Өз көрімізді өзіміз қазбайық!

Қазақ жері, елі 1949 жыл­дан бері дүние жүзін­де­гі ради­а­ци­я­мен, хими­я­лық заттар­мен ең көп уланған аймаққа қалай айнал­ды? Неге шетел­дер­де АЭС салуға қар­сы­лық күшті? Саны аз халық үшін неге біз­де АЭС салуға ынты­зар күш­тер бар, олар­дың сыр­тын­да кім­дер тұр? БАЭС салын­са, Тұран ойпа­тын мекен­дей­тін түрік халы­қта­ры­ның эко­ло­ги­я­лық келе­ше­гі не бол­мақ? Ота­ны­мыз АЭС-тен басқа энер­гия көз­деріне – мұнай, газ, көмір, жел мен күн энер­ги­я­сы­на өте бай бола тұра, солар­ды пай­да­ла­на­тын элек­тро­стан­ци­я­лар неге сал­май­мыз? Таяу келе­шек­те ең залал­сыз әрі тиім­ді тер­мо­яд­ро­лық син­тез­бен істей­тін элек­тро­стан­ци­я­лар пай­да бол­са, АЭС сал­ды­рып зиян шек­пей­міз бе?

Қаза­қстан­ның сынақ поли­го­ны­на айна­лу тарихы

Кеңес үкі­меті 1949 жыл­дар­дан бастап Қазақ жерін әске­ри сынақ аймағы­на айнал­дыр­ды. Ядро­лық, зымы­ран­дық, ғары­штық, хими­я­лық, бак­те­ри­я­лық, гео­фи­зи­ка­лық, тағы басқа­дай қару-жарақ түр­лерін сынақтан өткі­зе баста­ды. АЭС-тер­ге, атом бом­ба­ла­ры­на қажет отын дай­ын­дау үшін уран кені­ш­терін көп­теп ашып, жері­міз­ге ради­а­ция тарат­ты. Қаза­қстан аумағын баты­стан шығы­сқа қарай қақ жарып, көк­тей өтетін раке­та трас­са­ла­рын (әуе жол­да­рын), сынақ поли­гон­да­рын, бір­не­ше атом поли­гон­да­рын ашты. Әске­ри­лер жер асты-үсті сула­ры­ның ағы­сы мен жел бағыт­та­рын әдейі пай­да­ла­нып, бүкіл қазақ жерін ласта­ды. Ғалым­дар­дың айтуын­ша, атом сынақта­ры аймақта­рын­да он мың жыл, раке­та­лар­дың улы оты­ны – геп­тиль себіл­ген жер­лер үш мың жыл адам тұруға жарам­сыз керінеді.

Мыса­лы, Семей атом поли­го­нын­да тек жер бетінің өзін­де ғана жиыр­ма мың хиро­си­ма­лық бом­ба­ның күшін­дей атом­дық жары­лыс жасалған көрі­неді. АЭС-тер­дің ради­а­ци­я­лық шай­ын­ды­ла­рын төгетін қой­ма жасап, бір­не­ше мил­ли­он шар­шы метр шашын­ды­лар­ды төк­кен. Басқа да көп­те­ген облыс аймақта­рын­да жер асты-үсті атом сынақта­ры өткізілген.

Бай­қоңыр­дан әрбір «Про­тон» раке­та­сы ұшы­ры­лған­да, кем деген­де, жан­бай қалған екі не үш тон­на­дай геп­тиль жер­ге себіледі екен. Бұл – жари­я­ланған дерек қана. Басқа­дай раке­та­лық трас­са­лар­да қан­ша­ма тон­на геп­тиль ауаға, жер­ге, суға жай­ыл­ды десеңіз­ші. Бір грамм геп­тиль мың­даған адам­ның ден­са­улы­ғын нашар­ла­тып, түр­лі ауру туғы­за­ды. Осын­дай тауқы­мет сал­да­ры­нан өзі­міздің көз алды­мы­зда өткен 75 жыл ішін­де жері­міз тозып, өсім­дік­тер мен жан-жану­ар­ла­ры­мы­здың тұқы­мы құрып, өзен-көл­дері­міз тар­ты­лып, адам­да­ры­мыз айы­қ­пас ауру­ларға ұшы­рап, жері­міз шөл-шөлейт­ке айнал­ды емес пе?!

