«Общественная позиция»
(проект «DAT» №11 (282) от 19 марта 2015 г.
ДАТ!
Мезгілінен бұрын болатын сайлау салдарынан туған тақырыптар төңірегінде ой бөлісу мақсатымен белгілі саясаттанушы Ерлан САЙЫРОВ пен журналист Ермұрат БАПИ екеуара бірқыдыру сөз қозғаған-ды. Қызды-қызды әңгіме барысында пікірсайыс жағдайына ұласқан сол диалогтың ықшамдалған мазмұнын оқырман назарына ұсынып отырмыз.
Ермұрат БАПИ: Ерлан мырза, сонымен Қазақстан президенттігіне үміткерлер ұсынылды, алда – оларды тіркеу үрдісі өтеді. Одан соң – алға: үгіт науқаны басталады. Дегенмен, ұсынылған үміткерлердің тізіміне қарап, қандай ой қортар едіңіз: біреуін – дана, басқасын – бала қылған ақордалық саясат технологиясын аңдаған боларсыз?
Ерлан САЙЫРОВ: Жалпы, қандай сайлау науқаны болмасын, оны «алға жылжу, адам санасы мен еркінің дамуының көрінісі» деп қабылдау керек. «Демократия» атты институт – Батыс әлемінің туындысы. Сол демократияның түп-тамыры – сайлау, яғни азаматтардың сайлау құқы, таңдау еркі. Бізде осындай саяси науқандар көбейген сайын, қоғамның, қоғам мүшелерінің белсенділігі артады, олар есейе түседі. Бұл үрдістің саяси ғана емес, ағартушылық ықпалы да өте жоғары.
– Батыстық тұрғыдан алғанда, әрине, бұл ойыңыз өте орынды. Бірақ бізде соңғы ширек ғасырда «сайлау құқы», «таңдау еркі» деген демократия атрибуттары атаусыз қалған жоқ па?
– Бір мысал айтайын. Қазіргі уақытта экономикалық, әлеуметтік даму қарқыны жағынан Еуропаның біраз елінің алдына түсіп кеткен Түркия мемлекеті бүгінгі демократиялық қалпын табуы үшін, ғасырға жуық, жүз жылдық сынақтан өтті. Олар тәуелсіздігін ала сап, «жұмхұриятқа жұмақ орнатамыз» деп асып-сасқан жоқ. Жылдар бойы ауыр да жауапкершілігі зор реформаларды басынан өткерді. Сайлаудың еуропалық стандарттарын халқының ғұрпы мен дәстүріне, менталитетіне кереғар етпей, ескі мен жаңаны тайталасқа түсірмей, біртіндеп енгізді. Нәтижесі көз алдымызда: бүгін ол елді демократиялы, зайырлы емес деп ешкім де айта алмайды.
Менің сөзім біреулерге, тіпті сізге де ұнамауы мүмкін, бірақ бізге осындай қым-қуыт, қайшылықты сынақтардан абайлап өту керек. Мың сайлау өтсе де, ел тәуелсіздігін көкпарға салуға болмайды. Осы жолда жұмсалған уақыт та, ерік-жігер де, төзім де аздық етпейді, уақытында жемісін береді.
Ал сіздің «дана мен бала» теңеуіңізге келетін болсақ, сөзіңіздің астарында шындық жатыр. Алдағы сайлау шын мәнінде баламасыз өтеді деп ойлаймын. Себебі қанша жерден дамыған, ақпараттық қоғамда өмір сүріп жатырмыз десек те, билікке талас жолында әлемдік саяси сахналарда тәжірибеден өткен бірнеше технологияларды пайдалансақ та, жеме-жемге келгенде адам факторы, тұлға факторы алға шығады.
Өзіңіз де келісіп отырсыз, сіз айтқан «балалардан» сайлаушылар қандай тұлғалық сипат көріп отыр? Біздің халқымыз – қазақ халқы осыдан жиырма, тіпті он жыл бұрынғы халық емес. Естияр, жетілген, көзі, көкірегі ояу ұлт. Сондықтан олар «балаларға» емес, нақты тұлғаға сенім білдіреді, дауыс береді деп ойлаймын. Ол тұлғаны өзіңіз жақсы білесіз – Нұрсұлтан Назарбаев. Сайлаушылар осы жағына назар аударатыны анық.
