ӘЛЕМ және СОҒЫСОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ КЕЛЕШЕГІ ҚАНДАЙ

Алаң­да­та­тын ұқсастық

Соғы­стан кей­ін­гі буын бумер­лері мен X буы­ны­ның еншісіне (оның қата­ры­на мен де жата­мын) жаһан­дық гео­са­я­си өзгерістер­дің куә­гері болу деп ата­ла­тын, қиын бол­са да, қызы­қты тағ­дыр бұйырды.

Біз «қырғи қабақ соғыс» кезеңін­де­гі қос­по­ляр­лы әлем­ді көр­дік. КСРО ыды­раған­нан кей­ін­гі уақыт­ша бір­по­ляр­лы әлем­нің куәсі бол­дық. Әлем­нің жаһан­да­ну аясын­да бірі­гу­ге ұмты­лға­нын да бай­қа­дық. Енді әлем қай­та­дан бөл­шек­теніп, жаңа әлем­дік тәр­тіп қалып­та­сып жатқа­нын көріп жатыр­мыз. Сон­ды­қтан бізді көп нәр­се таңқал­дыр­май­ды. Біз көп нәр­сені көр­дік, әрі «жақ­сы­дан үміт­тен, жаманға дай­ын бол» қағи­да­сы­мен өмір сүр­дік. Бұл бізді көп күй­зеліс­ке төзім­дірек етті.

Деген­мен, қазір­гі жағ­дай сәл өзге­ше әсер қал­ды­ра­ды. Мыса­лы, кей­біре­улер қауіп­сіздік жөнін­де­гі Мюн­хен кон­фе­рен­ци­я­сын жаңа, қатаң, шынайы гео­са­я­си аху­ал­дың басталға­нын біл­діретін тари­хи оқиға деп санай­ды. Бірақ мұқи­ят қара­сақ, бұл оқиға бізді өткен ғасыр­дың 30-жыл­да­ры­на қай­та­ра­тын тари­хи спи­раль тео­ри­я­сын растайды.

Екін­ші дүни­е­жүзілік соғы­стың алдын­да да әлем қиын кезең­дер­ді бастан кеш­кен. Демо­кра­ти­я­лық құн­ды­лы­қтар­дың дағ­да­ры­сы кезін­де алды­мен ита­ли­я­лық фашизм, содан кей­ін оның неміс нұсқа­сы терең тамыр жай­ды. Гит­лер билі­гін нығай­тқан кез­де Еуро­па мен АҚШ-тың бір бөлі­гі дик­та­тор­ды тыны­штан­ды­ру сая­са­тын қол­дап, оны­мен келісім­ге келу арқы­лы жаһан­дық соғы­стан құты­луға бола­ды деп сана­ды. Бұл әйгілі Мюн­хен келісі­мі­мен аяқтал­ды. Ол кез­де Гит­лер­ге Чехо­сло­ва­ки­я­ның Судет аймағы беріл­ді деген үміт­пен оның тоқтай­ты­ны­на сен­ді. Сол кез­де Ұлы­бри­та­ния пре­мьер-мини­стрі Невилл Чем­бер­лен Гер­ма­ни­ядан оралған соң, «Біз өз ұрпағы­мыз үшін абы­рой­лы бей­біт­шілік алып кел­дік» деп мақта­ны­шпен мәлім­де­ген еді. Алай­да ара­да бір жыл өтпей-ақ Гер­ма­ния Поль­шаға басып кір­ді. Бұл кез­де Бірін­ші дүни­е­жүзілік соғы­стан кей­ін жаңа қақты­ғы­стар­дың алдын алу мақ­са­тын­да құры­лған Ұлт­тар лига­сы дағ­да­ры­сқа ұшырады.

Қазір­гі гео­са­я­си жағ­дай­ға көз жүгірт­сек, алаң­да­тар­лық тари­хи ұқса­сты­қтар барған сай­ын көбей­іп келеді. БҰҰ терең дағ­да­ры­ста. Еуро­па­да қай­та­дан соғыс жүріп жатыр. Халы­қа­ра­лық құқық жүй­есі көз алды­мы­зда ыды­рап бара­ды. Әлем­дік саудаға соққы беріл­ді. Бұған кли­мат­тың өзге­руі­мен және жаңа қақты­ғы­стар­да қол­да­ны­луы мүм­кін гене­ра­тив­тік жасан­ды интел­лек­тінің күт­пе­ген сал­да­ры­мен бай­ла­ны­сты мәсе­ле­лер қосылды.

