«Общественная позиция»
(проект «DAT» №19 (290) от 14 мая 2015 г.
Кітап тарихы
Еске сала кетейік, газетіміздің өткен санында өскемендік жазушы, марқұм Жүніс Ыбыраевтың әйгілі һас батыр Бауыржан Момышұлы туралы жазылған «Волоколамск тас жолы» повесінің (Александр Бек) тарихы жөніндегі естелігі жариялана бастаған еді. Батырмен риясыз әңгіме барысында Жүніс Ыбыраев аты аңызға айналған батырдың адами болмысын, шығармашылық қабілетін жаңа қырынан танудың бұрын-соңды қазақ әдебиетінде жазылмаған қырларын ашады.
Жазушының зайыбы Зинаш Әбдікәрімқызы Тұрсынғожина Жүніс ағамыз бұл естелікті ұзақ уақыт жазғанын айтады. Өйткені бұл Бауыржан Момышұлының жазушылық лабораториясын терең зерттеген ғылыми-зерттеу жұмысына пара-пар еді.
(Жалғасы. Басы газетіміздің 06.05.2015 күнгі санында)
«Волоколамск тас жолының» әзірленуіне көмек берген тағы бір хикаяларды Баукең майын тамыза әңгімеледі.
Сол 1944 жылғы 8 декабрьде Москвадағы әдебиетшілер клубында өткен творчестволық дискуссияда басқа кітаптармен бірге «Волоколамск тас жолы» тағы да талқыланды. Осында Бауыржан Момышұлы да сөз сөйлеген екен. Дискуссияда Александр Бектің «Волоколамск тас жолы», Константин Симоновтың «Күндер мен түндер» повестері туралы баяндаған жазушы Н. Тихонов мынадай тұжырым жасады: «Егер кітап солдаттың қалыптасуы, жеңіске жеткен офицердің өсуі туралы, әскери өнер құпиясын меңгерген лейтенант Момышұлы туралы тек жауынгерлік күнделіктен ғана тұрса, қызықты, ауқымды дегеннің өзіңде де, әлі көркем шығарма бола алмас еді… Қазір бұл Бек жазған повесть деп танылады, оның өмір сүруіне осы залдағы тірі геройдың қатысып отыруы әсер етпейді».
Николай Тихонов күнделіктің әлі көркем шығарма емес екенін түсіндіргісі келген сияқты. Бірақ әңгіме оны көркем шығарма деп тану жөнінде емес, күнделіктің повесті жазуда атқарған рөлі туралы ғана болғанын Н. Тихоновтың өзі елегісі келмегенге ұқсайды.
Н. Тихонов одан әрі «Волоколамск тас жолында» Момышұлы бейнесі Симоновтың «Күндер мен түндер» повесіндегі Сабуров бейнесіне қарағанда кеңірек ашылғаны туралы пікір білдірді. «А. Бектің повесіндегі Момышұлы – қазақ, оның тек қазаққа ғана тән табиғи қасиеттері мен совет адамына, командиріне тән мінез-құлқының ұштастырылуы қайталанбастай сипат алған. Оның жеңіс құпиясын меңгеру жолдары өзінше бөлек. Ол Панфиловтың, айрықша генералдың шәкірті. Кітапта Момышұлы негізінен өзінің ішкі дүниесіне көбірек көңіл бөледі.
… Момышұлы кітапты соғыс жазады деді. Бұл дұрыс емес. Кітапты жазушы жазады және не жақсы, не жаман жазады. Ол соғыс туралы өтірік жазғаны үшін қолын шабу керек деді. Мәселе онда емес. Мәселе өмірдің шикі шындығын көркем шындыққа, биік шындыққа айналдыруда. Мысалы, Стендальді алапат күйреу туғызғанын білеміз. Бізде оларды ұлы жеңіс туғызатын болады», – деген еді.
