Әкежан Қажыгелдин: Бұл – Тоқаевтың емес, КҮНІ ӨТКЕН саяси жүйенің жеңілісі

Соны­мен, мау­сым­ның 9‑ында елде не бол­ды? Әмір­жан Қоса­нов нелік­тен «жеңіліп қал­ды»? Қаза­қстан мен қаза­қстан­ды­қтар­ды алда не күтіп тұр? 

Қыз­метіне бел­сене кіріс­кен ескі-жаңа пре­зи­дент Қасым-Жомарт Тоқа­ев қоғам­дағы өзек­ті мәсе­ле­лер­ді шеше ала ма? Осы және басқа да маңы­зды сұрақтарға ҚР экс-пре­мьер-мини­стрі Әке­жан Қажы­гел­дин exclusive.kz пор­та­лын­да жау­ап бер­ген екен. Біз сол сұх­бат­тың қазақ тіліне ауда­ры­лған мәтінін оқры­ман­дар наза­ры­на ұсы­нып отырмыз. 

– Әке­жан Мағ­жанұ­лы, 9 мау­сым­да елде орын алған жағ­дай­ларға сіз қан­дай баға берер едіңіз? 

– Менің­ше, мау­сым­ның бір­не­ше күні бойы елде тари­хи жағ­дай­лар орын алды – яғни, сая­си бел­сен­ділер­дің бола­шақ, жаңа ұрпақта­ры­на эста­фе­та жол­дан­ды. Міне, сол ұрпақтың билік басы­на келіп, жаңа сая­си жүйе орна­туы­на біз көмек­те­суі­міз керек. Одан әрі қарай біз істі соларға өткі­зе­міз – бітті. 

– Кім­ге? Қоса­но­вқа ма? Ол, әрине, билік­пен тай­та­ла­ста тарих­та алғаш рет 16 пай­ыз дауыс жинап, үздік көр­сет­кіш­ке қол жет­кізді. Алай­да оппо­зи­ци­яда толы­ққан­ды жетек­ші ата­ну үшін бұл көр­сет­кіш оған жетер ме екен? 

– Әмір­жан халы­қтың өзіне деген сені­мін ақтай алмаға­нын мой­ын­да­уым керек. 9 мау­сым­нан 10-на қараған түні халы­қтың Әмір­жанға деген сені­міне Ақор­да өзгеріс енгізді, Әмір­жан ол өзгеріспен келісті. Ал оны қол­даған жұрт негізін­де Әмір­жан арқы­лы билік­ке қар­сы дауыс беріп, елде өзгерістер бола­ды деп сен­ген еді. Егер де Әмір­жан батыл­дық таны­тып, билік­тің өзіне «жазып бер­ген» пай­ыз мөл­шері­мен келіс­пе­ген бол­са, онда сай­ла­удың екін­ші туры болар еді де, сөз­сіз, «Зелен­ский нәти­же­сі» қай­та­ла­нар еді. Өкініш­ке қарай, ол мұн­дай тари­хи мүм­кін­дік­ті пай­да­ла­на алма­ды. Егер де оның орнын­да мен бол­сам, аяғы­на дей­ін барар едім. Мен Әмір­жан­ның орнын­да болу бақы­ты­на ие болар едім, бірақ әттең…

– Жарай­ды, ол өз мүм­кін­ді­гін өткізіп алды делік. Енді оған асы­ға­тын ештеңе де жоқ. Ал Тоқа­ев қазір қай­да асы­ғып бара­ды? Заң бой­ын­ша, сай­ла­удың толық нәти­же­лерін шығарған­ша, алда әлі үш бар бол­ды ғой, алай­да билік Тоқа­ев­ты пре­зи­дент ретін­де ұлы­қтау рәсі­мін асы­ғыс-үсі­гіс өткізіп жіберді.

– Бұл асы­ғы­стық Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­пен бай­ла­ны­сты. Билік «кар­ти­на­ны» өзгерт­кен­ше асы­қты. Ал қоға­мға, халы­ққа кере­гі бұл емес еді. 

– Сон­да не керек?

