«Волоколамск тас жолы» ҚАЛАЙ ЖАЗЫЛДЫ?

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №19 (290) от 14 мая 2015 г.

 

Кітап тарихы

 

Еске сала кетей­ік, газеті­міздің өткен санын­да өске­мен­дік жазу­шы, марқұм Жүніс Ыбы­ра­ев­тың әйгілі һас батыр Бауы­р­жан Момы­шұ­лы тура­лы жазы­лған «Воло­ко­ламск тас жолы» повесінің (Алек­сандр Бек) тарихы жөнін­де­гі естелі­гі жари­я­ла­на бастаған еді. Батыр­мен рия­сыз әңгі­ме бары­сын­да Жүніс Ыбы­ра­ев аты аңы­зға айналған батыр­дың ада­ми бол­мысын, шығар­ма­шы­лық қабілетін жаңа қыры­нан тану­дың бұрын-соң­ды қазақ әде­би­етін­де жазыл­маған қыр­ла­рын ашады.

Жазу­шы­ның зай­ы­бы Зинаш Әбдікәрі­мқы­зы Тұр­сы­нғо­жи­на Жүніс аға­мыз бұл естелік­ті ұзақ уақыт жазға­нын айта­ды. Өйт­кені бұл Бауы­р­жан Момы­шұлы­ның жазу­шы­лық лабо­ра­то­ри­я­сын терең зерт­те­ген ғылы­ми-зерт­теу жұмысы­на пара-пар еді.

 

(Жалға­сы. Басы газеті­міздің 06.05.2015 күн­гі санында)

 

«Воло­ко­ламск тас жолы­ның» әзір­ле­нуіне көмек бер­ген тағы бір хика­я­лар­ды Бау­кең май­ын тамы­за әңгімеледі.

Сол 1944 жылғы 8 декабрь­де Москва­дағы әде­би­ет­шілер клу­бын­да өткен твор­че­ство­лық дис­кус­си­яда басқа кітап­тар­мен бір­ге «Воло­ко­ламск тас жолы» тағы да талқы­лан­ды. Осын­да Бауы­р­жан Момы­шұ­лы да сөз сөй­ле­ген екен. Дис­кус­си­яда Алек­сандр Бек­тің «Воло­ко­ламск тас жолы», Кон­стан­тин Симо­но­втың «Күн­дер мен түн­дер» пове­стері тура­лы баян­даған жазу­шы Н. Тихо­нов мына­дай тұжы­рым жаса­ды: «Егер кітап сол­дат­тың қалып­та­суы, жеңіс­ке жет­кен офи­цер­дің өсуі тура­лы, әске­ри өнер құпи­я­сын мең­гер­ген лей­те­нант Момы­шұ­лы тура­лы тек жауын­гер­лік күн­делік­тен ғана тұр­са, қызы­қты, ауқым­ды деген­нің өзің­де де, әлі көр­кем шығар­ма бола алмас еді… Қазір бұл Бек жазған повесть деп таны­ла­ды, оның өмір сүруіне осы зал­дағы тірі герой­дың қаты­сып оты­руы әсер етпейді».

Нико­лай Тихо­нов күн­делік­тің әлі көр­кем шығар­ма емес екенін түсін­дір­гісі кел­ген сияқты. Бірақ әңгі­ме оны көр­кем шығар­ма деп тану жөнін­де емес, күн­делік­тің пове­сті жазу­да атқарған рөлі тура­лы ғана болға­нын Н. Тихо­но­втың өзі еле­гісі кел­ме­ген­ге ұқсайды.