Жаңа әлем­дік тәртіп

Әрине, кез кел­ген гео­са­я­си хао­стан жаңа тәр­тіп пай­да болуы мүм­кін. Бірақ оның бұры­нғы­дан жақ­сы бола­ты­ны­на кепіл­дік жоқ. Деген­мен, бұл жаңа әлем­дік тәр­тіп бола­ды, әрі онда жаңа, күт­пе­ген коа­ли­ци­я­лар да қалып­та­суы ықти­мал. Мыса­лы, АҚШ-та Трамп билік­ке кел­се, Еуро­па одағы­мен сауда соғы­сын күшейт­се, не бола­ды? Оның үстіне АҚШ вице-пре­зи­ден­ті Джей Ди Вэн­стің мәлім­де­месі АҚШ пен ЕО ара­сын­дағы тығыз сая­си және әске­ри одақтың қажет­тілі­гіне күмән келтірді.

Негізін­де, АҚШ-тың ЕО серік­те­стеріне қар­сы қатаң демар­шы ЕО-ны Қытай­ға қарай бет бұруға итер­ме­ле­уі мүм­кін. Укра­и­на­дағы соғыс басталған­нан кей­ін кей­бір еуро­па­лық елдер­дің бас­шы­ла­ры Қытай­ға сапар шек­ті. Укра­и­на­дағы соғыс басталған­нан кей­ін де Еуро­па Қытай­дың маңы­зды серік­тесі болып қала бер­ді. 2023 жылы ЕО Қытай­мен сауда айна­лы­мы бой­ын­ша екін­ші оры­нға ие бол­ды, тек АСЕ­АН-ға ғана жол бер­ді. Қытай Ресей мұнай­ын және газын арзан баға­мен сатып алып, бел­гілі бір эко­но­ми­ка­лық пай­да көр­гені­мен, кез кел­ген ірі соғыс, әсіре­се ұза­ққа созы­лған қақты­ғыс жаһан­дық эко­но­ми­каға ұзақ мерзім­ді пер­спек­ти­ва­да зиян тигізеді.

ЕО тұрғы­сы­нан алған­да, егер демо­крат­тар кезін­де АҚШ еуро­па­лы­қтарға Қытай мәсе­лесі бой­ын­ша қысым көр­сетіп, оның орны­на эко­но­ми­ка­лық және әске­ри-сая­си ынты­мақ­та­стық ұсын­са, рес­пуб­ли­ка­лы­қтар бұл қысым­ды күшей­тіп, ештеңе ұсын­ба­уы мүм­кін. Әрине, бұл ЕО үшін тиім­сіз жағдай.

Қазір Дональд Трамп АҚШ-тың сыр­тқы сая­са­тын­да ради­кал­ды көзқа­рас ұста­на­тын палео­кон­сер­ва­тор­лар деп ата­ла­тын сая­си қанат­ты ұсы­на­ды. Бұл сая­сат­та әрдай­ым «нөл­дік нәти­же» қағи­да­сы қол­да­ны­ла­ды, яғни тек АҚШ ұтып шығуы тиіс.

Путин­нің аме­ри­ка­лық көшірмесі

Жал­пы, егер Трамп Ресей­де туса, мүм­кін, ол Путин­нің көшір­месі болар еді. Олар әлем­ге деген көзқа­рас­та­ры жағы­нан ұқсас. Бұл жер­де мен Май­кл Накидің пікірі­мен келі­се­мін: Путин мен Трамп XIX неме­се XX ғасыр­дың бірін­ші жар­ты­сын­дағы­дай әлем­ді тек геге­мон­дар ғана бөлі­се ала­ды деп санай­ды. Қалған мем­ле­кет­тер тек сател­лит­тер деп ойлай­ды. Трамп биз­нес­мен ретін­де агрес­сив­ті бірі­гу мен жұты­лу­ды қол­дай­ды. Бұл – клас­си­ка­лық импе­ри­а­ли­стік модель. Күші мен құқы­ғы көбірек болған адам­ды­кі дұрыс деп есеп­тей­ді. Оның көзқа­ра­сы бой­ын­ша, АҚШ жеңуі үшін басқа­лар ұты­луы тиіс. Сон­ды­қтан ол Кана­да­ны 51-ші штат деп атаған және Грен­лан­ди­я­ны аннек­си­я­ла­мақ болған. Бұл жағы­нан да ол Путин­ге ұқсайды.