– Қалай десек те, мерзімінен бұрын өтіп отырған осы президенттік сайлаудың мемлекеттік тұрғыдағы саяси астарын сіз қалай бағамдап берер едіңіз? Тіпті жекелеген тәуелсіз саясаттанушылардың өзі бұл сайлауды әлемдік аренада қалыптасқан геосаяси жағдаймен байланыстырып, дағдарыстың транзиттік кезеңінде Назарбаевтың президенттік тақта қалғанын қалайтын сыңай танытуда…
– Бұл сұраққа жауап бермес бұрын, әлемдегі геосаяси жағдайға шамалы тарихи экскурс жасайық. Мысалы, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ Еуропа елдеріне, Жапонияға, Оңтүстік Кореяға қомақты экономикалық көмек жасады. «Маршалл жоспары» іс жүзіне асты. Соның нәтижесінде бұл елдер соғыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңін оңтайлы өткізіп қана қоймай, технологиялық секіріске қол жеткізді. Яғни, АҚШ тек қаржымен ғана емес, өзінің озық технологияларымен бөлісті.
Өзіңіз білесіз, бұл көмектің негізгі себебі Германия мен Жапонияның милитаристік табиғатын өзгерту болатын. Ол жоспар өзінің нәтижелерін берді. Аталған елдер саяси тұрғыда бейбіт, бейтарап бағдар ұстанып қана қоймай, озық экономика жасай білді. Ең қызығы – айналдырған он-жиырма жылдың ішінде мемлекеттегі экономика, әлеуметтік сала ғана емес, ұлттың табиғаты мен болмысы да өзгеріп шықты. Милитаристік психология келмеске кетті. Бұл, шынында да, тарихи құбылыс, феномен.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, Батыс елдері дәл осындай көмекті Ресейге де беруі қажет болатын. Олай болмай шықты. Батыс елдері көмектеспек түгілі, өздерінің озық технологияларын Ресейдің игеруіне шектеу қойды. Сонымен бірге Ресейде Еуропаның түрлі құрылымдары мен институттарына интеграция жасалмады. «Лиссабоннан Владивостокқа дейінгі Еуропа» концепциясы іс жүзіне аспай қалды. Осының кесірінен Ресейде шовинистік, неоимпериялық пиғылдар өрши түсті. Бұл – Ресейдің Батысқа «Чемберленге жауабы» тәрізді пиғылы. Батыстың әлі онжылдықтарға созылатын «әттеген-айы» осында жатыр. Осылардың нәтижесінде бүгін әлем геосаяси текетірестің куәгері болып отыр…
– Ерлан мырза, сіздің бұл пікіріңізбен келісу қиын: біріншіден, Ресей – Германия мен Жапония сияқты соғыстан шыққан ел емес. Екіншіден, өзінің шексіз ядролық күш-қуатын сақтап қалуға жанталаса күш салған орыс өкіметіне деген сенім селкеу болды. Үшіншіден, құлаған КСРО-ның орнында «ТМД» деген құрылым пайда болған кезде, Батыста «өштесу империясы» аталған елге бас салып көмек жасау, оған өзінің жетік технологиясын беру – кезекті қатерге бас тігумен бірдей еді…
– Мен, әлбетте, Ресейді жақтаудан аулақпын. Бірақ технология арқылы халықтың санасын модернизациялай отырып, милитаристік рухты алып тастау керек болатын. Ол жасалмады. Бәрі – осының салдары. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі қауіпсіздік тетіктері жойылды. Территориялық келісімдер бұзылды. Қазақша айтқанда, «тар жол, тайғақ кешу», «аумалы-төкпелі» заман басталды.
Бұл үрдістер біздің елді де айналып өтпейді. Қазақта «Екі түйе сүйкенсе, ортасында шыбын өледі» деген мақал бар ғой. Міне, біз күні ертең осындай бір құбылыстың құрбаны болып кетпеуді ойлануымыз қажет.
Ақиқатын айтуға тиіспіз – тығырықтан шығудың жолын елбасы Нұрсұлтан Назарбаев тауып отыр. Тауып қана қоймай, өз елінің болашағы үшін гроссмейстерлік деңгейде жүріс жасауда…
– Ол тағы қандай жүріс?
– Ол – тәуелсіз Қазақстанның іргесін шайқалтатын, тыныштығына селкеу түсіретін кез келген текетірестен, шиеленістен биік тұру. Дәл бүгінгі посткеңестік кеңістікте қалыптасқан жағдайда Назарбаевтың тағы да жеңімпаз болып шыққанын біз емес, шетел, алпауыт мемлекеттердің өзі мойындап отыр. Онда біз, өз қазағымыз неге «көрмес – түйені де көрместің» мінезін танытуымыз керек?