– Пар­ла­мент­тік рес­пуб­ли­ка керек. Біз­ге көсем­дік осы­мен жете­ді! Басқа­ша айтқан­да, жалғыз пре­зи­дент пен оның отба­сы­нан гөрі, екі жүз депу­тат­ты жемқор­лы­ққа тар­ту әлдеқай­да қиы­ны­рақ. Сон­ды­қтан да біздің бүгін­гі мін­деті­міз – өсіп келе жатқан бел­сен­ді ұрпаққа елде ұжым­ды түр­де басқа­ру жүй­есін қалып­та­сты­руға көмектесу. 

– Ал егер де алдағы пар­ла­мент­тік сай­ла­уды ескі сая­си заң­ды­лы­қтар бой­ын­ша өткі­зетін бол­сақ, біз сол бұры­нғы таз қал­пы­мы­зда қалуы­мыз мүм­кін. Оның үстіне ол сай­лау да мерзі­мі­нен бұрын өткізіліп, оппо­зи­ция тағы да кеші­гіп қал­ма­сы­на кім кепіл? 

– Мен сіз­ге күт­пе­ген бір қызық жәйт­ті айтай­ын: ол сай­ла­удың мерзі­мі­нен бұрын өтуіне алды­мен оппо­зи­ци­я­ның өзі қол жет­кі­зуі керек. Кеше­гі 9 мау­сым­да өткен сай­ла­удан кей­ін, алдағы пар­ла­мент сай­ла­уы толы­ғы­мен ескі жүйе бой­ын­ша өте қоюы екіта­лай. Пре­зи­дент сай­ла­у­ы­ның ең басты нәти­же­сі неде бол­ды? Оған элек­то­рат­тың барын­ша мол қаты­суын­да және билік­ке көбірек қар­сы дауыс беріл­генін­де бол­ды. Міне, Тоқа­ев­ты тез ара­да ұлы­қтау рәсі­мі де осы­мен бай­ла­ны­сты: шын мәнін­де бұл сай­ла­уда Тоқа­ев жеңіліп, Әмір­жан әлдеқай­да басым пай­ы­з­бен жеңіс­ке жетуі мүм­кін екен­ді­гін билік түсінді. 

– Сон­да Тоқа­ев Қоса­но­втан жеңіліп қал­ды дегіңіз келе ме?

– Жоқ, бұл Қасым-Жомарт Тоқа­ев­тың жеңілісі емес, бұл күні өтіп бара жатқан сая­си жүй­енің жеңілісі. Ал Тоқа­ев сол жүй­е­мен бір­ге күн­нен-күн­ге терең­ге батып, шыр­ма­лып бара жатыр. Оның Ақор­да билі­гіне кел­геніне әлі жүз күн де болған жоқ қой. Сон­ды­қтан да олар Дариға еке­уі алдағы пар­ла­мент­ке қан­ша жер­ден сенім­ділік арт­са да, өзіне дей­ін­гі бас­шы­ның қал­ды­рып кет­кен ауыр жүгі мен қоғам алға тар­тып оты­рған жаңа мін­дет­тер­ді қатар алып жүру­ге Тоқа­ев­тың шама­сы кел­мей қала ма деп ойлаймын. 

– Олар бір­ге ме еді? Қаза­қстан халқы­ның көп­шілі­гі Дариға­ны Тоқа­ев­тың арты­нан «аңду­шы» ретін­де санай­ды ғой.

– Өте қызық сұрақ екен. Шын мәнін­де Дариға Қасым-Жомарт­тың аяғы­на Нұр­сұл­тан Әбі­шұ­лы іліп қой­ған жүк сияқты…

– Айт­пақ­шы, сіз қалай ойлай­сыз, неге ол Дариғаға билік­ті бір­ден бермеді? 

– Оның бір­не­ше себеп­тері бар. Бұған эко­но­ми­ка­ның құл­ды­ра­уы мен әлем­де­гі жал­пы сая­си жағ­дай, елді жап­пай жай­лап алған жемқор­лық та себеп бола ала­ды. Мұның бәрі қоғам­ның қар­сы­лы­ғын одан әрі қоз­дыр­са, билік­ті тіке­лей мұра етіп беру – халық шыда­мы­ның соңғы шегі болар еді. Егер де Дариға Нұр­сұл­танқы­зы­на билік­ті бер­гісі кел­се, Нұр­сұл­тан Әбі­шұ­лы сонау 2005 жылы билік­тен кетіп қалуы керек еді. Алай­да ондай мүм­кін­дік­ті елба­сы пай­да­лан­ба­ды да, қызы­ның сая­сат­кер ретін­де­гі келе­ше­гіне өзі бал­та шапты. 