Қаза­қстан халқы­ның адам айтқы­сыз зардабы жөнін­де жапон ғалы­мы, атом­шы-физик, про­фес­сор Иоши Фуд­зие айтқан сөзді кел­тірей­ік: «Елі­міз­де жары­лған (1945 жылғы Жапо­ни­ядағы) бір атом бом­ба­сы­нан осы күн­ге дей­ін ұлты­мы­здың қата­ры сире­уде, ал жыл­дар бойы аспан­да, жер­де, жер астын­да ядро­лық сынақ жүр­гізіл­ген Қаза­қстан халқы­ның зардабы адам айтқы­сыз екенін мен біл­ме­ген­де, кім біледі».

АЭС-тің қауіп­тілі­гі мен зияны

АЭС реак­тор­ла­рын суы­та­тын сулар­мен және отын қал­ды­қта­ры­мен бір­ге шыға­тын, ұзақ мерзім­ді сақта­ла­тын радио­ак­тив­ті нук­лид­тер (строн­ций-90, цезий-157) тірі орга­низмдер­ге тез сіңетін ең залал­ды, аса қауіп­ті екен. Топы­рақта 70–100 есе, балы­қтар мен су өсім­дік­терін­де ондаған мың, жүз­де­ген мың есе жина­ла беретін көрі­неді. Соны­мен қатар АЭС-тің жары­лыс қауіп­тілі­гі тым жоға­ры. Мыса­лы, 1986 жылғы Чер­но­быль­де­гі төрт атом реак­то­ры­ның біре­уінің жары­лға­ны­ның өзі он хиро­си­ма­лық бом­баға тең болған. Ал егер де төрт реак­то­ры аспанға ұшқан­да, есеп бой­ын­ша, бүкіл жер шары­ның халқы зардап шегетін еді.

Жазу­шы, пуб­ли­цист Марат Бәй­діл­даұлы­ның («Дат», 14/09/23) «Қаза­қстанға АЭС салу қажет емес!» мақа­ла­сын­да АЭС орта­ша 35 жыл ғана қыз­мет етіп тоқтай­ды. Оның қал­ды­қта­рын жоюға (мола салу) алға­шқы жұм­салған қар­жы­ның 20%-ы мөл­шерін­дей қар­жы кететін көрі­неді және мола­сы­ның қауіп­тілі­гін залал­сыздан­ды­ру жұмыста­ры ешқа­шан тоқтамайды.

АЭС салуға қар­сы­лық және

стан­ция салу­ды кім­дер қол­дап отыр

Қаза­қстан­да АЭС салу мәсе­лесі 1990 жыл­да­ры туын­да­ды. 1992 жылы Жезқазған­да АЭС салуға той­та­ры­лыс беріл­ген еді. 1996 жылы семей­лік­тер де көн­беді. 2001 жылғы науры­зда «Аттан қозға­лы­сы» БАЭС салуға қар­сы­лық акци­я­сын өткізді. Балқа­шты­қтар мен при­озер­скілік­тер БАЭС жоба­сын тәу­ел­сіз сарап­шы­лар тезі­нен өткі­зуді Пар­ла­мент­тен сұра­ды. Ақы­ры үкі­меті­міз БАЭС салуға уақыт­ша мора­то­рий қабыл­да­ды («Хабар», 10.01.2001 ж.). «АиФ Қаза­қстан­ның» 2001 жылғы 9‑санында БАЭС жөнін­де пікір­та­лас бол­ды. «АиФ Қаза­қстанға» бер­ген сұх­ба­тын­да ака­де­мик Р.Ибраев «БАЭС-тің жоба­сы эко­но­ми­ка­лық, эко­ло­ги­я­лық, тех­но­ло­ги­я­лық тұрғы­дан негіз­дел­ме­ген. Жоба­ны ашық талқы­ла­у­ға Ресей мен Қаза­қстан­ның әске­ри өндірістік кешен­дері (орыс­ша ВПК) рұқ­сат етпей­тін көрі­неді», –деп­ті. АЭС-ті Балқа­шта салуға Тоқа­ев пен Путин ара­сын­да келіс­сөз­дер жүр­гізіл­ді деген­нің жаны бар (2023 жыл).