Назарбаевтың жеке тұлғалық, дипломатиялық қасиеттерінің, тәжірибесінің арқасында Қазақстан тек тұрақтылықтың аймағы емес, түйіні қиын түйіншекті шеше алатын, халықаралық шиеленістерге парасатты ара ағайын болатын елге айналып отыр. Бұл – факт. Ал «факт дегеніңіз – бұлтартпас ақиқат».
– Сіз, бәлкім, Ресей мен Украина арасындағы қақтығысты, Назарбаев елін осындай кикілжіңге киліктірмеді деген ойды меңзеп отырған боларсыз. Бұл орайдағы Назарбаевтың «сабырлылық синдромы» әзірге нәтиже беріп тұрғанын мойындау керек. Дегенмен, әзірге әліптің артын бағатын, келіссөз үстелінің «үстіне шықпаған» қалтарыстағы қитұрқылық пайда болуы әбден мүмкін. Кеше ғана атом қаруымен мұздай жарақтанған Солтүстік флотын дабылмен көтерген Путиннен бәрін күтуге болады.
– Бәрі мүмкін. Бірақ әзірге бұл басқа әңгіменің тақырыбы болар, Ереке? Қажет санасаңыз, бөлек форматтағы әңгімеде путиндік геосаясаттың пост-кеңестік елдерге қатысты жағдайын егжей-тегжейлі айтып беруге болады…
– Жоқ, сіз қарсы болмасаңыз, біз бұл тақырыпқа айналып соғамыз. Ал әзірге оппозициялық партиялардың бұл сайлауға үміткер ұсынбау жөніндегі шешімін қалай бағалайсыз? Бұл саяси дәрменсіздіктің салдары ма, жоқ әлде қалыптасқан сайлау заңдылықтары негізінде сайысқа түсудің үмітсіздігіне мойынсұнушылық па?
– Әлбетте, оппозиция – елдің, қоғамның дамуы үшін қажет институт. Бірақ елдің дамуы үшін қажет институттың іргетасы мығым, ұстанымы орнықты болуы тиіс емес пе? Жылдар бойы ұйқылы-ояу, мең-зең күй кешіп, сайлау науқаны кезінде ғана төбесін көрсететін «оппозициядан» елге не қайыр, айтыңызшы?
– Оны мең-зең күй кештірген кім екенін өзіңіз де жақсы сезетін боларсыз… Елдегі оппозиция өз еркімен осындай жағдайға тап болды деп, 20 жылға жуық осы майданда жүрген менімен таласа алмайсыз!
– Құдай сақтасын! Бірақ сөз жарыстыруға болады. Мәселен, біздегі оппозицияның табиғаты – болбыр, былқылдақ, идеялары – жадағай, ұстанымы – тұрақсыз. Мұның бәрі сол лагерьде жүрген жігіттердің саяси өресінің төмендігін, көкжиек кеңістігінің тарлығын білдіреді. Бұл – біріншіден…
– Бұл арада, керісінше, мен сізбен сөз жарыстырар едім, бірақ бүгінгі әңгіменің тақырыбынан ауып кететін түріміз бар. Оны бөлек сұхбаттың тақырыбына қалдырайық…
– Келістік. Екіншіден, өздерін «оппозициямыз» деп жүрген азаматтардың тағы бір кемшілігі – олар өздерін бір «жабық» клубтың мүшелері ретінде санайтын тәрізді. Жабық есікке кім кіреді? Сондықтан оларды қоғамның да, халықтың да қолдауы екіталай.
Үшіншіден, ерік-жігерлері түгесілген, идеялары таусылған. Сондықтан – дәрменсіз. Дәрменсіздіктің де бірнеше көріністері болады ғой. Оларда тым құрыса «Біздің ұлттың болашағына жұмыс істегіміз келеді. Оған мүмкіндік болмаса да, мынандай-мынандай ұсыныстарымыз бар» дейтін декларация да жоқ. Бұл осы азаматтардың саяси қызметінің осымен тәмам болғандығын көрсетеді, меніңше…
– Ереке, сіз зердеңізді сәл-пәл «қайта жүктеп» (перезагрузка) жасап көріңіз: сонау 1999 жылы «РНПК» партиясы Назарбаевқа «Ұлттық мәміле» (диалог) мәселесін ұсынған болатын. Ал ол идея шала-шарпы ғана қабылданып, «ПДС», «НКВД» деген қысқарған атаулары бар комиссиялар шақырумен ғана шектелді. Өкініштісі сол – билік бұл ұсыныстың маңызын түсіне алмады. Сіз айтқан «ерік-жігері түгесілген, идеясы таусылған» деген тұжырымға осындай қарсы пікір айтуға болады. Анығында, сол жылдарғы саяси проблеманың шешілу түйінін оппозиция ұсынған талап тұрғысынан қарасақ, бүгінгі биліктің бейнесі басқаша болар ма еді?
