Әміржан ҚОСАНОВ: КОМСОМОЛДЫҢ ТАРИХЫ ҚазССР тарихынан бөлек болуы мүмкін емес

Өткен ааптаның соңында Алматыдағы Абай атындағы Опера және балет театрында комсомолдың 100 жылдығына арналған салтанатты форум өткені мәлім. Ал келмеске кеткен кеңестік империяның «жас қайрат солдаты» атанған комсомолды «тірілткен» бұл форумның жай-жапсары әлеуметтік желілер арқылы жария болды.
Мәселен, «Фейсбук» қолданушы негізгі наразы топтың наласы – Алашорданың 100 жылдығын салтанатты түрде атап өтуді қаламаған қазақстандық билік комсомолдың 100 жылдығына неге емешегі езіле қалды деген сауалға тіреледі. 

«Қызыл империяның» жас қанаты – комсомолдың форумын салтанатты сарайда өткізуге кім ишара білдірді? Тарихтың қоқысында қалған комсомолды ұлықтаудың астарында қандай саяси сипат бар? Бұл кеңестік аңсарға реанимация жасаудың амалы ма, жоқ әлде өткенді еске түсірудің формальды банкеті ғана ма? Форумды ашқан парламент мәжілісінің депутаты Қуаныш Сұлтановтың «бұл – жүз жылда бір рет қана өтетін ғажап жиын» деп баға бергеніне қарағанда, бұрынғы кеңестік партноменклатураның шекпенінен шыға алмаған шенеуніктер әлі де тәуелсіздіктің «тәубасына» келе алмай жүр ме? Осындай сансыз сұрақтардың жетегімен, жай-жапсарды бір білсе, «Жаңа Қазақстан» форумы құрылтайшыларының бірі Әміржан Қосанов біледі деген оймен белгілі саясаткерге хабарласқан едік.

– Әмір­жан мыр­за, сіз де кезін­де­гі Қаза­қстан ком­со­мо­лы «көсем­дерінің» қата­рын­да ЛКСМ-нің идео­ло­ги­я­лық бөлі­мін­де бас­шы болған едіңіз: осы фору­мға шақыр­ту алды­ңыз ба? Бар­ды­ңыз ба?

– Бар­дым. Бірақ мені бұл жиы­нға ресми ұйым­да­сты­ру­шы­лар шақы­рған жоқ. Жиы­нға облы­стар­дан кел­ген, талай­дан бері жолы­қ­паған жол­даста­рым келетін болып, солар шақы­рған соң, форум өтетін жер­де жолы­ғай­ық деп ниет біл­дір­ді. Жиын­ның сце­на­рийі, қалай өтіп, кім­дер сөй­леп, сахна қалай безен­дірілетіні­нен бей­ха­бар бол­дым. Бұл фору­мға менің бару­дағы мақ­са­тым – кезін­де ара­ласқан аза­мат­тарға жолы­ғу, алы­стан кел­ген­дер­ге сәлем беру, дидар­ла­су еді. Солар­мен әңгі­ме­лесіп, өткен­ді еске алып, ауыл-аймақтың жаңа­лы­қта­ры­нан хабар­дар бол­дым. Айт­пақ­шы, өңір­лер­ден кел­ген олар­дың ішін­де аза­мат­тық пози­ци­я­сы айқын аза­мат­тар баршылық.

– Әдет­те Қаза­қстан­дағы мұн­дай сал­та­нат­ты шара билік­тің рұқ­са­ты­мен өте­ді, оған қыру­ар қар­жы шыққа­ны да сырт көз­ге анық бай­қа­ла­ды. Сіздің осы жағы­нан қан­дай хаба­ры­ңыз бар? 

– Ол жағын біл­медім. Ұйым­да­сты­ру коми­теті бар екен. Солар­дан сұрау керек болар. Оппо­зи­ци­яда жүр­ген біз­дер­ге олар есеп бер­мей­ді ғой. Бір білетінім – театр­да өткен жиы­нға кіру тегін болды.