Алайда Б. Момышұлының кітапты соғыс жазады деп бейнелеп айтуын Н. Тихоновтың тура мағынасында қабылдауы орынсыз-ақ болған. Б.Момышұлы бұл кітап соғыс оқиғасынан туды деген түсінікке сүйеніп айтқан ғой. Н.Тихоновтың өзі де Стендальді алапат күйреу жайы тудырды деді сол дискуссияда. Ал бізде оларды ұлы жеңіс туғызады деп тағы қостады. Ұлы жеңіс деген «соғыс жеңісі» ғой. Сонда Стендаль дарындылығы неден туғаны түсінікті емес пе? Сол сияқты «Арпалыс» (Волоколамск тас жолы) повесі де соғыс оқиғаларынан пайда болғаны да анық қой.
Бұл кітап жайында Б. Момышұлы осы дискуссияда өзінің сөйлеген сөзіне енбей қалған пікірлерінің қосымша толықтамасын жазбаша қалдырып кеткен еді. Толықтама хат Николай Тихоновқа 9 декабрь 1944 жылы жолданған. Баукең шкафтағы көп папкілердің ішінен әлгі толықтама хаттың көшірме бір данасын алып келді. Онда былай делінген екен:
«…Отаншылдық парызы, советтік патриотизм сезімін терең ұғынбайынша, совет офицері мен солдаты образын түсіну мүмкін емес. Өйткені парыз идеялық мақсатқа ақыр аяғына дейін қызмет етуге әзір болу, қиыншылыққа төзу жағдайында ғана өтеледі.
Әдебиетте шешілмеген мәселелердің бірі – армиядағы ұлт мәселесі болып қалып отыр. Кейбіреулердің осы алуан қырлы, қытымыр мәселелерді шығарыпсалма дерлік жазбамен шешуге тырысатынына өкініш айтуға тура келеді…
Кітапта ұлттық (ол сол ұлт адамының және бүкіл ұлттың асыл қасиеттері) және ұлтшылдық, шовинистік (ол ұлт адамының зиянды қасиеттері) туралы ұғымдар дұрыс түсіндірілуі тиіс. Жеке, ұлттық, отаншылдық мақтаныш, ұлттық қасиетті дәстүрлер бар. Барлық халықтар да, ұлттар да ұлы істерді атқаруға, тамаша табыстарға жетуге қабілетті… Әрбір адам өз ұлтын сүюі тиіс. Өз ұлтына деген ыстық сүйіспеншілік пен мақтаныш сезімі арқылы басқа ұлттарды танып-біліп, құрметтеуі және сүюі керек.
Ұлттық мақтаныш – ұлт адамы үшін бұлжымас заң және аса биік қасиет. Өз ұлтын құрметтемейтін және мақтаныш етпейтін адам, сөзсіз, жексұрын, қайыршы. Өз қадірін білетін адам тек қадірлі адамды ғана құрметтей алады, сөйтіп намысы жоқ адамды сыйламауы да толық заңды. Халықтар туысқандығы ұлттық мақтанышқа негізделген. Интернационализм негізі, міне, осында жатыр…. Интернационализмді терең ұғынбайынша, совет офицері образын түсіну мүмкін емес…
Майданда жүріп, естелік жазатындардың көпшілігінде бай әдеби, документальды материал бар. Олардың кейбірі маман жазушылармен бірлесіп, бастан кешкендерінен ой түйіп, қорытуға тырысады, сөйтіп жазушыға естелігін және жазбаларын сеніп тапсырып, дұрыс істеп жүрген сияқты.
Ащы өкінішке қарай, кейбір авторлар мұндай майданға қатысушыларға сәтімен қолға түскен материал ретінде қарайды. Тақырыпты өзгертіп, ұсақ-түйекшілікке салынады. Ең тәуір дегеннің өзінде олардың әңгімелерін, жазбаларын, ойларын сәтті айтылған кездейсоқ сөздер дегенге саяды.
Сөйтіп тұтас құнды материал мазмұнын сұйылтып, жауынгердің шындалған тілін солғындатады.
Сөйлеген жолдастарының көбі «Волоколамск тас жолы» кітабының түрі, жанры туралы айтты. Кейбірі повесть, екіншілері очерк деп атады. Шын мәнінде біріншісі де, екіншісі де емес. Менің ойымша, оны әдеби-авторлық мемуарлық жазбалар деген жөн сияқты. (Бұл әдеби-көркемдік тұрғыдан шығарманың жетістігі ме, кемшілігі ме – білмеймін).
