлық әлеуеті оның басына үйіліп-төгілген кезде, Қауіпсіздік кеңесіндегі кезекті бір әңгімеден кейін бір күні ол: «Мен шаршадым, ауырамын, кетемін» деуі әбден мүмкін ғой.
– Мұндай жағдайда сенат төрағасы автоматты түрде ел билеу тізгінін қолына алады ғой.
– Жоқ. Қытайлар айтпақшы, өткеннің көлеңкесі өте ұзын болады. Дариғаның да көлеңкесі қысқа емес екені белгілі…
– Сонда не болады? Майдан ба?
– Нұрсұлтан Әбішұлының айналасындағы адамдар қазір билікке ұмтылып жатыр. Нақ солар өздерін әскери көліктер және полиция автобустарымен қоршап, сол арқылы халықтан, 35–40 жастағы көше белсенділерінен тасалануда. Ал бұл белсенділер бір жағынан оларды алқымынан алып, демалуға мұрша бермей жатқан болса, Нұрсұлтан Әбішұлы билік транзиті жобасына өз отбасының адамын тығып жіберуге үлгере ме, жоқ па деген мәселе шешімін таппай, екінші жағынан туындап тұр.
– Ол кім?
– Мысалы, Самат Әбіш. Алайда көше белсенділері мұндай шешіммен келісе қоюы да екіталай. Оның үстіне көшедегі жас белсенділермен жұмыс жасау керек екенін, оларды өз қатарына тарту керек екенін Қасым-Жомарт та жақсы түсінеді. Байқайсыз ба, тіпті полиция да бұрынғыдай емес, қазір өздерін басқаша ұстайды…
– Олар, әрине, аса қатыгездік жасамайды, десе де, наразы топқа жылы ілтипат та танытпайды.
– Ол үшін бір полицайға кем дегенде үш адамнан тұратын наразы топ болу керек. Сонда форма киген қазақ қатардағы жай қазаққа қарсы шықпайды – менталитеті, яғни ділі жібермейді. Әзірге мұндай ара салмақтық қатынас жоқ кезде полицейлерден белсенділермен татулықты талап ету ерте. Бұл бір түнде шешілетін мәселе емес. Дегенмен наразылық толқыны күннен-күнге ушығып бара жатыр, ол Қасым-Жомарттың өзін де қасындағыларымен қосып жаулап алуы мүмкін. Сондықтан да оған қазір халықты таңқалдыратын бір ғажайып іс ойлап табу керек. Егер де ол оны істей алса, тамаша болғаны. Бірақ, әй қайдам, істей алар ма екен?!
– Неге?
– Өйткені оған Назарбаевтың айналасындағы 35–40 жасар жандайшаптары кедергі жасайды. Ал өзінің айналасында сенімді адамдар әзірге жоқ. Бүгінгі үкімет басында отырғандарға қараңызшы: жарымды еңбек етіп жатқан ешқайсысы жоқ, құмға батқан құмырсқалар секілді тырмысып, өздері қазған шұңқырға өздері батып барады. Яғни, Тоқаевтың айналасы – әзірге бос қуыс.
– Демек, «Тоқаев үкімет пен күштік құрамдағы негізгі тұлғаларды ауыстырып, олардың орнына өз адамдарын қою үшін толыққанды президент болуға асығуда» дегендердің айтқаны дұрыс болды ғой.
– Егер де ол үшін төменнен ешқандай қолдау болмаса, оның маңыздылығы шамалы. Оның орнында болсам, мен не істер едім, білесіз бе? Халықты жинап алып, «бәріміз бірлесіп, жаңа реформа жасайық! Халық сенімін ақтайтын адамдарды үкіметке отырғызу үшін әркім өз ұсынысын, кандидатурасын айтсын» дер едім. Тоқаев дәл осылай етудің орнына Нұрсұлтан Әбішұлымен ақылдасуға барады. Ал оның көлеңкесі Дариғаға қарағанда әлдеқайда ұзын екендігінде сөз жоқ.
– Сонымен, қайтсек жүрек орнына түседі деп ойлайсыз?
– Ерте ме, кеш пе, әйтеуір халық сенімін ақтайтын бір адам ортамыздан шығады (тіпті жуық арада екеніне мен сенімдімін), сөйтіп жүрегіміз орнына түседі. Ол адам Әміржан да болуы мүмкін еді, өкінішке қарай, ол оған «жетпей қалды».
– Ал енді алдағы парламенттік сайлауда ол тағы да бағын сынай алады демекші, оны президенттікке кандидат етіп ұсынған «Ұлт тағдыры» қозғалысының негізінде Қосановқа ыңғайландырылып, ұлттық-патриоттық партия құрылады деген сыбыс бар.