Н. Тихо­нов одан әрі «Воло­ко­ламск тас жолын­да» Момы­шұ­лы бей­несі Симо­но­втың «Күн­дер мен түн­дер» повесін­де­гі Сабу­ров бей­несіне қараған­да кеңірек ашы­лға­ны тура­лы пікір біл­дір­ді. «А. Бек­тің повесін­де­гі Момы­шұ­лы – қазақ, оның тек қаза­ққа ғана тән табиғи қаси­ет­тері мен совет ада­мы­на, коман­ди­ріне тән мінез-құлқы­ның ұшта­сты­ры­луы қай­та­лан­ба­стай сипат алған. Оның жеңіс құпи­я­сын мең­ге­ру жол­да­ры өзін­ше бөлек. Ол Пан­фи­ло­втың, айры­қ­ша гене­рал­дың шәкір­ті. Кітап­та Момы­шұ­лы негізі­нен өзінің ішкі дүни­есіне көбірек көңіл бөледі.

… Момы­шұ­лы кітап­ты соғыс жаза­ды деді. Бұл дұрыс емес. Кітап­ты жазу­шы жаза­ды және не жақ­сы, не жаман жаза­ды. Ол соғыс тура­лы өтірік жазға­ны үшін қолын шабу керек деді. Мәсе­ле онда емес. Мәсе­ле өмір­дің шикі шын­ды­ғын көр­кем шын­ды­ққа, биік шын­ды­ққа айнал­ды­ру­да. Мыса­лы, Стен­даль­ді ала­пат күй­реу туғы­зға­нын біле­міз. Біз­де олар­ды ұлы жеңіс туғы­за­тын бола­ды», – деген еді.

Алай­да Б. Момы­шұлы­ның кітап­ты соғыс жаза­ды деп бей­не­леп айтуын Н. Тихо­но­втың тура мағы­на­сын­да қабыл­да­уы орын­сыз-ақ болған. Б.Момышұлы бұл кітап соғыс оқиға­сы­нан туды деген түсінік­ке сүй­еніп айтқан ғой. Н.Тихоновтың өзі де Стен­даль­ді ала­пат күй­реу жайы тудыр­ды деді сол дис­кус­си­яда. Ал біз­де олар­ды ұлы жеңіс туғы­за­ды деп тағы қоста­ды. Ұлы жеңіс деген «соғыс жеңісі» ғой. Сон­да Стен­даль дарын­ды­лы­ғы неден туға­ны түсінік­ті емес пе? Сол сияқты «Арпа­лыс» (Воло­ко­ламск тас жолы) повесі де соғыс оқиға­ла­ры­нан пай­да болға­ны да анық қой.

Бұл кітап жай­ын­да Б. Момы­шұ­лы осы дис­кус­си­яда өзінің сөй­ле­ген сөзіне енбей қалған пікір­лерінің қосым­ша толы­қта­ма­сын жаз­ба­ша қал­ды­рып кет­кен еді. Толы­қта­ма хат Нико­лай Тихо­но­вқа 9 декабрь 1944 жылы жол­данған. Бау­кең шкаф­тағы көп пап­кілер­дің іші­нен әлгі толы­қта­ма хат­тың көшір­ме бір дана­сын алып кел­ді. Онда былай делін­ген екен:

«…Отан­шыл­дық пары­зы, совет­тік пат­ри­о­тизм сезі­мін терең ұғын­бай­ын­ша, совет офи­цері мен сол­да­ты обра­зын түсі­ну мүм­кін емес. Өйт­кені парыз иде­я­лық мақ­сатқа ақыр аяғы­на дей­ін қыз­мет ету­ге әзір болу, қиын­шы­лы­ққа төзу жағ­дай­ын­да ғана өтеледі.

