Қайрат ДҮЙСЕНОВ: Біздің одақ ешкіммен БӘСЕКЕЛЕС ЕМЕС

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №16 (287) от 23 апре­ля 2015 г.

 

Біле жүріңіз

 

Тәу­ел­сіздік таңы атқа­лы ширек ғасы­рға жуық уақыт ішін­де Қаза­қстан­дағы шығар­ма­шы­лық одақтар мем­ле­кет­тік қол­да­удан қағыл­ды. Бүгін­де мем­ле­кет­тік тап­сы­рыс есебі­нен түсетін қар­жы шығар­ма­шы­лық одақтар­дың қажетін толық мән­де өтей алмай­ды. Соның сал­да­ры­нан болуы да керек, соңғы кез­дері елі­міз­де бала­ма шығар­ма­шы­лық одақтар құры­ла баста­ды. Соның бірі – Әлем Халы­қта­ры Жазу­шы­лар одағы (ӘХЖО) пай­да болға­лы жыл толған жоқ. Біз осы жаңа шығар­ма­шы­лық құры­лым­ның жетек­шісі Қай­рат Дүй­се­нов­пен сұх­бат­тасқан едік.

 

–Қай­рат мыр­за, өзіңіз жетек­шілік ететін «ӘХЖО» қоғам­дық бір­ле­сті­гі қалай пай­да бол­ды? Ол бүгін­де не тын­ды­рып жатыр деп айта аласыз?

– Одағы­мыз өткен жыл­дың қыр­күй­ек айын­да ашыл­ды. Бүгін­ге дей­ін біз­ге 50-ге тар­та қалам­гер мүше болып қабыл­дан­ды. Жазу­шы­ла­ры­мы­здың ара­сы­нан Ресей (А.А.Поликанин, М.Замшев, В.Д.Поволяев), Қытай (Ә.Мажит), Қырғыз (Н.Байжігітов), Өзбек­стан (Я.Хужамбердиев), Тәжік­стан (Ә.Нуралиев), Түр­кия (Я.Омероглы) мем­ле­кет­терін­де өкіл­дері­міз бен мүше­лері­міз бар. Иран, Ауған­стан, Түрк­ме­ния, Әзір­бай­жан, т.б. елдер­ден өкіл­дер тағай­ын­дау және қалам­гер­лер­ді мүшелік­ке тар­ту мәсе­лесі қолға алын­ды. Шетел­де­гі және Қаза­қстан­дағы қоғам­дық негіз­де­гі қыз­мет­ті иелен­ген аза­мат­тар бүгін­гі таң­да аталған мем­ле­кет­тер мен өз елі­міз­де ұйым­да­сты­ру жұмыста­рын жүр­гі­зу­де. Қазір­ше интер­нет­те­гі akgo.org интер­нет-сай­ты одағы­мы­здың үні рөлін атқа­ру­да. Бұл сайт­тың бір ерекшелі­гі – біз­ге мүше болып қабыл­данған әрбір қалам­гер­дің қысқа­ша өмір­ба­я­ны мен кітап­та­ры­ның тізі­мі қазақ, орыс, ағы­л­шын және қытай тіл­дерін­де жарияланады.

– Ал енді бұл одаққа мүше болған отан­дық ақын-жазу­шы­лар­дан кім­дер­ді атар едіңіз?

– Негізін­де, одағы­мы­зға мүше болып қабыл­данған­дар­дың басым бөлі­гі қаза­қстан­дық қалам­гер­лер. Атап айтар бол­сақ, ара­мы­зда; Ә.Қарпық (Қаза­қстан­дағы ЮНЕСКО өкілі),      М.Ысқақбай, Н.Алпамысқызы, О.Сүлейменов (Қаза­қстан­дағы ЮНЕСКО өкілі), Ү.Уайдин,   С.Оспанов, Ә.Нұрманов (Қаза­қстан­дағы БҰҰ өкілі), З.Асабаев, Б.Шарахымбай, Б.Бопайұлы, Д.Әлбозым, А.Шаяхметов, Ә.Шегебай, К.Қошым-Ноғай сын­ды есім­дері елге бел­гілі тұлға­лар бар.

– Деген­мен, біз­де­гі ресми таны­лған және мем­ле­кет­тік негіз­де мой­ын­да­ла­тын Қаза­қстан Жазу­шы­ла­ры одағы­мен арақа­ты­на­ста­ры­ңы­зда кір­бің жоқ па?