Екіншіден, 2005 жылғы сайлауда «ОСДП-Азат» партиясы бастаған оппозиция декларация жасамақ түгілі, елді қайтадан қалай құруға болады деген идеямен Қазақстан Конституциясының балама үлгісін ұсынған болатын. Ол жай ғана ұсыныс болмады: оны халықаралық қауымдастықтың елдегі өкілдері қолдаған құжат болған. 2013 жылға дейін оппозиция тарапынан шыққан ұсыныстарды тізбелейтін болсақ, тағы бір бөлек сұхбатқа тақырып туады. Өкініштісі – билік соның бірде-бірін қабыл көрмеді. Ақыры, міне, Назарбаевтың президенттік құзіретін келесі мерзімге ұзартып беретін мәжбүрлікке тап болдық. Себебі көпшілік қауымға бұл сайлаудың нәтижесі күнібұрын белгілі – Нұрсұлтан Назарбаевтың жеңіске жетері сөзсіз ақиқатқа айналды.
– Ереке, сіз есіңізге алып отырған жағдайлардың бәрі, егер халық қолдаған болса, баяғыда-ақ іс жүзіне асып кетер еді. Неге олай болмады? Себебі оппозиция қоғаммен жұмыс жасай алмады, яғни көпшілікті соңына ертуге қауһары жетпеді. Ал көпшілік өз өмірі мен әлеуметтік тұрмысына қолайлы нәтижені кім жасай алады – соның соңынан ереді. Бұл – жазылмаған заңдылық.
– Дегенмен, осы тұрғыдан алғанда, мен үшін қорытындысы де-юре тіркелуі ғана қалған осы сайлаудан бұрын, сайлаудан кейінгі саяси өзгерістер маңызды. Назарбаевтың алдағы бес жылы – соңғы президенттік мерзім екенін ескерсек, ол билікті реформалауға бара ма? Жоқ әлде ол үшін қоғамның бүгінгі толық штильдегі жағдайы жеткілікті, ешқандай саяси өзгеріс жасамайды деп ойлайсыз ба?
– «Байтал түгіл бас қайғы» заман. Сондықтан таяу уақытта біздің елге мықты, мығым Президент институты қажет. Бұл – менің сарапшы ретіндегі ойым. Әрине, алдағы онжылдықтарда заман өзгереді, бұл үрдістер де өзгереді.
Елбасы осы кезеңде мемлекеттік институттарды дамыту – демократияны тұғырлаудан маңызды деп білді деп сенемін. Бұл концепцияның өміршеңдігін өмірдің өзі көрсетіп берді. Демократияға «мерзімінен» бұрын жетеміз деген көптеген елдерді көріп отырмыз – мысалды алыстан іздеудің қажеті жоқ. Нәтижесі де белгілі: бір ғана Украина неге тұрады? Бұл жерде украин халқына топырақ шашу емес, менің көп украин достарым, жолдас-жорам бар. Өте жақсы, мейірімді, қонақжай халық. Бірақ, өкінішке қарай, әзірге «аттың алдына доңғалақ байлау» саясатының жарқын мысалы да Украина болып тұр.
Сұрағыңыздың екінші бөлігіне келсек, ішінара болса да, өзгерістер жасалады деп топшылаймын. Осы ретте алдымен мемлекеттік институттарды реформалауға, дамытуға баса назар аударылуы қажет. Аймақтардың дамуы да назардан тыс қалмауы тиіс. Біздегі негізгі проблема жергілікі өзін-өзі басқару тетіктерінің қалыптаспауында жатыр. Сондықтан уақыт өткізбей, ауылдық, аудандық деңгейде тиімді сайлау механизмдерін жасауды бастау керек шығар.
Заң шығарушы органдарға келетін болсақ, бізде бұл институттың премьер-министрді тағайындауға келісім беру немесе бермеу, министрлерді бекіту, парламенттік тыңдау өткізу, парламенттік тексеру жүргізу тетіктері заң жүзінде қарастырылған. Ал осы өкілеттікті парламентарийлар қалай пайдаланады – ол басқа мәселе.