– Ком­со­мол­дың «үлкен аға­сы» ком­му­ни­стер­дің жүр­гіз­ген сая­са­ты сал­да­ры­нан мил­ли­он­даған қаза­қтың қыры­лға­нын біле оты­рып, руха­ни жаңғы­ра­мыз деп ұран тастап, ком­му­ни­стер­дің ізба­са­ры болған ком­со­мол­дың той­ын өткі­зу қай қисы­нға сай келеді? Әлде бұл көр­ші Ресей­дің нео­им­пе­ри­я­лық сая­са­тын қол­дау ма?

– Менің­ше, сұрағы­ңы­здың екі жағы бар.

Бірін­ші­ден, ком­со­мол – Қаза­қстан секіл­ді мем­ле­кет­тің 70 жыл­дық тарихын­да бел­сен­ді қимыл-әре­кет жасаған қоғам­дық ұйым. Тарих­тан бас тар­туға бол­май­ды, сон­ды­қтан 100 жыл секіл­ді бір беле­сте осы кезең­ге баға беру үшін жина­луға бола­тын шығар.

Екін­ші­ден, ол жиын той неме­се сал­та­нат ретін­де емес, еске алу, әсіре­се қылы­шы­нан қан тамған ком­му­ни­стік режим­нің құр­бан­да­ры­на тағ­зым ету­ден баста­луы керек еді. Және де осы уақыт ішін­де­гі табыст­ар мен қателік­тер­ге мей­лін­ше объ­ек­тив­ті, жан-жақты баға берілуі тиіс! Тек қана той-думанға ұласқан сал­та­нат ретін­де­гі бір­жақты­лық дұрыс бол­ма­ды. Оны мен құп­та­ма­дым.
Қоғам қан­дай бол­ды – оның бар­лық құрам­дас бөлік­тері, соның ішін­де ком­со­мол да сон­дай бол­ды. Яғни, ком­со­молға беріл­ген объ­ек­тив­ті баға – қоға­мға да берілер еді.

Мәсе­лен, қазір аудан­дар­дың 90 жыл­ды­қта­ры ата­лып жатыр. Осы тарих­тың ішін­де сол кез­де­гі пар­тия мен ком­со­мол­дың, кәсі­по­дақтың да орны бар емес пе? Ертең Қазақ Совет­тік Соци­а­ли­стік Рес­пуб­ли­ка­сы­ның мерей­той­ын ата­сақ ше? Онда да ком­со­мол секіл­ді ұйым­ның ролі тура­лы айтуға тиіс­піз! Жал­пы, жалғыз ком­со­мол емес, біздің Совет Одағы құра­мын­дағы тарихы­мы­здың өзі тиісті баға­сын ала алмай отыр.

– Бірақ жазы­қ­сыз репрес­си­яға ұшы­раған ұлт пен ұрпақ алдын­дағы жау­ап­кер­шілі­гі­мізді де ұмыт­паған жөн шығар?

– Әрине! Тари­хи жау­ап­кер­шілік­ке кел­сек, менің­ше, мил­ли­он­даған қатар­дағы ком­со­мол мүше­лерін жап­пай айып­тау дұрыс емес. «Мол­да­ның айтқа­нын істе, істе­гі­нен істе­ме» демек­ші, аға ұрпақ пар­тия мен ком­со­мол жария еткен мұрат­тарға шын көңілі­мен сеніп кел­ді. Олар ешкім­нің ала жібін аттаған жоқ. Зауыт-фаб­ри­ка, егін­жай мен жай­ла­уда, мек­теп пен ауру­ха­на­да еліне адал қыз­мет етті. Қазір­гі эко­но­ми­ка­ның негізін қалаған оларға не кінә таға­мыз? Осын­ша­ма бай­лы­ққа ие болып қалған оли­гарх­тар ол халы­ққа рах­метін айтуы керек! Әр қыл­мыстың, әр құжат­тың артын­да нақты бас­шы­лар тұр. Солар­ды ата­уы­мыз керек! 