– Сіздің ойы­ңыз­ша, пре­зи­дент­тік жары­стың жеңім­па­зы­на тек жана­шыр­лық таны­тып, аяу­шы­лық біл­ді­ру керек қой. 

– Қасым-Жомарт­тың тағ­ды­ры қазір тек Дариға­ның, оның әкесі мен тұтас эли­та­ның өзіне деген адал­ды­ғы­на ғана емес, оның өзіне де бай­ла­ны­сты. Пре­зи­дент­тік билік­тің Кон­сти­ту­ци­яда жазы­лған бар­лық әле­уеті оның басы­на үйіліп-төгіл­ген кез­де, Қауіп­сіздік кеңесін­де­гі кезек­ті бір әңгі­ме­ден кей­ін бір күні ол: «Мен шар­ша­дым, ауы­ра­мын, кете­мін» деуі әбден мүм­кін ғой. 

– Мұн­дай жағ­дай­да сенат төраға­сы авто­мат­ты түр­де ел билеу тіз­гінін қолы­на ала­ды ғой. 

– Жоқ. Қытай­лар айт­пақ­шы, өткен­нің көлең­кесі өте ұзын бола­ды. Дариға­ның да көлең­кесі қысқа емес екені белгілі…

– Сон­да не бола­ды? Май­дан ба?

– Нұр­сұл­тан Әбі­шұлы­ның айна­ла­сын­дағы адам­дар қазір билік­ке ұмты­лып жатыр. Нақ солар өздерін әске­ри көлік­тер және поли­ция авто­бу­ста­ры­мен қор­шап, сол арқы­лы халы­қтан, 35–40 жастағы көше бел­сен­ділері­нен таса­ла­ну­да. Ал бұл бел­сен­ділер бір жағы­нан олар­ды алқы­мы­нан алып, дема­луға мұр­ша бер­мей жатқан бол­са, Нұр­сұл­тан Әбі­шұ­лы билік тран­зи­ті жоба­сы­на өз отба­сы­ның ада­мын тығып жібе­ру­ге үлге­ре ме, жоқ па деген мәсе­ле шеші­мін тап­пай, екін­ші жағы­нан туын­дап тұр. 

– Ол кім?

– Мыса­лы, Самат Әбіш. Алай­да көше бел­сен­ділері мұн­дай шешім­мен келі­се қоюы да екіта­лай. Оның үстіне көше­де­гі жас бел­сен­ділер­мен жұмыс жасау керек екенін, олар­ды өз қата­ры­на тар­ту керек екенін Қасым-Жомарт та жақ­сы түсі­неді. Бай­қай­сыз ба, тіп­ті поли­ция да бұры­нғы­дай емес, қазір өздерін басқа­ша ұстайды… 

– Олар, әрине, аса қатыг­ездік жаса­май­ды, десе де, нара­зы топқа жылы ілти­пат та танытпайды.

– Ол үшін бір поли­цай­ға кем деген­де үш адам­нан тұра­тын нара­зы топ болу керек. Сон­да фор­ма киген қазақ қатар­дағы жай қаза­ққа қар­сы шық­пай­ды – мен­та­ли­теті, яғни ділі жібер­мей­ді. Әзір­ге мұн­дай ара сал­мақтық қаты­нас жоқ кез­де поли­цей­лер­ден бел­сен­ділер­мен татулы­қты талап ету ерте. Бұл бір түн­де шешілетін мәсе­ле емес. Деген­мен нара­зы­лық толқы­ны күн­нен-күн­ге ушы­ғып бара жатыр, ол Қасым-Жомарт­тың өзін де қасын­дағы­ла­ры­мен қосып жау­лап алуы мүм­кін. Сон­ды­қтан да оған қазір халы­қты таңқал­ды­ра­тын бір ғажай­ып іс ойлап табу керек. Егер де ол оны істей алса, тама­ша болға­ны. Бірақ, әй қай­дам, істей алар ма екен?! 

– Неге?