2016 жылы парламент сайлауы өтетіні белгілі. Сол сайлаудан кейін Президент институтының мығым тұғырын сақтай отырып, парламентке қосымша өкілеттіктер берілуі мүмкін, яғни «жеңіл трансформация» болуы ықтимал. Бұл болжам болғанымен, мемлекеттің одан әрі тұрақты дамуы үшін осындай қадамдар жасалады деп ойлаймын. Бұл – менің жеке болжамым.
– «Нұр Отан» партиясының соңғы құрылтайында президенттің программалық негіздегі сөзіне ден қояр болсақ, ол бес түрлі институционалдық реформа жасау қажеттігін ұсынды. Бірақ олардың бірде-біреуі мүмкін боларлық саяси реформаның белгісін сездірмейді. Ал егер осы сайлаудан кейінгі жағдай дәл бүгінгідей қала берер болса, президенттің (Назарбаевтың деп түсіне беріңіз) сауысқаннан сақ саясаты өзінен кейінгі транзиттік кезеңге шешуі күрделі түйдек-түйдек проблемалар қалдыруы мүмкін. Мәселен, бүгінгі тойынып алған олигархтар мен биліктен дәмелі байлардың тартысы қоғамда азаматтық теңселіс тудыруы әбден мүмкін. Сіздің бұл тұжырымға қандай алып-қосарыңыз бар?
– Менің бір байқағаным, қазақ қоғамында фобиялар көп. Ол отарлық, одан кейін тоталитарлық жүйеден мұра болып қалған мінез-құлыққа да байланысты шығар. Жақын болашақтың тұрғысынан қарағанда, сіздің тезисіңізді де сондай көп фобияның бірі дер едім. Әрине, ол пайымыңыздың да өмір сүруге қақысы бар және осы мәселеге бас ауыртатын адамдардың көп екенінде де шүбә жоқ. Бірақ өз басым мұндай үзілді-кесілді пайымдарды фобия күйінде қала берсе екен деп тілеймін.
– Әрине, оны мен де тілеймін. Бірақ авторитарлық режимнен кейінгі посттранзиттік елдердің аумалы-төкпелі саяси тәжірибесі біз үшін «фобияларды» бір бұрышқа жинап қойдырмауы тиіс деп санаймын…
– Меніңше, бізді естияр қоғам ретінде мүлде басқа проблемалар мазалауы қажет. Ол қандай жайттар? Мысал үшін, түрлі ақпарат көздеріне сенсек, Сирияда мыңнан астам «қаракөздеріміз» соғысып жүр екен. Олар жай ғана соғысып жүрген жоқ, өздерімен қоса отбасын, шиеттей бала-шағасын алып кеткендері бар. Теріс жолға түскендерді бас-көзге төпелеп, жазғыруды қоя тұрып, медальдің екінші жағына үңілейікші. Бұл нені көрсетеді? Бұл еліміздегі идеологиялық, діни, әлеуметтік саясаттағы олқылықтардың барын көрсетеді. Біз үшін теріс, өздері үшін ақ жолға түскендерді адастырған көктен түскен біреу емес қой – қоғам, орта, біздер.
– Міне, бұныңыз ақиқатқа жанасады. Тек бір айырмашылығы – сол сіз айтқан «қоғам, орта, біздер» бүгінгі биліктің ықпалынан тысқары дамып жатқан субъектілер емес. Яғни, биліктің дөрекі таптауымен ерік-жігері жаншылған орта ерік-жігері лықсып шығатын арна іздейді. Сонда күш-қуаты бойына сыймай жүрген сіз айтқан «қаракөздеріміздің» діни ортадан еркіндік іздеуден басқа амалы қалмайды.
– Ереке, бұл да пікірсайысқа пара-пар тақырып. Менің айтып отырғаным – бір ғана мәселе. Екінші мәселеге қараңыз: қазіргі кезде балалар үйлерінде 40 мыңға жуық жетім бала тәрбиеленіп жатыр екен. Көпшілігі тағы да «қаракөздер». Бұл да сол – балалардың «болмаған» әке-шешесінің әлеуметтік проблемасының, әлеуметтік тәрбие мен әлеуметтік сипатымыздың салдары. Бір сөзбен айтқанда, дәл қазір әлеуметтік әділеттілік мәселесі шырылдап қоңырау қағып тұр. Қазақстанда осы мәселені оңтайлы шешуге барлық жағдай бар. Мемлекет басшысының айтып жүргені де сол.