Алай­да Дональд Трамп­тан бұрын да Джо Бай­ден Укра­и­наға едәуір зиян кел­тір­ді, себебі ол 2022 жылы Укра­и­наға қар­сы шабуыл­ды тоқта­туға көмек­те­сетін қажет­ті қару-жарақ беру про­цесін созып жібер­ді. Бай­ден­ге қарап, ЕО елдері де солай істе­ді. Олар да уақыт­ты жоғалт­ты. Олар­да Уин­стон Чер­чилль сияқты көш­бас­шы болған жоқ. Соғыс кезін­де ең басты­сы – стра­те­ги­я­лық баста­ма­ны жоғалт­пау. Кей­ін, әрине, қар­жы­лық және әске­ри көмек беріл­ді, бірақ көп шарт қой­ыл­ды. Бұл кеші­гу Укра­и­на үшін қым­батқа түсті.

Укра­и­на­ның НАТО-ға кіру мәсе­лесі де осын­дай. Демо­крат­тар бұған қар­сы бол­ды, дәл қазір рес­пуб­ли­ка­шы­лар да қар­сы. Яғни, АҚШ Укра­и­на­ны бірін­ші рет «тастап кетіп» оты­рған жоқ. Ал Трамп өз айна­ла­сы­мен бір­ге оны таста­уға ниет­ті екенін жасы­рған емес.

Трамп­ты жақтай­тын кей­бір рес­пуб­ли­ка­шы­лар 2022 жыл­дан бері Ресей­ді Укра­и­наға шабуыл жаса­уға мәж­бүр етті деген пікір­ді алға тарт­ты. Бұл Поль­ша 1939 жылы Гер­ма­ни­яға шабуыл жасаған деген қисын­сыз айып­пен бір­дей. Неме­се 1941 жылы АҚШ Жапо­ни­яға Перл-Хар­бор­дан бұрын шабуыл жаса­ды деген­ге ұқсайды.

Жақын­да АҚШ сена­ты ұлт­тық бар­лау қыз­метінің дирек­то­ры қыз­метіне бұры­нғы кон­грес­сву­мен Тул­си Габ­бард­ты бекіт­ті. Ол тіп­ті 2022 жыл­дан бері Укра­и­на­дағы соғы­стың баста­луы­на АҚШ пен НАТО-ны кінәлаған бола­тын. Сон­ды­қтан Кремль Трамп­тың жеңісін күтіп, санк­ци­я­лар­ды жұм­сар­ту үшін, оны­мен келіс­сөз жүр­гі­зу­ден үміт­теніп отыр.

Мен бұл жер­де бұры­нғы Укра­и­на СІМ бас­шы­сы Дмит­рий Куле­ба­мен келі­се­мін, ол Трамп­тың бұл әре­кет­терін ойын­ның алға­шқы кезеңі деп баға­лай­ды. Мұн­да Трамп­тың аме­ри­ка­лық фут­бол­дан алы­нған пси­хо­ло­ги­я­лық әдістер­ді қол­да­на­ты­ны тура­лы қызы­қты мақа­ла еске түседі. Онда «аймақты жүк­теу» деген тәсіл бар, яғни шешім­дер­ді тез қабыл­дап, күшпен ілгеріле­ту қар­сы­ла­сты таңқал­ды­руға және оның қар­сы әре­кетін әлсіре­ту­ге бағытталған.

Бұры­нғы Укра­и­на СІМ бас­шы­сы Дмит­рий Куле­ба да осы­ны рас­тап, Укра­и­на мен Еуро­паға қар­сы «кава­ле­рия шабуы­лы» жүріп жатқа­нын мәлім­деді. Ең маңы­здысы – оны тоқта­ту. Оқ аты­лғанға дей­ін құла­мау маңы­зды, бірақ одан кей­ін құла­мау одан да маңызды.