– Өйт­кені оған Назар­ба­ев­тың айна­ла­сын­дағы 35–40 жасар жан­дай­шап­та­ры кедер­гі жасай­ды. Ал өзінің айна­ла­сын­да сенім­ді адам­дар әзір­ге жоқ. Бүгін­гі үкі­мет басын­да оты­рған­дарға қараңыз­шы: жарым­ды еңбек етіп жатқан ешқай­сысы жоқ, құмға батқан құмыр­сқа­лар секіл­ді тыр­мысып, өздері қазған шұңқы­рға өздері батып бара­ды. Яғни, Тоқа­ев­тың айна­ла­сы – әзір­ге бос қуыс. 

– Демек, «Тоқа­ев үкі­мет пен күштік құрам­дағы негіз­гі тұлға­лар­ды ауы­сты­рып, олар­дың орны­на өз адам­да­рын қою үшін толы­ққан­ды пре­зи­дент болуға асы­ғу­да» деген­дер­дің айтқа­ны дұрыс бол­ды ғой. 

– Егер де ол үшін төмен­нен ешқан­дай қол­дау бол­ма­са, оның маңы­зды­лы­ғы шама­лы. Оның орнын­да бол­сам, мен не істер едім, білесіз бе? Халы­қты жинап алып, «бәрі­міз бір­лесіп, жаңа рефор­ма жасай­ық! Халық сені­мін ақтай­тын адам­дар­ды үкі­мет­ке оты­рғы­зу үшін әркім өз ұсы­ны­сын, кан­ди­да­ту­ра­сын айт­сын» дер едім. Тоқа­ев дәл осы­лай етудің орны­на Нұр­сұл­тан Әбі­шұ­лы­мен ақыл­да­суға бара­ды. Ал оның көлең­кесі Дариғаға қараған­да әлдеқай­да ұзын екен­ді­гін­де сөз жоқ.

– Соны­мен, қайт­сек жүрек орны­на түседі деп ойлайсыз?

– Ерте ме, кеш пе, әйте­уір халық сені­мін ақтай­тын бір адам орта­мы­здан шыға­ды (тіп­ті жуық ара­да екеніне мен сенім­ді­мін), сөй­тіп жүре­гі­міз орны­на түседі. Ол адам Әмір­жан да болуы мүм­кін еді, өкініш­ке қарай, ол оған «жет­пей қалды». 

– Ал енді алдағы пар­ла­мент­тік сай­ла­уда ол тағы да бағын сынай ала­ды демек­ші, оны пре­зи­дент­тік­ке кан­ди­дат етіп ұсы­нған «Ұлт тағ­ды­ры» қозға­лы­сы­ның негізін­де Қоса­но­вқа ыңғай­лан­ды­ры­лып, ұлт­тық-пат­ри­от­тық пар­тия құры­ла­ды деген сыбыс бар. 

– Нара­зы­лық қозға­лы­сты құра­у­шы ең басты топ – қаза­қтар екенін тек сіз бен біз ғана емес, билік те көріп отыр. Жоғарғы жақ мұн­дай нәти­же бола­рын күт­кен жоқ. Олар талай жыл бойы құрғақ шөп­пен ауыз сүр­тіп, «мем­ле­кет­ті­гі­мізді, ұлт­тық ұқса­сты­ғы­мы­зды, бір­лі­гі­мізді сақтай­мыз, қазақ жерін­де тұра­тын қазақ ұрпақта­ры­ның бола­шағы жарқын бола­ды» деген секіл­ді жалаң ұран­дар­мен халы­қты алдап кел­ді. Бір­не­ше жыл өткен­нен кей­ін жоғарғы жақтағы бір топ қазақ басқа қаза­қтарға қараған­да әлдеқай­да жақ­сы тұра­ты­нын халық өз көзі­мен көр­ді. Сон­ды­қтан да ұлт­тық пат­ри­о­тиз­мнен мен шошы­май­мын, әрі оған қар­сы да шық­пай­мын. Өйт­кені онсыз жаңа мем­ле­кет құру мүм­кін емес. 

Ал «Ұлт тағ­ды­ры­на» келетін бол­сақ, оның бас­шы­сы Дос Көшім бір кез­дер­де өздерін­де про­бле­ма барын, сол үшін билік олар­ды заң­ды түр­де сая­си алаңға жібе­руі мүм­кін еме­сті­гін мой­ын­даған еді. Ал енді Қоса­но­вты осы қозға­лыс аты­нан кан­ди­дат етіп тір­ке­ген бол­са, онда, әрине, «Ұлт тағ­ды­ры­ның» бола­шағы зор деп айтуға толық сенім бар. 