Әде­би­ет­те шешіл­ме­ген мәсе­ле­лер­дің бірі – арми­ядағы ұлт мәсе­лесі болып қалып отыр. Кей­біре­улер­дің осы алу­ан қыр­лы, қыты­мыр мәсе­ле­лер­ді шыға­ры­псал­ма дер­лік жаз­ба­мен шешу­ге тыры­са­ты­ны­на өкініш айтуға тура келеді…

Кітап­та ұлт­тық (ол сол ұлт ада­мы­ның және бүкіл ұлт­тың асыл қаси­ет­тері) және ұлт­шыл­дық, шови­ни­стік (ол ұлт ада­мы­ның зиян­ды қаси­ет­тері) тура­лы ұғым­дар дұрыс түсін­дірілуі тиіс. Жеке, ұлт­тық, отан­шыл­дық мақта­ныш, ұлт­тық қаси­ет­ті дәстүр­лер бар. Бар­лық халы­қтар да, ұлт­тар да ұлы істер­ді атқа­руға, тама­ша табыст­арға жету­ге қабілет­ті… Әрбір адам өз ұлтын сүюі тиіс. Өз ұлты­на деген ыстық сүй­іспен­шілік пен мақта­ныш сезі­мі арқы­лы басқа ұлт­тар­ды танып-біліп, құр­мет­те­уі және сүюі керек.

Ұлт­тық мақта­ныш – ұлт ада­мы үшін бұл­жы­мас заң және аса биік қаси­ет. Өз ұлтын құр­мет­те­мей­тін және мақта­ныш етпей­тін адам, сөз­сіз, жексұрын, қай­ыр­шы. Өз қадірін білетін адам тек қадір­лі адам­ды ғана құр­мет­тей ала­ды, сөй­тіп намысы жоқ адам­ды сый­ла­мауы да толық заң­ды. Халы­қтар туы­сқан­ды­ғы ұлт­тық мақта­ны­шқа негіз­дел­ген. Интер­на­ци­о­на­лизм негізі, міне, осын­да жатыр.… Интер­на­ци­о­на­лизмді терең ұғын­бай­ын­ша, совет офи­цері обра­зын түсі­ну мүм­кін емес…

Май­дан­да жүріп, естелік жаза­тын­дар­дың көп­шілі­гін­де бай әде­би, доку­мен­таль­ды мате­ри­ал бар. Олар­дың кей­бірі маман жазу­шы­лар­мен бір­лесіп, бастан кеш­кен­дері­нен ой түй­іп, қоры­туға тыры­са­ды, сөй­тіп жазу­шы­ға естелі­гін және жаз­ба­ла­рын сеніп тап­сы­рып, дұрыс істеп жүр­ген сияқты.

Ащы өкініш­ке қарай, кей­бір автор­лар мұн­дай май­данға қаты­су­шы­ларға сәті­мен қолға түс­кен мате­ри­ал ретін­де қарай­ды. Тақы­рып­ты өзгер­тіп, ұсақ-түй­ек­шілік­ке салы­на­ды. Ең тәуір деген­нің өзін­де олар­дың әңгі­ме­лерін, жаз­ба­ла­рын, ойла­рын сәт­ті айты­лған кез­дей­соқ сөз­дер деген­ге саяды.

Сөй­тіп тұтас құн­ды мате­ри­ал маз­мұ­нын сұй­ы­л­тып, жауын­гер­дің шын­далған тілін солғындатады.

Сөй­ле­ген жол­даста­ры­ның көбі «Воло­ко­ламск тас жолы» кіта­бы­ның түрі, жан­ры тура­лы айт­ты. Кей­бірі повесть, екін­шілері очерк деп ата­ды. Шын мәнін­де бірін­шісі де, екін­шісі де емес. Менің ойым­ша, оны әде­би-автор­лық мему­ар­лық жаз­ба­лар деген жөн сияқты. (Бұл әде­би-көр­кем­дік тұрғы­дан шығар­ма­ның жетісті­гі ме, кем­шілі­гі ме – білмеймін).

Міне, сон­ды­қтан да мен оны жазған Бек емес, мен емес, соғыс дегенім сол еді. Бұл соғыс кітап­ты жаза­ды деген сөз емес. Жоқ, мүл­де олай емес. Кітап­ты жазу­шы жаза­ды, бірақ соғыс үні арқы­лы соғыс жағ­дай­ы­на сәй­кес, оған тіке­лей қаты­су­шы­ның соғыс-ұрыс мате­ри­ал­да­рын қоры­тып, тал­дап, алдын ала жинақта­уы негізін­де жазады.