Айт­пақ­шы, сирек кез­де­сетін метал­дар жағ­дайы да назар аудар­та­ды. Алды­мен Дональд Трамп Укра­и­на­дан АҚШ-пен 500 мил­ли­ард дол­лар­лық келісім­ге қауіп­сіздік кепіл­ді­гін­сіз жедел түр­де қол қою­ды талап етті. Зелен­ский бас тарт­ты. Осы­дан кей­ін Трамп­тың ашу­лы мәлім­де­ме­лері бастал­ды. Бірақ Трамп­тың Укра­и­на бой­ын­ша арнайы өкілі Кит Кел­лог Киев­ке кел­ген­де, АҚШ әкім­шілі­гі пай­да­лы қаз­ба­лар бой­ын­ша жаңар­ты­лған келісім жоба­сын ұсы­нға­ны бел­гілі бол­ды. Алай­да Киев бұл қолай­сыз құжатқа қол қоя ма, жоқ па – белгісіз.

Трамп неге Ресей­ді қолдайды

Дональд Трамп пен оның айна­ла­сы­на Еуро­па­дағы соғыс аса қызы­қты емес. Олар­ды бола­шақтағы Қытай­мен қақты­ғыс көбірек алаң­да­та­ды. Сон­ды­қтан бұл келіс­сөз­дер жедел­детіл­ген тәр­тіп­те жүріп жатыр. Ақ үй Ресей­ге Укра­и­на мүд­десі есебі­нен әртүр­лі жеңіл­дік жаса­уға дай­ын­дық үстін­де. Мыса­лы, Трамп­тың Пана­ма мен Грен­лан­ди­яға жасаған қатал мәлім­де­ме­лері бұл елдер­дің кей­ін­гі жыл­да­ры Қытай­мен эко­но­ми­ка­лық және сая­си ынты­мақ­та­сты­қты күшейт­кеніне бай­ла­ны­сты болып отыр. Мәлім­де­ме­лер осы ынты­мақ­та­сты­қты тоқта­туға бағыт­талған. Трамп­тың Укра­и­на­мен сирек кез­де­сетін метал­дар бой­ын­ша келісім жаса­уға асы­ғуы да антиқы­тай­лық сипатқа ие, өйт­кені Қытай осы метал­дар­дың әлем­дік өндірісі мен өңде­луінің 70%-ын бақы­лай­ды. Бұл метал­дар қорға­ныс өнер­кәсібі мен акку­му­ля­тор­лар өндірісі үшін маңы­зды. Укра­и­на әлем­дік литий қоры­ның 10%-ына ие, бұл элек­тро­мо­биль­дер өндірісі үшін қажет­ті литий бата­ре­я­ла­рын өндіру­де маңы­зды ком­по­нент. Бұл келісім­ді Илон Маск та бел­сен­ді түр­де қол­да­уы мүм­кін. Соны­мен қатар АҚШ-ты сирек кез­де­сетін метал­дар­дан бөлек, уран мен титан да қызы­қты­ра­ды, өйт­кені Укра­и­на уран қоры бой­ын­ша әлем­де алтын­шы орын­да тұр.

Қазір Дональд Трамп Еуро­па мен Укра­и­на­ның мүд­де­лерін ескер­мей, Қытай, Иран және Сол­түстік Коре­я­мен әске­ри аль­ян­стан Ресей­ді бөліп алу үшін келісім жасасқы­сы келеді. Сон­ды­қтан Трамп Ресей­ді G7-ге қай­та қосу иде­я­сын ұсынды.

Трамп пен Путин кез кел­ген келісім жасай алға­ны­мен, Укра­и­на мен ЕО-ның қаты­суын­сыз ол келісім­дері жұмыс істе­мей­ді. Кей­бір сарап­шы­лар дұрыс атап өткен­дей, шар­ттар­ды тек тізе бүк­кен­дер­ге ғана таңуға бола­ды. Укра­и­на мұны істе­мек емес. Бұл – АҚШ көмек көр­се­туді тоқтатқан­да, Ауған­стан пре­зи­ден­ті Ашраф Ғани тали­б­тер­ден қашып кет­кен жағ­дай емес.