Мыса­лы, Санат Сүгірәлі 7 ч. 05/04/2019 «Фейс­бук­те­гі» парақ­ша­сын­да былай деп­ті: «Сары­шаған­да өте қуат­ты лазер­лік қару­ды және ПВО (әуе шабулы­нан қорға­ну), ПРО (зымы­ран­дар­дан қорға­ну), ПКО (кос­мо­стық шабуыл­дан қорға­ну), СПРН (Зымы­ран­дық шабуыл­дан алдын ала сақтан­ды­ру) жүй­е­лерін сынау поли­го­ны бар көрінеді».

http://новости-россии.ru-an.info/ракета-буревестник/ сай­ты 2021 жыл­дың тамы­зын­да Қазақ жері «Сары­шаған­да» Ресей­дің гипер­ды­быстан жыл­дам, тау­сыл­май­тын ядро­лық оты­н­мен жүретін және кру­из­дік рей­стер жасай ала­тын қанат­ты «Буре­вест­ник» раке­та­ла­ры­ның жаңа сынақта­ры дай­ын­да­лып жатыр делінген.

Осы сынақ алаң­да­ры­на қажет­ті АЭС-ті Ресей неге өз жерін­де сал­дыр­май­ды? Неге Қаза­қстан халқын зарда­пқа ұшыратпақшы?

БАЭС-ті не себеп­ті сал­дыр­мау керек?

Балқаш көлі түр­кі тұқым­дас халы­қтар­дың ежел­гі тұрағы – Тұран ойпа­ты­ның ең шығыс жиегін­де орна­ласқан. Балқа­штан Кас­пий­ге дей­ін­гі ара­лы­қта Бет­пақ­да­ла, Қарақұм, Қызы­лқұм, Арал өңірі, Маңғы­стау, Сол­түстік Кас­пий ойпа­ты орна­ласқан. Ал әске­ри­лер­дің таң­дап алған сынақ жер­лері осы Тұран ойпа­ты­ның сол­түстік шығы­сы мен Азғыр-Балқаш-Семей поли­го­ны ара­лы­қта­рын­дағы бел­де­уді қам­ти­ды. Ради­а­ци­я­сы да, геп­ти­лі де, тағы басқа­дай улы заттар да осы бел­де­уден жан-жаққа тарай­ды. Олар­ды бой­ы­на сіңір­ген жер асты-үсті сула­ры негізі­нен Тұран ойпа­ты­на сіңеді. Ал Тұран ойпа­ты жан-жағы­нан тау­лар­мен, қырат­тар­мен қор­шалған ең терең ойпаң жер. Онда Балқа­штан Кас­пий­ге қарай қалы­ң­ды­ғы 50–100 метр, 300–500 метр, кей­де 1000 метр тереңдік­те арте­зи­ан­дық тұщы су мас­сив­тері бар. ОБАЭС салы­нған жағ­дай­да өза­ра жалғасқан ірі-ірі жер асты жары­қ­шақта­ры, ойы­ста­ры арқы­лы реак­тор­дың улы шай­ын­ды­ла­ры Тұран ойпа­ты­на қарай жыл­жып тара­луы мүм­кін. Семей атом поли­го­ны­ның уланған жер асты сула­ры қай бағыт­та тара­лып жатыр? Оны зерт­теп жатыр деген ақпа­рат­ты біл­мей­міз. Мысал кел­тірей­ік: «Ресей­дің Крас­но­ярск атом реак­тор­ла­ры­нан уланған жер асты сула­ры­ның көлем­ді бөлі­гі Сол­түстік мұхи­тқа қарай жыл­жып, улаң­ды­рып бара­ды» деген хабар­ды Ресей­дің НТВ теле­ка­на­лы­нан естідік (18.03.2001 ж.). Крас­но­ярск атом реак­тор­ла­ры 30 жыл бойы Ени­сей өзеніне саға­ты­на 2400 мик­ро­рент­ген ради­а­ци­я­сы бар шай­ын­ды су төгіп отыр.