Ресей­ге, нақты­лап айт­сақ, Крем­ль­ге қаты­сты айтқан ойы­ңыз әбден орын­ды. Өйт­кені құр­ды­мға кет­кен қызыл импе­рия – Совет Одағы­на қаты­сты кез кел­ген дата­ны не оқиға­ны қазір­гі Ресей бас­шы­лы­ғы өзінің пост­со­вет­тік кеңістік­те­гі нео­им­пе­ри­я­лық сая­са­тын одан сай­ын жан­дан­ды­ру үшін пай­да­ланғы­сы келетіні ешкім­ге де жасы­рын емес. Ұйым­ның аты да, заты да о баста – «ВЛКСМ», яғни «Бүкі­ло­дақтық», сон­ды­қтан да осы той­дың артын­да сол «одақтық» пиғыл мен мүд­де тұрға­ны да рас.

Және де қазір бүкіл Қаза­қстанға еркін тарап оты­рған ресей­лік ТВ-ны алы­ңыз! Күн сай­ын тіке­лей эфир­ден түс­пей, пост­со­вет­тік кеңістік­те Совет зама­нын қай­та орнатқы­сы келетін «соло­вьев-кисе­лев­тер» сана­ны улап жатқан жоқ па? Оларға «әй» дей­тін әже, «қой» дей­тін қожа жоқ! Ста­лин­дік заман­ның небір қай­рат­кер­лерін ақтап, «герой» етіп жатқан фильм­дер көр­сетіліп жатыр! 

Содан ба, ескіні көк­сеп, қаза­қты қырған боль­ше­вик­тік билік­тің бой­ы­нан ізгі қаси­ет­тер­ді іздеп тапқы­сы келетін сұрқия жүй­енің адво­кат­та­ры да табы­лып жата­ды. Жастар­ды осы идео­ло­ги­я­лық ула­ну­дан сақтан­ды­руы­мыз керек!

– Әле­умет­тік желі­де осы жиы­нға қаты­сты әртүр­лі пікір­лер жария бол­ды. Тоқе­теріне кел­сек – өткен жылы «Ала­штың 100 жыл­ды­ғы­на» аса мән беріл­мей, «жетім қыздың той­ы­нан» ары аспаға­нын жазған­дар­дың пікіріне нен­дей уәж айтуға болады?

– Уәж­ді билік айт­сын! Бұл ең алды­мен соның кінәсі! Ал менің айта­рым мынау.

Сөз жоқ, осы жиын­ның бір «пай­да­сы» бол­ды. Әшей­ін­де біз десо­вет­тен­ді­ру тура­лы айтқан кез­де, көп­шілік ол мәсе­ле­ге нақты өмір­ге еш қаты­сы жоқ, вир­ту­ал­ды, «таза идео­ло­гия» деп назар ауда­ра бер­мей­тін еді. Енді, міне, бір күн­нің ішін­де әле­умет­тік желі­де қан­ша­ма ком­мен­та­рий бол­ды, қоғам­дық қазан әлі де бұрқ-сарқ қай­нап жатыр! Жал­пы про­цесс үшін бұл дұрыс жағдай!

Бай­қай­сыз ба, қазір қоғам мен билік­тің ұлт­тық мәсе­ле­ге деген ұста­ны­мы екі бөлек! Қоғам өрке­ни­ет­ті елдер­де­гі секіл­ді ұлт­тық құн­ды­лы­қтар­ды ашық жари­я­лап, дамы­ған мем­ле­кет­тер келе жатқан даңғыл жолға шығуға дай­ын болға­ны­мен, қаза­қстан­дық билік тозы­ғы жет­кен «совет­тік шинель­ден» шыға алмай келеді!

«Ала­штың» атын ата­уды былай қой­ған­да, өзін «мен – қазақ деген ұлт­тың өкілі­мін, ұлтым үшін жаным­ды беру­ге дай­ы­н­мын!» деп, жар сала ала­тын буын билік басы­на кел­мей, ештеңе де өзгер­мей­ді! Әйт­пе­се «Ала­шор­да­ның» ғасыр­лық той­ын ең биік мем­ле­кет­тік дең­гей­де өткізіп, билік өзіне сыни көзқа­рас­тағы халы­қтың бір ілти­па­ты­на ие болып қалар еді ғой!

