Кейінгі жылдары «Өмір–өзен» деген атпен сегіз ән жарияланыпты. Бұл ән осыдан 48 жыл бұрын дүниеге келген. Сөзін жазған мен болсам, әнін шығарған Шәмші Қалдаяқов еді.
Ескендір Хасанғалиев екеуміз 1979 жылы бірлесіп, «Айналайын» деген халыққа кең тараған ән жазғанбыз. Қазір бірнеше «Айналайын» деген ән салтанат құрып тұр. Әнді нотаға түсіру және оқу жағынан ең төменнен санағанда бірінші орын алсам да, әнін де, сөзін де өзім жазған, бір кездегі тыңдармандардың құрметіне бөленген «Жұбайлар жыры», «Гүлдәурен», «Мен саған ғашық едім», «Қазақ дастарханы», «Қазақ тілі», «Туған күн кешінде» атты әндерім бар-тын. Бүгінгі таңда нақ осындай атпен бірнеше әндер орындалып жүр. Өткен жылы менің «Туған күн кешінде» деген әнімді ән орындау жағынан бүкіл дүние жүзінде теңдесі жоқ абырой биігіне көтерілген Димаш Құдайбергеннің қазақ, ағылшын тілінде орындағанын көріп, жұрттың көбі сүйсінді.
Тағы бір қызық оқиға. «Туған күн кешінде» атты әнімді Қытай елінде тұратын саны 20 миллионнан астам ұйғыр халқының бір өкілі ұрлап алып, өз әні етіп жіберіпті. Аз жылда ән ұйғыр бауырларымыздың ең көп айтылатын сүйікті әніне айналыпты. Сол өлкедегі менің бір жанашырым: «Бұл не масқара, ұры жігіт ән авторынан бүкіл халық алдында кешірім сұрамаса, халықаралық сотқа шағымданамыз!» – деп айқай көтеріпті. Қытайдағы Үрімші қаласында телеарнадан көрсетілген менің үлкен ән-жыр кешіме әлгі жігіт арнайы келіп, «Туған күн кешінде» әнін ұйғыр тілінде нақышына келтіре орындап, менен және тыңдармандардан кешірім сұрады.
Ән – қысқа ғана дүние. Оның тақырыбын ұрлап, ән шығару –қылмысқа барабар іс.
Жанкүйерлерімнің бірі – Сәуле Ахметова Алматыдағы Қазақстан авторлары қоғамына барып, жоғарыда аталған әндерді тексерткен екен – маған бір тиын қаламақы түспепті. Бәрі кейінгі тақырып ұрлаған адамдардың қалтасына құйылыпты.
Менің жан аяспас аға-досым Шыңғыс Айтматов болғанын сол кездегі жұрттың бәрі біледі. Екеуміз бірлесіп, «Құз басындағы аңшының зары» («Ғасыр айырығындағы сырласу») атты кітап жазғанбыз. Бұл кітап дүние жүзінің барлық басты тілдеріне аударылды.
Ш.Айтматов шығармалары әлемнің 191 тілінде жарияланыпты. Көзі тірі шағында ғаламның осыншама көп тіліне аударылған Айтматовтан өзге ешкім жоқ екен. Ал мен әлемнің 120-ақ мемлекетінің сыйлықтарын алыппын. Әр мемлекет үш-төрт сыйлықтан беріпті. Бұған қоса Америка, Англия, Франция, Германия, Жапония, Ресей, Украина, Монғолия, Түркия, Пәкістан, Қырғызстан, Әзірбайжан, Өзбекстан және басқа да мемлекеттер мені ғылым докторы, профессоры, академигі атақтарымен марапаттапты. Алған сыйлықтарымның бәрін санасақ, бірнеше мыңға жетіп қалады екен.
Көп жыл бұрын Қазақстан маған «Халық қаһарманы» атағын бергенде: «Бұл күнде еліміздегі түрмеде шіруге тиісті кез келген ұрының ең кем дегенде екі орден, үш медалі бар. Солардың қатарында жүргім келмейді!» деп атақтан бас тартқанымды сол кездегі жұрттың көбі біледі.
Шыңғыс Айтматовтың о дүниеге аттанғанына 10 жылдан асып барады. Өткен жылы Қырғызстан астанасы Бішкек қаласында Ш.Айтматовтың 90 жылдығына орай отызға жуық мемлекеттердің өкілдері қатысқан үлкен жиын болды. Сол жиында жасаған баяндамамда мен Ш.Айтматовтың кейінгі әйелі Мариямның пендешілігіне айрықша тоқталдым.