Сон­дай шай­ынды­мен (БАЭС салын­са) алды­мен Бет­пақ­да­ла­мыз улан­бай ма? Бет­пақ­да­ла келесі ұрпақтар­дың егін егіп, мал өсіріп, өндіріс аша­тын сай­ын дала­сы емес пе? Кезін­де Сәкен Сей­фул­лин көк­тем­гі құл­пы­рған Бет­пақ­да­ла көрінісіне сүй­сіне қарап, бет­бақтың шөбін жеп семір­ген қой етінің ерекше дәм­ділі­гін айтқан еді ғой!

Балқаш көлінің тағ­ды­рын Арал мен Кас­пий­ден бөліп қара­уға бол­май­ды. Қай-қай­сысы­ның бол­ма­сын эко­ло­ги­я­лық зардабы бүкіл Евра­зи­яға әсер ете­ді. Келесі ұрпақтар­дың алдын­да ары­мыз таза болуы үшін, жал­пы Тұран ойпа­ты­ның ауыз су қорын жарам­сыз ететін АЭС сал­дыр­мау­мен қатар, АЭС оты­ны үшін қажет уран шыға­ра­тын кені­ш­тер­ге де бақы­ла­уды күшей­ту керек. Себебі олар кен­ді алуға қол­да­на­тын қышқыл­дар­мен жер асты ауыз су қор­ла­рын жарам­сыз ету­де деген ақпа­рат­тар жетер­лік. Орта­лық Азия рес­пуб­ли­ка­ла­ры мен Қаза­қстан қор­шаған орта­ны қорғау шара­ла­рын бірі­гіп шеш­кен­дері дұрыс болады.

БАЭС жоба­сын сарап­та­уға, Тұран ойпа­тын эко­ло­ги­я­лық қорға­уға білік­ті гид­ро­гео­лог, гид­ро­фи­зик, гео­лог ғалым­да­ры­мыз сұрап, депу­тат­та­ры­мыз Үкі­мет­ке ұсы­ныс беру­лері қажет.     Энер­ги­я­ның бала­ма­лы көздері 

Енді АЭС-ке бала­ма­лы энер­гия көз­деріне тоқта­лай­ық. Қаза­қстан­да энер­ги­я­ның жер асты отын түр­лерінің дүни­е­жүзілік мол қоры бар. Олар – мұнай, көмір, газ. Энер­гия көз­дері (2000 жылғы деректерден):

– Жел күші мен күн шуағы жет­кілік­ті. Ғалым­дар­дың болжа­мы бой­ын­ша, аталған шикі­заттар­дың пай­да­ла­ну мерзі­мі жоба­мен: көмір 600 жылға, мұнай – 90, табиғи газ – 50, уран – 27 жылға жетеді.

«Қаза­қстан­да жел мен күн­нен алы­на­тын энер­гия көз­дерінің өні­мі 3% ғана болып тұр, егер оны 15%-ға жет­кіз­се, Қаза­қстан­да АЭС салу­дың еш қажеті бол­май қала­ды» (Марат Бәй­діл­даұ­лы, «Дат», 14/09/23).

АЭС салу­ды жақта­у­шы­лар көмір электр стан­ци­я­ла­ры­ның эко­ло­ги­я­лық зия­ны АЭС-тен көп деп бай­ба­лам салу­да. Олар АҚШ-тың көмір элек­тро­стан­ци­я­ла­рын­да эко­ло­ги­я­лық зия­ны жоққа тақау тех­но­ло­гия қол­да­на­ты­ны тура­лы ләм деп аузын ашпай­ды. Ондай тех­но­ло­гия көмір оты­ны­нан шыға­тын күл мен газ­дың 99,5 пай­ы­зын тұтып қала­ды. Және олар­да энер­ги­я­ны үнем­деу мен қауіп­сіздік шара­ла­ры өте жоғарғы дең­гей­ге қой­ы­лған (2022 жылғы қыста Екі­ба­стұз­да, басқа да ЖЭС-тер­де болған ава­ри­я­лар­ды айт­сақ, сөзі­міз дәлел­ді бола­ды). Ал біз­де­гі жағ­дай­ды көр­ген шетел маман­да­ры, соның ішін­де ерте­ректе Жапон­ның «Тор­эй» инсти­ту­ты­ның зерт­те­ушілері ТМД реслуб­ли­ка­ла­рын­дағы ысы­ра­пқа таң қалып: «Тек қана үнем­де­ушілік­тің азды­ғы­нан, тех­но­ло­ги­я­ның нашар­лы­ғы­нан қара метал­лур­гия өндірісіне жылы­на 442 трил­ли­он халы­қа­ра­лық кило­ка­ло­рия (бір кило­ка­ло­рия = ¹⁄₈₆₀ вт/сағ.) энер­гия ысы­рап бола­ды», – депті.