Бір сөз­бен айтқан­да, қазір­гі билік «Ала­шор­да» секіл­ді тари­хи фено­мен­ді сая­си конъ­юнк­ту­ра мақ­са­тын­да тиіп-қашып атап қояды да, оның мән-маз­мұ­ны­на терең бой­лап, тиісті сабақ алғы­сы кел­мей­ді. Өйт­кені олай жаса­са, таяқтың бір ұшы өзіне тиіп кетеді!

– Қазақ елінің тарихын­дағы ком­со­молға қаты­сты деректер­ді бола­шақ ұрпаққа қалай түсін­ді­ру керек деп ойлайсыз?

– Жастар бүгін­де бәрін де түсі­неді, олар аға ұрпақ бастан өткер­ген «октяб­рят-пио­нер-ком­со­мол» идео­ло­ги­я­сы­мен улан­баған (бірақ билік олар­ды жап­пай «нұризм­ге» жастай­ы­нан баулып жатқа­нын да ұмыт­пай­ық!). Оларға ата­ла­ры мен апа­ла­ры бастан өткіз­ген совет дәуірі тура­лы бар шын­ды­қты бүк­пе­сіз айтуы керек! 

Совет дәуірінің тіл­сіз куәсі – шаң басып қалған архив­тер­дің бәрін ашу керек! Сол кез­де кім­нің кім екенін жұрт өзі танып, біледі. Сол заман­да кім­нің Құла­гер, ал кім­нің Баты­раш-Қоты­раш болға­ны елге аян бол­ма­ды! Ары таза емес адам­дар ғана осы­нау қадам­ды қол­да­мауы мүм­кін. Ары таза­лар – қол­дай­ды! Өз басым қолдаймын! 

Бір күдік­ті жайт бар: кезін­де совет­тік архив­тің, соның ішін­де Ком­пар­тия мен ком­со­мол­дың архив­терінің кіл­ті мен қоры Мәс­ке­уде­гі Орта­лық коми­тет­тің, ондағы КГБ-ның қолын­да қалған сыңай­лы. Бұл дегеніңіз – қазір Кремль­дің қолын­да біздің 70 жыл­дық тарихы­мы­здағы небір бас­шы­лар­дың қол қой­ған құжат­та­ры мен жазған хат­та­ры, сөй­ле­ген сөз­дері мен қабыл­даған шешім­дері бар деген сөз! Осы­нау фак­тілер­ді олар біздің бас­шы­ларға ком­про­мат ретін­де пай­да­ла­нып, қоқан-лоққы жаса­уы да әбден мүм­кін! Мәсе­лен, 1986 жылғы Жел­тоқ­сан көтерілісіне қаты­сты құжат­тар­дың тағ­ды­ры сон­дай болуы ықти­мал. Бәл­кім, сон­ды­қтан болар, Қаза­қстан тарихын­дағы біраз ақтаң­дақтың беті әлі де ашыл­май келеді.

Уақыт өте, тота­ли­та­ризмдік ком­му­низ­мнен құты­лар­мыз. Бірақ авто­ри­тар­лық «нұриз­мнен» қалай және қашан құты­ла­мыз? Қараңыз, Кон­сти­ту­ция бой­ын­ша өзін «демо­кра­ти­я­лық» деп жари­я­лаған бүгін­гі Қаза­қстан шын мәнін­де бір пар­ти­я­лық, бір көсем­дік, өңі айналған «Совет Одағы­на» ұқсап бара жатқан жоқ па?

Мәс­ке­уде­гі сая­си бюро қалай өз қар­сы­ла­ста­ры­на қырғи­дай тиіп, көзін құрт­са, қазір­гі билік те солай жасап жатқан жоқ па?! Сол шек­теу, сол цен­зу­ра, сол ресми өтірік, сол бір­жақты­лық, сол жеке басқа табы­нуы қазір­дің өзін­де қай­та­ла­нып жатқан жоқ па? Боль­ше­вик­тер «Ала­шор­даға» қар­сы бол­са, бүгін­гі билік ұлт­тық-демо­кра­ти­я­лық иде­я­лар­ды жалау еткен ұйым­дар­ды тір­ке­мей жатыр. Міне, жас ұрпақ осы тари­хи парал­лель­дер­ді біліп жүруі керек! 