Мен соғы­ста есте сақтаға­ным­ды, ойым­да бар­ды, жаз­ба­ла­рым­ды жазу­шы қара­мағы­на ақ көңілім­мен бер­дім. Ал Бек адал­ды­қ­пен әде­би өңдеді, қорыт­ты. Адал жазу­шы­ның коман­дир­мен (жазу­шы­лы­қтан аулақ, еш уақыт­та да жазу­шы болғы­сы кел­мей­тін адам­мен) осын­дай твор­че­ство­лық қарым-қаты­нас жаса­уы­ның нәти­же­сін­де және бір жағы­нан әске­ри, екін­ші жағы­нан әде­би тұрғы­да ұрыс мәсе­лесін, оның пси­хо­ло­ги­я­сын маман­дар­дай ұшта­сты­ра түсі­ну бұл жаз­ба­лар­дың фор­ма­сы мен маз­мұ­нын жетіл­діру­де оңды табыст­арға жет­кізді және олар­ды оқу­шы бұқа­раға ұғы­ны­қты суреттеді.

Осы талқы­ла­уда менің айтқан­да­рым­ның көбі нақты­лы тақы­ры­пқа жат­пай­ды деген нара­зы­лы­қтар естіл­ді. Тағы да қай­та­лай­мын: жоға­ры­да айтқа­ным­ның бәрі де тіке­лей осы тақы­ры­пқа қатысты.

Өзі­ме тіке­лей қаты­сы бар осы екі әңгі­ме тура­лы қатал да ашық айту­ды оқу­шы­лар, отан­дастар алдын­дағы, Совет әде­би­еті алдын­дағы адал­дық пары­зым мәж­бүр етті…».

Нико­лай Тихо­но­вқа қал­ды­рған хат толы­қта­ма­сын­да әде­би­ет­те шешіл­ме­ген мәсе­ле­лер­дің бірі арми­ядағы ұлт мәсе­лесі деп көр­сет­кеніне орай Алек­сандр Бек­тің «Арпа­лыс» повесін­де қан­дай өзгерістер енгізіл­генін сұрағым келіп отыр еді. Бау­кең дәл осы ұлт мәсе­лесі тура­лы сұрау қояры­ң­ды еме­урінің­нен таны­дым деген­ді айтып, оны ұзақ баян­да­уға кірісті. «Арпа­лы­стың» бас кей­іп­кер­лерінің бірі қазақ болуы­ның өзі осы мәсе­лені қам­ту­да бір адым ілгері басқан­дық екенін ескерт­ті ол. Кітап­та әр ұлт өкіл­дерінің бір-біріне жылы көзқа­ра­сы, ынты­мағы, досты­ғы бей­не­лен­генін Бау­кең ыра­зы көңіл­мен айтып отырды.

Ал, енді Н. Тихо­нов қал­ды­ры­лған осы толы­қта­ма­мен жазу­шы А. Бек таны­сты­рыл­ды ма? Н. Тихо­нов қан­дай шара­лар қол­дан­ды? – деген сұра­у­лар өзі­нен-өзі туып, осы жағын түсін­діріп беруді өтініп көріп едім. Бау­кең оны «Н. Тихо­нов өзі біледі. Мен май­данға жүріп кет­кен­мін. Сон­ды­қтан да маған жау­ап хат­тар жет­пе­ген. «1944 жылғы көр­кем әде­би­ет­те­гі совет офи­церінің обра­зы» деген тақы­рып­та СССР Жазу­шы­лар одағы әске­ри комис­си­я­сы өткіз­ген дис­кус­си­я­ның есебі 16 декабрь 1944 жылғы «Лите­ра­тур­ная газе­та­да» беріл­ді. Онда Н. Тихо­но­втан бастап, бар­лы­ғы да кітап­ты А. Бек­тің сәт­ті жетісті­гі деп баға­ла­ды. Әде­би­ет­ші В. Пер­цов әске­ри әде­би­ет­те  А. Бек жеңіс­ке жету­шінің твор­че­ство­лық ой-сезі­мін көр­кем­деу құпи­я­сын тұңғыш рет ашып беріп отыр деген» пікір­мен түйіндеді.