Неге мұнай мен газы­мы­зды иелен­ген шетел ком­па­ни­я­ла­ры­на мұнай және газ­бен істей­тін злек­тро­стан­ци­я­лар салу жөнің­де талап қой­май­мыз, неме­се солар­дан түс­кен қар­жы­ға өзі­міз неге сал­май­мыз? Элек­тро­энер­гия керек бол­са, осын­дай қада­мға бару – өмір талабы.

«Қараған­ды облы­сын­дағы «Құм­көл» кені­шін­де мил­ли­ард тек­ше метр шама­сы газ қоры бар. Қай­та өңдеу арқы­лы Газ­ЭС-ын салуға бола­ды екен. «Ембі­мұ­най», «Теңіз­мұ­най» кәсі­по­рын­да­рын­да жылы­на 200 млн тек­ше метр іле­с­пе газ ауа­да тек­ке жағы­ла­ды. «Про­рва­мұ­най» газ басқар­ма­сы 30 жыл­да тұтас бір кені­штің қорын­дай (6 млрд тек­ше метр) газ­ды далаға жағып­ты. Дала­да жаққан­ша, ЭС неге сал­маған?» («Сары­арқа» газеті, 29.06.2001).

Жел энер­ги­я­сы жөнін­де де айта кетей­ік. Жаратқан ием осын­ша­ма кең бай­тақ жер беріп, оның үсті­нен энер­ги­я­сы жой­қын, Жоңғар қақ­па­сы сияқты тоқта­у­сыз соға­тын дауыл «дәліз­дерін ашқан». Жел­ді­дыр, Жел­тау гео­гра­фи­я­лық ата­у­ла­ры – соның айғағы. Біз­ге мәлім деректер­ге жүгін­сек, рес­пуб­ли­ка­мы­зда жылы­на 3 млрд/кВт шама­сы­ң­дай жел энер­ги­я­сын өндіру­ге бола­ды. Келе­шек­те ЖЭС-ын пай­да­ла­ну­да Австра­лия алға шығуы мүм­кін. Оның ғалым­да­ры 10–11 шақы­рым биік­тік­те атмо­сфе­ра қаба­тын­дағы кере­мет жой­қын дауыл­дар күшін пай­да­ла­ну үшін жан-жақты зерт­теу жүргізіпті.

Тер­мо­яд­ро­лық син­тез бен ядро­лық ЭС

Тер­мо­яд­ро­лық син­тез және ядро­лық элек­тро­стан­ци­я­лар жөнін­де не айтуға бола­ды? Қазір­гі АЭС-тер­де уран атом­да­ры ядро­ла­рын ней­трон­дар­мен ыды­ра­ту арқы­лы энер­гия ала­ды. Келе­шек­тің ядро­лық элек­тро­стан­ци­я­ла­рын­да (ЯЭС) суте­гі атом­да­ры ядро­ла­рын бір-біріне кірік­ті­ру арқы­лы энер­гия ала­тын бола­ды. Бұл жөнін­де атом­шы маман ака­де­мик В.Глухих былай деген (1996 жыл): «…келесі ғасыр­дың шама­мен орта тұсын­да тер­мо­яд­ро­лық реак­ци­я­лар энер­ге­ти­ка­лық бай­ла­ны­ста маңы­зды орын ала­ды. Мұн­дай стан­ци­я­лар­дың арты­қ­шы­лы­ғы – өте жоға­ры дең­гей­де­гі эко­ло­ги­я­лық кауіп­сізді­гі. Олар­дың жұмысы үшін аз мөл­шер­де табиғи ресурс қажет етіледі және қопа­ры­лғыш мас­са жинақталмайды».