– Қаза­қстан Жазу­шы­лар одағы – соңғы 70–80 жыл­да қаза­қтың әде­би­ет­те­гі ғұла­ма­ла­ры мен бар­ша ақын-жазу­шы­ла­ры шыққан киелі шаңы­рақ. Бұл орай­да сіз айтқан­дай кір­бің болуы тіп­ті де мүм­кін емес. Біз бір-бірі­міз­бен әріп­тес, бір-бірі­мізді толы­қты­ру­шы әде­би құры­лым саналамыз.

ҚЖО басқар­ма­сын­дағы Нұр­лан Ора­за­лин, Ғалым Жай­лы­бай, Жұма­бай Шаштай­ұ­лы, Ұлы­қ­бек Есдәу­лет – менің ұста­зда­рым. Бұлар­дың қата­ры­на кезін­де ҚЖО-ның үні рөлін атқарған «Әде­би­ет айды­ны» газетін басқарған марқұм Талап­тан Ахмет­жан­ды, басқар­ма төраға­сы­ның бірін­ші орын­ба­са­ры болған Болат Шарахым­бай­ды қос­сам болады.

Мен «ӘХЖО» қоғам­дық бір­ле­сті­гін ашпас бұрын, БҰҰ Адам құқы­ғын қорғау коми­тетінің Қаза­қстан­дағы өкілі, ака­де­мик Нұр­ма­но­втың иелі­гін­де­гі «Бей­біт­шілік әле­мі» халы­қа­ра­лық қазақ твор­че­ство­лық бір­ле­сті­гін­де­гі Халы­қа­ра­лық жазу­шы­лар одағын басқа­рып кел­дім. Бүгін­де екі жүз­ге таяу мүше­сі бар айту­лы одақтың құры­лға­ны­на алты жыл­дай бол­ды. ҚЖО мен ХЖО-ның ара­сын­да осы уақы­тқа дей­ін бір­де-бір рет келіс­пе­ушілік неме­се бір-бірі­міз жай­ын­да келеңсіз әңгі­ме айталған емес. Осы қарым-қаты­нас ары қарай сақта­ла­ты­ны­на сенемін.

– Әйт­се де, «үй іші­нен үй тігудің» бел­гілі мақ­са­ты болу керек қой. Мәсе­лен, Қаза­қстан Жазу­шы­лар одағы­мен бәсе­ке­ле­су ме, жоқ әлде ол одақтың бүгін­гі жұмысы­на көңіліңіз тол­маған­ды­қтан жасалған қадам ба?

– Менің­ше, әр одақтың өз мақ­са­ты, өз әле­мі, өз бағы­ты бар. Әлем Халы­қта­ры Жазу­шы­ла­ры одағы­ның басты мақ­са­ты – аты айтып тұрған­дай, әлем қалам­гер­лерінің басын үлкен бір шығар­ма­шы­лық ортаға бірік­ті­ру. ӘХЖО, бірін­ші­ден, әлем­де­гі ең мықты қалам­гер­лер­ді Қаза­қстанға таныт­са, екін­ші­ден, елі­міз­де­гі ең мықты қалам­гер­лер­ді әлем елдеріне таны­та­ды деп есеп­тей­міз және осы бағыт­та тал­май еңбек ететін боламыз.

– Мінез-құлқы мың басқа ақын-жазу­шы­лар­ды жаңа одаққа тар­ту оңай бол­ма­са керек. Бұл ара­да, айна­лып кел­ген­де, бәрі қар­жы­ға кеп тіре­леді. Одақты қар­жы­лан­ды­ру жағы қалай болып жатыр?

– Бұл енді біздің жан­ды жері­міз­ге тиетін сұрақ. Жаңа­дан дүние есі­гін ашқан нәре­сте жан-жақты қол­да­уға қан­дай мұқтаж бол­са, біздің одағы­мы­здың жағ­дайы да сон­дай көмек­ті қажет ете­ді. Бірақ бұл қар­жы табыл­ма­са, одақ жұмысын тоқта­та­ды деген­ді біл­дір­мей­ді. Біз ең басты­сы – заң­ды түр­де құрыл­дық. Біздің қазір­гі хәлі­мізді сәт сай­ын үлкей­етін тірі жасу­шаға ұқса­туға бола­ды. Яғни, одағы­мы­здың жаны бар.