Сонымен бірге қоғам билікті сынап-мінеп отыра бермей, осы мәселеге өзі де кірісуі қажет. Менің ойымша, көзсіз, шексіз популизммен айналысудың орнына осындай әлеуметтік-гуманитарлық мәселелерге назар аударып, елдің ішкі саясатын да «күн тәртібіне» қоятын уақыт жетті.
– Бұл ойыңызға 100 пайыз қосыламын. Егер билік осы мәселені іс жүзінде шешуге ықылас танытса, өз қолымнан келер көмегімді беруге даярмын…
– Ал енді олигархтар туралы ойыңызбен толықтай келісемін. Олар өздерінің қомақты қаражатын осы елде тұрып тауып жатыр, сол елдің адами, табиғи, өндірістік ресурстарын пайдаланып отыр. Сіз айтқан бай-олигархтар елдің, тіпті өздерінің болашағын ойлайтын болса, саясатты ысырып қоя тұрып, осы игі шаруаларға атсалысуы қажет. Тарихқа үңілетін болсақ, көптеген кері процестердің басым көпшілігі әлеуметтік әділеттің «тапшылығынан» болған. Осыны ұмытпаған абзал.
– Біздің редакцияға келген бір хаттың иесі (аты-жөнін атамайын) былай деп жазған екен: «Ресей мен Украина арасындағы соғыс нәтижесінде пайда болған геосаяси жағдайда Қазақстан халқы Назарбаевтың маңына топтасып, мүмкін болар қатердің алдын алуы керек…» депті. Бір қарағанда, жап-жақсы ұсыныс сияқты. Бірақ осы «президенттің төңірегіне топтасу» мәселесіне қоғам өкілдері төменнен емес, биліктің өзі жоғарыдан бастамашылық танытса, құба-құп болмас па еді? Ресей тарапынан туындайтын қатерге қарсы амал іздеген халық «топтасайық» деп шулап жатқанда, Назарбаевтың өзі ол бастаманы «ұрып қойса», бұл дүрмек бос дабыра болып шықпай ма?
– Бұл текетірестің табиғаты өте тереңде жатыр. Бұл шиеленістерді оп-оңай шешу рецептері тіпті жоқтың қасы десе болады. Сондықтан әлем «турбуленттік» кеңістікке енді деуге барлық негіз бар. Дәл осы кезде мемлекеттердің де, саяси, әлеуметтік топтардың да, жеке адамдардың да пиғылы өзгереді. Мұндай алмағайып шақтарда іште жатқан бүкіл «запыран» шығуы ықтимал. Бәрі-бәрін ұнатпайтын, жек көретін психологиялық аужай пайда болады. Қоғамда өзінің қауіпсіздігіне, тұрақтылыққа деген ұмтылыс, құлшыныс оянады. Бізде, бізде ғана емес, жалпы әлемде осындай процесс жүріп жатыр. Ал мемлекет ретінде аман-есен болу үшін, халықтың, ұлттың болашағы үшін, дәл бүгінгі күні қырықпышақ қырқыстан гөрі, татулық пен тұрақтылық мың есе артық. Қайталап айтайын, дәл бүгінгі күні.
Біздің қоғам өз алдына «Турбуленттіліктен қалай шығамыз?» деген сұраққа жауап іздеуде. Сондайда көп жауаптың басында, сананың түкпірінде бәрібір патерналистік, мемлекеттен пана іздеу психологиясы тұрады. Түсінесіз бе? Бұл мен ашқан жаңалық емес, негізі бар теорияларды, соның ішінде Маслоу теориясының практикалық дәлелі. Міне, осы жерде жоғарыда өзіңіз айтқан «дана мен баланың» таңдауы алдымыздан шығады. Халықтың көңіл түкпірінде өзіне таныс, жақын, сенімді тұлғаға деген таңдау оянады. Неге баламасыз сайлау болатынын, неге елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзсіз жеңімпаз болып шығатынын осымен-ақ түсіндіруге болады.
– Ерлан бауырым, бұл тұжырымыңыз да талқыға салатын тақырып екен. Әне-міне жетіп келетін сәуірдегі сайлауға дейін тағы бір «тоқайласып» көрейік. Келістік пе?
– Әлбетте! Қандай күндер болмасын, аман болайық, аға!
– Құп! Мен сияқты «қызылкөзбен» сұхбаттасуға дәтіңіз барғаны үшін алғысымды білдіремін!