АҚШ, Фран­ция, Жапо­ния ғалым­да­ры тер­мо­яд­ро­лық син­тезді енгі­зу жолын­да таяу келе­шек­те жақ­сы нәти­же­лер­ге жету­лері мүм­кін. Яғни, ядро­лық ЭС-тер өмір­ге келуі мүм­кін. Мыса­лы, 2015 жылы Гер­ма­ни­яда Wendelstein 7‑X Stellarator тер­мо­яд­ро­лық реак­то­рын­да зала­лы жоқ ядро­лық энер­гия алу оң нәти­же­мен өтті. Жапон­дар да осы мақ­сат­пен ядро­лық кол­лай­дер салып­ты. Таяу келе­шек­те ядро­лық стан­ци­я­лар өндіріс­ке енгізіліп, адам­зат бала­сы эко­ло­ги­я­лық таза энер­ги­яға көшетін бола­ды. Сон­ды­қтан елі­міз­ге келесі 20–30 жыл­да АЭС сал­дырт­пау керек.

АЭС сал­дыр­маудың тағы бір жолы

Әке­жан Қажы­гел­дин­нің «Дат» газетін­де­гі (14÷09÷23) мына сөз­дерін де ұмыт­пау керек. Ол «АЭС салу­дан қашып құты­ла алмай­мыз» атты мақа­ла­сын­да АЭС салу үшін екі мәсе­ленің басы ашыл­май тұр: бірін­шісі, стан­ция салы­на­тын орын. Балқа­шта сал­сақ, Балқаш көлі­нен айы­ры­ла­мыз. Және Балқа­штан Оралға энер­гия жет­кен­ше, тоқтың 45%-ы жол-жөне­кей дала­да құри­ды екен. Шешім ретін­де, таяу уақыт­та инве­сти­ция тауып, тым бол­маған­да, Қаза­қстан­ның екі-үш жерін­де 5000 мега­ват­тық ірі стан­ци­я­лар сала­тын бол­сақ, энер­ги­я­мен қам­та­ма­сыз етудің келесі саты­сы­на көшу­ге уақыт ұтар едік».

АЭС салу­ды рефе­рен­дум арқы­лы шешу­ге көзқарас 

Соны­мен, әрі айтып, бері айтқан­да, өз жері­міз бен елі­міздің эко­ло­ги­я­лық келе­ше­гіне өте мұқи­ят, жау­ап­кер­шілік­пен қарау – уақыт тала­бы. Газ, мұнай, жел­мен істей­тін стан­ци­я­лар­ды көп­теп салуға мем­ле­кет­тік қол­дау қажет.

АЭС салу-сал­мауды екі жол­мен шешу­ге болар еді: бірі – Пар­ла­мент­те, екін­шісі – рефе­рен­дум. Пар­ла­мент­ке де сенім жоқ. Дені – «ескі Қаза­қстан­ның» кадр­ла­ры. Рефе­рен­дум де сенім­сіз: халы­ққа түсінік жұмысын жүр­гі­зетін оппо­зи­ция жоқ және халқы­мы­здың АЭС жөнін­де­гі білім­сізді­гін, біл­ме­сті­гін пай­да­ла­нып, рефе­рен­дум өткізіп, АЭС салғы­зу­ды Үкі­мет көп­шілік дауы­спен жеңіп шыға­ры­на күмән жоқ (әділет­сіз сай­лау өткі­зу­де­гі тәжіри­бесі­мен). Бірақ сор­лай­тын халық қой.

Халқы­мы­здың абзал ақы­ны марқұм Кәкім­бек Салы­қо­втың өлең жол­да­ры­мен мақа­лам­ды аяқтайын:

«Қалың сор­ды шегер қазақ, өзбегім,

Қырғыз, тәжік, түрік­пен де құр қалмас,

Қар­сыз тау­лар жатар жұтап, көз көрім,

Қыр­сық адам өзі қазар өз көрін, өзі былғар өз төрін».

Болат ЖҮГІІНІС,

Жезді кені­шінің бұры­нғы бас гео­ло­гы, тыл ардагері,

Аста­на қаласы