– Ком­со­мол­дың тарихын ел тарихы­нан сызып тастау мүм­кін бол­ма­са да, тәу­ел­сіз сая­сат­тағы идео­ло­ги­я­ны жүр­гі­зу үшін не істеу керек еді?

– Ең қысқа рецепт мынау: десо­вет­тен­ді­ру мен деком­му­низмден­дірудің басты жолы – ала­штан­ды­ру! Яғни, мем­ле­кет­тік идео­ло­ги­я­ның басты тұғыр­на­ма­сы ретін­де «Ала­шор­да» үкі­метінің негіз­гі бағ­дар­ла­ма­сын алу керек! Және де бұл негіз тек қана руха­ни салаға қаты­сты емес. Эко­но­ми­ка, әле­умет­тік сала, халы­қа­ра­лық қаты­на­стар – бәрін-бәрін Алаш ары­ста­ры айтып кет­кен. Сол иде­я­лар­ды қазір­гі заман­ның талап­та­ры­на сай дамы­тып, терең­де­те түсу қажет.

Бір нәр­се айқын: қазір­гі билік тара­пы­нан шынайы десо­вет­тен­ді­ру бол­май­ды! Сон­ды­қтан да біз тек қана билік жари­я­лаған бағ­дар­ла­ма­мен өмір сүру әдеті­нен ары­луы­мыз керек! Қоғам да өзінің ұйым­да­ры арқы­лы тари­хи күн тәр­тібінің мәсе­ле­лерін қоя ала­ды. 27 жыл бой­ы­на өзінің бет-әлпе­тін әлі де аны­қтай алмай келе жатқан ұлт­тық идео­ло­ги­я­ның авто­ры да, архи­тек­то­ры да, құры­лыс­шы­сы да қоғам­ның, яғни халы­қтың өзі болуы тиіс. Сон­да ғана сең қозға­ла­ды, Қаза­қстан­ды әлі де кезіп жүр­ген тота­ли­тар­лық ком­му­низ­мнің елесі жойылады! 

Қазір­гі мем­ле­кет­тік идео­ло­ги­я­ның бір кем­шін тұсы – оның бар­лық баста­ма­сы тек қана билік­пен, нақты шен­ділер­мен бай­ла­ны­сты­ры­ла­ды, плю­ра­ли­стік қоғам­мен бай­ла­ны­сы жоқ! Оның үстіне біздің идео­ло­ги­я­лық маши­на­ның негіз­гі мін­деті – бір ада­мға негіз­дел­ген сая­си жүй­ені мей­лін­ше ақтап, соның сой­ы­лын соғу болып тұр! Сон­ды­қтан да біз көп­те­ген зама­на­уи тренд­тер­ге іле­се алмай келеміз!

– Осы айдың аяғын­да Мәс­ке­уде ком­со­мол­дың 100 жыл­ды­ғы кең көлем­де ата­лып өткелі жатыр, оған Қаза­қстан­нан да бір топ деле­га­ция бара­ты­ны бел­гілі. Сізді шақыр­ды ма? 

– Мені Мәс­ке­у­ге ешкім шақы­рған жоқ. Билік бізді шақыр­май­ды да. Шақыр­са да бар­мас­пын, өйт­кені осы­нау жиын­ның Мәс­ке­уде өтуі – мен жоға­ры­да айтқан кремль­дік қитұрқы сая­сат­тың бір көрінісі. Оның үстіне ол жер­ге барып: «Ком­со­мол құрам­дас бөлі­гі болған боль­ше­вик­тік жүй­енің бар­лық құр­бан­да­рын, соның ішін­де мил­ли­он­даған қаза­қтар­ды еске алып, олар­дан кешірім сұраңы­здар!» – деп айта­тын біз­ге кім ол жер­де мик­ро­фон ұсы­на­ды дейсіз?! 

Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ,
«D»

(медиа-про­ект «DAT» №38 (450) от 25 октяб­ря 2018 г.)