Жасы­ра­ты­ны жоқ, одақтың қазір­гі талға­жау етіп оты­рға­ны – қалам­гер­лер­ден түсіп оты­рған бір рет­тік мүшелік жар­на ғана. Мәсе­лен, біз өткен жыл­дың соңы­на қарай елі­міз­де­гі шетел елшілік­терінің мәде­ни­ет сала­сын­дағы өкіл­дерін арнайы шақы­рып, тұса­у­ке­сері­мізді және Қаза­қстан мем­ле­кет­ті­гінің 550 жыл­ды­ғы­на орай халы­қа­ра­лық дең­гей­де әде­би шара­мы­зды өткіз­сек деп жос­пар­лаған бола­тын­быз. Бұл жоба­лар­ды іске асы­руға жетер­лік­тей (біздің қазір­гі жағ­дай­ы­мыз үшін) қар­жы­мыз бол­маған­ды­қтан, ол шара­ны әзір­ге тоқтат­тық. Сон­ды­қтан тұса­у­ке­сері­мізді осы жылға қал­ды­рып отыр­мыз. Оның үстіне күз­гі айлар­дың бірін­де (бәл­кім, жыл соңы­на қарай) Бірін­ші құры­л­тай­ы­мы­зды өткіземіз.

Одағы­мы­здың ерте­рек аяққа тұруы­на, алға қой­ған мақ­сат­та­ры­мы­зға ерте­рек жетуі­міз­ге деме­ушілік біл­дір­гісі келетін ірі-ірі кәсіп­кер­лер, меце­нат аза­мат­тар табы­лып жат­са, оларға есі­гі­міз айқа­ра ашық дегі­міз келеді.

– Біз­де – жур­на­ли­стер қауы­мы орта­сын­да Қаза­қстан Жур­на­ли­стер одағы­на бала­ма ретін­де Тәу­ел­сіз Жур­на­ли­стер одағы құры­лған бола­тын. Алай­да ол одақтың не істеп, не тын­ды­рып жүр­гені тура­лы ел-жұрт тұр­мақ, жур­на­ли­стер­дің өздері де ештеңе біл­мей­ді. Жаман айт­пай жақ­сы жоқ, сіз­дер­дің де күй­леріңіз осы жағ­дай­ға тап бол­са, жақ­та­ста­ры­ңыз сырт айна­лып кете­ді деген қорқы­ныш жоқ па?

– Несін жасы­рай­ын, алға­шын­да ондай қорқы­ныш болған. Өйт­кені жаңа одаққа мүше болып қабыл­данға­ным­да, мен сол одақтың мүшелі­гін­де­гі бар болға­ны он үшін­ші қалам­гер едім. Тәжіри­бе көр­сет­кен­дей, одақ әлі өмір сүріп келеді, оның үстіне онда баяғы­дай он үш қалам­гер емес, екі жүз­ге тар­та мүше бар.

Әрине, біздің жұмысы­мыз бұқа­ра халық күн­делік­ті көретін неме­се тың­дай­тын теле­ра­дио арна­ла­ры­нан ұдайы көрініп, наси­хат­та­лып отыр­маға­нын жақ­сы біле­міз. Бірақ бұның бәрі де уақыт­ша. Бір­те-бір­те ол күн­дер­ге де қол жет­кі­зе­міз. Ал сырт айна­лу мәсе­лесіне кел­сек, біз – ерік­тілер ұйы­мы­м­ыз. Ерік­ті ұйым болған­нан кей­ін, біз ешбір мүше­мізді күш­теп ұста­май­мыз, оған құқы­мыз да жоқ. Сон­ды­қтан одағы­мы­зға мүшелік­ке өтетін әрбір қалам­гер біздің бар мүм­кін­ді­гі­мізді алдын ала біліп алып, ойла­нып-толға­нып барып нақты шешім қабылдайды.

– Жал­пы, шетел­дер­де­гі осы тек­тес одақтар­дың жұмысы, тәжіри­бесі жай­лы не айтасыз?

– Өкініш­ке қарай, біз жаңа­дан ашы­лған­ды­қтан, өзге елдер­де­гі Жазу­шы­лар одақта­ры­на тәжіри­бе алма­суға барып үлгер­медік. Менің білетінім – шетел­дер­де­гі бұн­дай одақтар­дың кей­бір талап-тәр­тіп­терін­де азын-аулақ өзге­шелік­тер болға­ны­мен, жал­пы­ла­ма алған­да, бәрі бір-біріне ұқсас. Халы­қа­ра­лық әде­би шара­лар өткі­зу тәр­тібі де ұқсас жаса­ла­ды деу­ге әбден бола­ды. Негіз­гі айыр­ма­сы – өткізіліп жатқан іс-шара­ларға жан-жақтан, ұйым­да­сты­ру­шы одақтан бөлі­нетін қар­жы мен оған қаты­су­шы­ларға ғана байланысты.