Еуро­одақтың тәу­ел­сіз болу мүмкіндігі

Егер АҚШ Укра­и­наға қар­жы­лық қол­дау көр­се­ту­ден бас тар­тып, қару жет­кі­зуді шек­те­се, ЕО-ның басқа ама­лы қал­май­ды. Олар әлем­де­гі өз орнын өзгер­тіп, АҚШ-тың сател­ли­ті ретін­де­гі рөлі­нен тәу­ел­сіз ойын­шы ретін­де шыға бастай­ды. Мыса­лы, Ұлы­бри­та­ни­я­ның бұры­нғы пре­мьер-мини­стрі Борис Джон­сон Бель­ги­яда мұз­да­ты­лған 300 мил­ли­ард дол­лар­лық ресей­лік актив­тер бар екенін айтып, олар­ды Ресей­ге қар­сы соғы­ста пай­да­ла­ну­ды ұсынды.

Бір­тұ­тас еуро­па­лық армия құру тура­лы ұсы­ны­стар көп­тен бері айты­лып келеді, бірақ бұл баста­ма тек Укра­и­на­дағы соғыс басталған­нан кей­ін ғана екін­ші тыны­сын ашты. Мюн­хен қауіп­сіздік кон­фе­рен­ци­я­сын­да Укра­и­на пре­зи­ден­ті Вла­ди­мир Зелен­ский де Еуро­па қару­лы күш­терін құруға шақыр­ды. Көп жыл­дар бойы жіберіл­ген мүм­кін­дік­тер­ді тез қал­пы­на кел­ті­ру қиын, бірақ оны жасау қажет.

Анти­ре­сей­лік санк­ци­я­лар мәсе­лесі де түсініксіз болып отыр. Егер Трамп олар­дың бір бөлі­гін жеңіл­дет­се де, ЕО бұған бар­май­тын шығар, әсіре­се Еуро­па­дағы көп елдер­де оңшыл күш­тер билік­ке кел­мей­ін­ше, жағ­дай солай. Санк­ци­я­лар сақталған жағ­дай­да Кремль сұр импорт арна­сын Орта­лық Азия елдері арқы­лы пай­да­ла­ну­ды жалға­сты­ра­ды. Егер Ресей Трамп­тың үлгісі бой­ын­ша бей­біт келіс­сөз­дер­ден бас тарт­са, АҚШ санк­ци­я­ла­ры күшей­тілуі мүм­кін, ал Орта­лық Азия елдеріне қар­сы екін­ші рет­тік санк­ци­я­лар енгі­зу қау­пі Трамп кезін­де демо­крат­тарға қараған­да одан да жоға­ры болуы ықтимал.

Орта­лық Ази­я­ның жағдайы

Вашинг­тон мен Бей­жің ара­сын­дағы шие­леніс күшейе бер­се, әсіре­се Қытай­дың әлем­де АҚШ-қа бала­ма эко­но­ми­ка­лық және әске­ри-сая­си орта­лық болуға деген ашық ұмты­лы­сы айқын бай­қал­са, Орта­лық Азия екі оттың орта­сын­да қала­ды. Халы­қа­ра­лық валю­та қоры қазір әлем­дік эко­но­ми­ка үш бло­кқа бөлініп жатқа­нын мой­ын­да­ды: АҚШ-қа қосы­лған­дар, Қытай­ға қосы­лған­дар және әзір­ге бей­та­рап қалған­дар. Алай­да Дональд Трамп Орта­лық Азия елдерінің көп­век­тор­лы сая­са­ты­на, әсіре­се олар Қытай жағы­на бет бұра бас­та­са, төзім­ділік таны­та қоймайды.

Егер «Орта­лық Ази­я­ның 5 мем­ле­кеті + АҚШ» фор­ма­ты сақтал­са, ол енді Укра­и­на­дағы соғы­сқа бай­ла­ныс­сыз өте­ді. Бұл қақты­ғыс Қытай­мен текетіре­стің жалға­сы ретін­де қарас­ты­ры­ла­ды. Ақ үй Орта­лық Азия елдерінің Қытай­ға қаты­сты бей­та­рап ұста­ны­мы­на мүд­делі неме­се олар­дың Қытай­мен сауда бай­ла­ны­ста­рын, соның ішін­де Қытай­дан ЕО-ға дей­ін­гі Тран­с­кас­пий халы­қа­ра­лық көлік дәлізі арқы­лы әлсіре­ту­ге тырысады.

 Досым СӘТПАЕВ