– Енді сіздің Мұх­тар Әбі­ля­зов­пен арақа­ты­на­сы­ңыз тура­лы сөз қозға­сақ. Елді кезіп жүр­ген алып-қашпа әңгі­ме­лер­дің бір нұсқа­сы­на сәй­кес, сіз оның көзін жою үшін, әрі Қаза­қстанға ора­лып, заң­ды түр­де сая­си алаңға шығу үшін, Ақор­даға көмек­тесіп жүр­ген көрі­несіз. Осы жөнін­де не айтар едіңіз? 

– Әңгі­ме нұсқа­сы, әрине, өте қызы­қты екен. Өзіңіз ойлаңыз­шы, мен қай­да­мын, Ақор­да қай­да? Кез кел­ген объ­ек­тив­тік ақпа­рат­ты билік жасы­рып, тық­па­ла­у­мен айна­лы­сып жатқан кез­де, мұн­дай әңгі­ме нұсқа­ла­ры­ның пай­да болуы ғажап емес. Мұн­дай кез­де, әрине, мағы­на­сыз, әртүр­лі сан­ды­рақ сөз­дер пай­да болады. 

Ал енді Әбі­ля­зов тура­лы айта­рым: менің оны­мен бір­ге шай­қасқа түс­пе­генім еке­уі­міз бір-бірі­міз­ге жау екені­мізді біл­дір­мей­ді. Тіп­ті мен оны жақ­сы көр­ме­сем де, ол халық үшін пай­да­лы іспен айна­лы­сып жүр­генін мой­ын­да­уға тиіспін. 

– Соңғы сұрақ – Оппо­зи­ци­я­ның шетел­дік бюро­сы «Қаза­қстанға ақша сал­маңы­здар» деп, ескер­ту жасап, кей­бір шетел­дік инве­стор­ларға таратқан хат (http://www.exclusive.kz/ expertiza/biznes/116142/) тура­лы бол­мақ. Оны сіз­дер не үшін жаса­ды­ңы­здар және олар­дың бұған әсері қан­дай болды?

– Біздің бар білетіні­міз – олар хат­ты алды. Ал оны жазған себебі­міз: қаза­қстан­дық жаңа билік халы­қа­ра­лық сот­тар­да олар­дың ескі билік­ке құй­ған инве­сти­ци­я­ла­ры улы болға­нын дәлел­де­ген кез­де, шетел­дік инве­стор­лар көз­дерін бақы­рай­тып, таң қал­ма­сын деген­біз. Мұнай сала­сын­дағы бар­лық шетел­дік келісім­шар­ттар­ды жаңа билік өз пай­да­сы­на шешетініне мен сенім­ді­мін. Қаза­қстан­да мұнай өңдеу сала­сын­да жасалған келісім­шар­ттар бой­ын­ша жемқор­лы­қтың жаңа фак­тілері ашы­лға­нын, мүм­кін, сіз білетін шығар­сыз. Ол тура­лы толы­ғы­рақ ештеңе айта алмай­мын – әзір­ге тек­серіс жүріп жатыр. Бар айта­рым: шетел­дік кор­по­ра­ци­я­ның топ-мене­джер­лерінің бірі зей­нет­тік дема­лы­сқа шығар алдын­да өз елінің құқық қорғау орын­да­ры­на мәлім­де­ме жазып кет­ті. Сон­ды­қтан да біз қазір­гі және бола­шақ инве­стор­ларға күнібұрын ескер­ту жасай­ық дедік: достар, егер де сіз­дер 90-жыл­дар­дағы мұнай сала­сын­да жасалған келісім­шар­ттарға қаты­сты аты­шу­лы жемқор­лық дау­лар кел­мес­ке кет­ті деп ойлай­тын бол­саңы­здар, қат­ты қате­ле­сесіз­дер! Біз шетел­дер алдын­да өз абы­рой­ын адал сақтап қалуға Қаза­қстанға, ал әлі де бол­са инве­сти­ция салғы­сы келетін шетел­дік­тер­ге өз абы­рой­ла­ры­на дақ түсірт­пе­у­ге көмек­те­скі­міз келеді. 

• Сұх­бат­ты Еxclusive.kz порталынан 

қаза­қ­ша­лаған – Айман ОСПАНОВА