Жұмыс, тәжіри­бе мәсе­лесіне қаты­сты өзім сырт­тай бақы­лап жүр­ген Ресей­де­гі Интер­на­ци­о­нал­ды Жазу­шы­лар одағы жөнін­де айта кетей­ін. Қырық мем­ле­кет­те өкілі бар айту­лы одаққа мүше болу үшін, алды­мен мүшелік­ке кан­ди­дат болып қабыл­да­на­сың. Ірі әде­би шара­ларға қаты­су құқы­ғы кан­ди­дат­тарға да беріледі. Толық мүше болып қабыл­данғанға дей­ін, бел­гілі мерзім ара­сын­дағы өтіл­ден өту керек.

Қалам­гер сол мерзім ішін­де өзінің шығар­ма­шы­лы­ғын жан-жақты көр­сетіп, шебер жазу­шы неме­се дарын­ды ақын екен­ді­гін көр­се­те білуі шарт. Шығар­ма­шы­лы­қ­пен жаңа­дан айна­лы­сып жүр­ген жастар үшін арнайы әде­би кур­стар­да оқу қарас­ты­ры­лған. Айт­пақ­шы, бір Ресей­дің өзін­де ондаған Жазу­шы­лар одағы мен бір­не­ше Пен-клуб­тар бар. Түр­ки­яда да солай. Халы­қа­ра­лық дең­гей­де­гі Жазу­шы­лар одағы мен Пен-клуб­тар Еуро­па елдері мен басқа да құр­лы­қтар­да жетер­лік десем болады.

Мүше­лерінің саны­мен емес, сапа­сы­мен ерекше­ле­нетін өзін­дік одақтар да бар. Моңғо­ли­яда ең әйгілі ақын­дар мен жазу­шы­лар­ды ғана мүшелік­ке қабыл­дай­тын өте абы­рой­лы одақ бар.

– Сіз атал­мыш Одақтан өзге «Бей­біт­шілік әле­мі» халы­қа­ра­лық қазақ твор­че­ство­лық бір­ле­сті­гіне қарас­ты Халы­қа­ра­лық Жазу­шы­лар одағы­на да төраға­лық етіп жүр­сіз. Қос Одаққа қатар төраға­лық етіп оты­рға­ны­ңы­зға қарап, бұл одақтар­ды серік­тес деу­ге бола ма?

– Жоқ, бұл екі Одақ қазір­ше серік­тес емес. ӘХЖО – менің жеке жобам. Ал ХЖО автор­ла­ры жүй­елі түр­де Абы­лай хан, М.Шолохов, «Ұлт мақта­ны­шы», т.б. алтын медаль­да­ры­мен, мадақта­ма­лар­мен мара­пат­та­лып тұра­ды. Бір­не­ше рет «Ақбо­зат» ақын­дар мүшәй­ра­сын өткіздік. Бұл шаңы­рақтың бас­па­сы­нан 20-ға жуық қалам­гер­лер­дің шығар­ма­ла­ры жарық көр­ді. Білім орда­ла­рын­да арнайы іс-шара­лар өткізіп келе­міз. ЖОО-да өткізіл­ген әде­би шара­ларға да қазы­лық етіп жүрміз.

– Сөз соңын­да ӘХЖО-на мүше болғы­сы келетін үміт­кер­лер­ге қой­ы­лар талап­тар­мен таны­сты­ра кетсеңіз.

– Кеңес Одағы дәуір­леп тұрған кез­де Жазу­шы­лар одағы­на мүше болып қабыл­да­ну үшін, қалам­гер­дің тоғыз бас­па табақтан кем бол­май­тын жеке кіта­бы жарық көруі шарт еді. Біз осы тәр­тіп­ті негіз­ге алдық. Одағы­мы­зға өту­ге талап біл­дір­ген қалам­гер­дің көле­мі он бас­па табақтан тұра­тын жеке кіта­бы жарық көруі керек. Өтініш беру­шінің біз­ге ұсы­нған еңбе­гі мін­дет­ті түр­де ӘХЖО Ақыл­дастар алқа­сы­ның талқы­ла­у­ы­нан өтеді.

– Әңгі­меңіз­ге рах­мет! Істеріңіз ілгерілей берсін!

 

Сұх­бат­тасқан – Меру­ерт АЛТЫНБЕК