– Наразылық қозғалысты құраушы ең басты топ – қазақтар екенін тек сіз бен біз ғана емес, билік те көріп отыр. Жоғарғы жақ мұндай нәтиже боларын күткен жоқ. Олар талай жыл бойы құрғақ шөппен ауыз сүртіп, «мемлекеттігімізді, ұлттық ұқсастығымызды, бірлігімізді сақтаймыз, қазақ жерінде тұратын қазақ ұрпақтарының болашағы жарқын болады» деген секілді жалаң ұрандармен халықты алдап келді. Бірнеше жыл өткеннен кейін жоғарғы жақтағы бір топ қазақ басқа қазақтарға қарағанда әлдеқайда жақсы тұратынын халық өз көзімен көрді. Сондықтан да ұлттық патриотизмнен мен шошымаймын, әрі оған қарсы да шықпаймын. Өйткені онсыз жаңа мемлекет құру мүмкін емес.
Ал «Ұлт тағдырына» келетін болсақ, оның басшысы Дос Көшім бір кездерде өздерінде проблема барын, сол үшін билік оларды заңды түрде саяси алаңға жіберуі мүмкін еместігін мойындаған еді. Ал енді Қосановты осы қозғалыс атынан кандидат етіп тіркеген болса, онда, әрине, «Ұлт тағдырының» болашағы зор деп айтуға толық сенім бар.
– Енді сіздің Мұхтар Әбілязовпен арақатынасыңыз туралы сөз қозғасақ. Елді кезіп жүрген алып-қашпа әңгімелердің бір нұсқасына сәйкес, сіз оның көзін жою үшін, әрі Қазақстанға оралып, заңды түрде саяси алаңға шығу үшін, Ақордаға көмектесіп жүрген көрінесіз. Осы жөнінде не айтар едіңіз?
– Әңгіме нұсқасы, әрине, өте қызықты екен. Өзіңіз ойлаңызшы, мен қайдамын, Ақорда қайда? Кез келген объективтік ақпаратты билік жасырып, тықпалаумен айналысып жатқан кезде, мұндай әңгіме нұсқаларының пайда болуы ғажап емес. Мұндай кезде, әрине, мағынасыз, әртүрлі сандырақ сөздер пайда болады.
Ал енді Әбілязов туралы айтарым: менің онымен бірге шайқасқа түспегенім екеуіміз бір-бірімізге жау екенімізді білдірмейді. Тіпті мен оны жақсы көрмесем де, ол халық үшін пайдалы іспен айналысып жүргенін мойындауға тиіспін.
– Соңғы сұрақ – Оппозицияның шетелдік бюросы «Қазақстанға ақша салмаңыздар» деп, ескерту жасап, кейбір шетелдік инвесторларға таратқан хат (http://www.exclusive.kz/ expertiza/biznes/116142/) туралы болмақ. Оны сіздер не үшін жасадыңыздар және олардың бұған әсері қандай болды?
– Біздің бар білетініміз – олар хатты алды. Ал оны жазған себебіміз: қазақстандық жаңа билік халықаралық соттарда олардың ескі билікке құйған инвестициялары улы болғанын дәлелдеген кезде, шетелдік инвесторлар көздерін бақырайтып, таң қалмасын дегенбіз. Мұнай саласындағы барлық шетелдік келісімшарттарды жаңа билік өз пайдасына шешетініне мен сенімдімін. Қазақстанда мұнай өңдеу саласында жасалған келісімшарттар бойынша жемқорлықтың жаңа фактілері ашылғанын, мүмкін, сіз білетін шығарсыз. Ол туралы толығырақ ештеңе айта алмаймын – әзірге тексеріс жүріп жатыр. Бар айтарым: шетелдік корпорацияның топ-менеджерлерінің бірі зейнеттік демалысқа шығар алдында өз елінің құқық қорғау орындарына мәлімдеме жазып кетті. Сондықтан да біз қазіргі және болашақ инвесторларға күнібұрын ескерту жасайық дедік: достар, егер де сіздер 90-жылдардағы мұнай саласында жасалған келісімшарттарға қатысты атышулы жемқорлық даулар келмеске кетті деп ойлайтын болсаңыздар, қатты қателесесіздер! Біз шетелдер алдында өз абыройын адал сақтап қалуға Қазақстанға, ал әлі де болса инвестиция салғысы келетін шетелдіктерге өз абыройларына дақ түсіртпеуге көмектескіміз келеді.
- Сұхбатты Еxclusive.kz порталынан
қазақшалаған – Айман ОСПАНОВА