Ш.Айтматов екеуміз бірлесіп жазған «Құз басындағы аңшының зары»… атты кітаптың қырғызша шыққан нұсқасында да және Айтматовтың 9 том болып орысша басылған шығармалар жинағына енген біздің ортақ еңбегіміздің 25 парағы, яғни Айтматовтың ерекше қадір тұтқан ғашығы, қатерлі ісіктен көз жұмған Бүбісара туралы айтқандары, әрі оны екеуміздің бірлесіп талқылағандарымыз түгел алынып тасталған. Ең қызығы, Ш.Айтматовтың музейінде де, тіпті туған үйінде де, екеуміз бірге түскен жүзден астам суреттердің бірі де қойылмаған. Егер Мариям мұны Айтматовтың тірі кезінде жасаса, әңгіме басқа. «Осындай пендешілігі үшін Мариям және оның кенже ұлы Эльдар халық алдында кешірім сұрамаса, кітап иесі қос автордың бірі ретінде халықаралық сотқа шағымданамын!» деп мәлімдедім.
Қырғызстан республикасының қазіргі президенті Сооранбай Жээнбеков ерекше азаматтық мінез көрсетіп, мені қолдап сөйлеп, Мариямның пендешілігін сынға алды.
2015 жылы Қытай Халық Республикасының Шанхай қаласында 150-ге жуық мемлекеттердің өкілдері қатысқан халықаралық кітап жәрмеңкесінде қытай тіліне Қайша Тәбәрікқызы аударған «Құз басындағы аңшының зары» («Ғасыр айырығындағы сырласу») «ХХІ ғасырдың ең озық, парасатты кітабы» деген атаққа ие болды. Бірақ бұл туралы Қазақстанның бірде-бір баспасөзі, телеарнасы жұмған аузын ашқан жоқ. Базбіреулер өзі туған кішкене ауданның «Құрметті азаматы» атанса, оны баспасөз де, телеарналар да жарыса хабарлайды.
Менің өте үлкен «кемшілігім» бар. Ол қандай «кемшілік?». Ол – ешкімнің бет-жүзіне қарамай, шындықты айтып салатыным. Басшылардың бірінің: «Баспасөзде, телеарналарда М.Шахановтың есімін және оның атқарған істерін атап көрсетуге қатаң тыйым салынады!» деген жасырын тапсырмасы бар. Яғни, мен өз елімде Кеңестер Одағы кезіндегі «халық жауы» деп бағаланған адамдар секілдімін.
Енді 2007 жылы 2 мыңға жуық адам қатысып, Бішкек қаласында Ш.Айтматов екеумізбен өткен үлкен кездесуде айтқан және баспасөзде жарияланған Шыңғыс Айтматовтың мына сөзіне назар бұрып көріңіздерші:
Мұхтар Шахановтың өлеңмен жазылған «Өркениеттің адасуы» және «Жазагер жады космоформуласы» («Шыңғысханның пенделік құпиясы») атты романдарын ЮНЕСКО «Әлемдік поэзияның осызамандық биігі деп бағалады». Бір шығарманың өзіне отызға, қырыққа жуық романдардың оқиғасын шеберлікпен сыйдырған бұл туындылар туралы аз уақыт ішінде Германияда 400-ден астам биік мазмұнды мақалалар шыққанын, тіпті «Жазагер жады космоформуласы»… атты романын неміс ағайындардың Нобель сыйлығына ұсынғанын жұрттың көбі біле бермеуі мүмкін.
Жасырып қайтеміз, ЮНЕСКО-да М.Шаханов шығармашылығына арналған, мен баяндама жасаған үлкен жиынға 9 Нобель сыйлығының мүшелері келіп қатысып отырды. Сонда олардың бірі Шахановқа жақындап, аудармашы арқылы: «Біз сізге Нобель сыйлығын беруді шешіп қойдық!» деді. М.Шахановтың қасында Қазақстанның Франциядағы елшісі отырған. Ол болған әңгімені сол кездегі басшылардың біріне жеткізіпті. Олар «Жазагер жады космоформуласы»… романына байланысты 80 газетті жапты. Шыңғысханның қазақ екендігі, оған Шахановтың жала жауып отырғандығы жайлы мақалалар қаптады. Сол кезде мен: «Бұл әлемдік деңгейде мойындалған шығарма ғой» деп, Шахановты қорғап мақала жазып едім, бүкіл Қазақстан газеттері маған жабылды. Мен жазушы емес екенмін, алаяқ екенмін, шығармаларымның көпшілігін қазақ жазушыларынан ұрлаппын…
Сол кездегі мені, Шахановты жамандаған және Қасым Қайсеновтен, Сафуан Шаймерденовтен бастап бізді қорғаған, қолдаған қаламгерлердің, қоғам қайраткерлерінің мақалаларын жинақтасақ, қарны қабақтай 25 томнан асады екен. Тек қазақ, орыс тілдерінде баспасөзде Мұхтар Шахановтың «Жазагер жады космоформуласы»… атты романын даттап немесе қорғап, мақтап, 52 мың 700 адам пікір білдірген екен. Мен Мұхтарға «Бүкіл жер шарында дау мен дақпырттың, жаланың астында қалған, саған ұқсас бірде-бір ақын, жазушы жоқ шығар…» дегенім бар. Бұл айна-қатесіз ащы шындық…
Шыңғыс Айтматов.
Ерте ме, кеш пе, жұрт білуге тиісті менің өмірімнің осындай өкінішті әрі қызық тұстары бар…