– Ол кез­де жазу­шы­лар сон­дай әре­кет­ке бара қояды деген ойым­да жоқ, – деді Бау­кең Алек­сандр Бек­пен ара­да болған бір жай­дың түй­інін шеш­кен­дей болып, – «Зна­мя» жур­на­лын­да бұрын әске­ри теңіз­ші болған марқұм Ана­то­лий Тара­сен­ков істей­тін. 1944 жылғы 10 декабрь күні Алек­сандр Бек әлгі Тара­сен­ков қол қой­ған бір қағаз­ды маған ұста­та қой­ды. Хат Алек­сандр Бек­тің аты­на жол­данған екен. Онда – біздің совет­тік жағ­дай­да тірі адам­ның әде­би кей­іп­кер болуы мүм­кін емес, сон­ды­қтан редак­ция өз повесіңіз­де­гі Бауы­р­жан Момы­шұ­лы деген фами­ли­я­ны сызып таста­уды ұсы­на­ды. Олай етіл­ме­се, кітап­тың жалға­сын біздің жур­нал­да жари­я­ла­у­ға бол­май­ды деп жазы­лып­ты. Мен адре­стің кім­ге жазы­лға­нын сызып таста­дым да, үстіне Бауы­р­жан Момы­шұлы­на, – деп жазып қой­дым. Және Бек­ке былай дедім:

– Мына қағаз сіз­ге емес, маған жазы­лған, сіз айтып оты­рып жазғы­зған­сыз дедім де, май­данға аттан­дым. Москва­да олар аке­де­мик Вино­гра­дов­пен ақыл­да­сып­ты. Ол Бауы­р­жан Момы­шұлын­сыз «Воло­ко­ламск тас жолы» жоқ. Оны Ива­нов­пен неме­се тіп­ті Борис Момы­шев­пен ауы­стыр­саңы­здар да, сіз­дер көп ұты­ла­сыздар депті.

– Мына әңгі­меңіз расын­да да қызық екен. Жазу­шы ондай бол­мауға тиіс қой. Бірақ, кей­ін ол кем­шілі­гін түзе­ту­ге тыры­сқан шығар, – деп сөзді қалып­ты арнаға қарай бұру­ды ойластырдым.

– Біз Бек­пен бір­лесіп пове­стің екін­ші әңгі­месін қай­та­дан баста­дық. Бәрі бір­ден сәт­ті жазы­ла қой­ған жоқ. Кей жер­лерін бір­не­ше рет өзгер­ту­ге тура кел­ді. Ақы­ры пове­стің екін­ші әңгі­месі 1944 жылы «Зна­мя» жур­на­лы­ның 5–6 нөмір­лерін­де жарияланды.

«Воло­ко­ламск тас жолы» кіта­бы чех, грек, фран­цуз, неміс, поляк, венгр, фин, румын, корей, ағы­л­шын және басқа тіл­дер­де жари­я­лан­ды. Англия, Аме­ри­ка әске­ри бас шта­б­та­ры бұл кітап­ты әске­ри-оқу орын­да­рын­да оқу жөнін­де бұй­рық бер­ді. Қытай мен Корей елдерін­де әске­ри және пар­тия қыз­мет­кер­лері үшін көмек­ші оқулық әде­би­еті ретін­де ұсы­ныл­ды. Кітап шетел­дер­де 6–7 рет шықты. Совет Одағын­да сегіз рет жарияланды.

 

Жүніс ЫБЫРАЕВ

 

(Жалғасы бар)