Міне, сондықтан да мен оны жазған Бек емес, мен емес, соғыс дегенім сол еді. Бұл соғыс кітапты жазады деген сөз емес. Жоқ, мүлде олай емес. Кітапты жазушы жазады, бірақ соғыс үні арқылы соғыс жағдайына сәйкес, оған тікелей қатысушының соғыс-ұрыс материалдарын қорытып, талдап, алдын ала жинақтауы негізінде жазады.
Мен соғыста есте сақтағанымды, ойымда барды, жазбаларымды жазушы қарамағына ақ көңіліммен бердім. Ал Бек адалдықпен әдеби өңдеді, қорытты. Адал жазушының командирмен (жазушылықтан аулақ, еш уақытта да жазушы болғысы келмейтін адаммен) осындай творчестволық қарым-қатынас жасауының нәтижесінде және бір жағынан әскери, екінші жағынан әдеби тұрғыда ұрыс мәселесін, оның психологиясын мамандардай ұштастыра түсіну бұл жазбалардың формасы мен мазмұнын жетілдіруде оңды табыстарға жеткізді және оларды оқушы бұқараға ұғынықты суреттеді.
Осы талқылауда менің айтқандарымның көбі нақтылы тақырыпқа жатпайды деген наразылықтар естілді. Тағы да қайталаймын: жоғарыда айтқанымның бәрі де тікелей осы тақырыпқа қатысты.
Өзіме тікелей қатысы бар осы екі әңгіме туралы қатал да ашық айтуды оқушылар, отандастар алдындағы, Совет әдебиеті алдындағы адалдық парызым мәжбүр етті…».
Николай Тихоновқа қалдырған хат толықтамасында әдебиетте шешілмеген мәселелердің бірі армиядағы ұлт мәселесі деп көрсеткеніне орай Александр Бектің «Арпалыс» повесінде қандай өзгерістер енгізілгенін сұрағым келіп отыр еді. Баукең дәл осы ұлт мәселесі туралы сұрау қоярыңды емеурініңнен таныдым дегенді айтып, оны ұзақ баяндауға кірісті. «Арпалыстың» бас кейіпкерлерінің бірі қазақ болуының өзі осы мәселені қамтуда бір адым ілгері басқандық екенін ескертті ол. Кітапта әр ұлт өкілдерінің бір-біріне жылы көзқарасы, ынтымағы, достығы бейнеленгенін Баукең ыразы көңілмен айтып отырды.
Ал, енді Н. Тихонов қалдырылған осы толықтамамен жазушы А. Бек таныстырылды ма? Н. Тихонов қандай шаралар қолданды? – деген сұраулар өзінен-өзі туып, осы жағын түсіндіріп беруді өтініп көріп едім. Баукең оны «Н. Тихонов өзі біледі. Мен майданға жүріп кеткенмін. Сондықтан да маған жауап хаттар жетпеген. «1944 жылғы көркем әдебиеттегі совет офицерінің образы» деген тақырыпта СССР Жазушылар одағы әскери комиссиясы өткізген дискуссияның есебі 16 декабрь 1944 жылғы «Литературная газетада» берілді. Онда Н. Тихоновтан бастап, барлығы да кітапты А. Бектің сәтті жетістігі деп бағалады. Әдебиетші В. Перцов әскери әдебиетте А. Бек жеңіске жетушінің творчестволық ой-сезімін көркемдеу құпиясын тұңғыш рет ашып беріп отыр деген» пікірмен түйіндеді.
– Ол кезде жазушылар сондай әрекетке бара қояды деген ойымда жоқ, – деді Баукең Александр Бекпен арада болған бір жайдың түйінін шешкендей болып, – «Знамя» журналында бұрын әскери теңізші болған марқұм Анатолий Тарасенков істейтін. 1944 жылғы 10 декабрь күні Александр Бек әлгі Тарасенков қол қойған бір қағазды маған ұстата қойды. Хат Александр Бектің атына жолданған екен. Онда – біздің советтік жағдайда тірі адамның әдеби кейіпкер болуы мүмкін емес, сондықтан редакция өз повесіңіздегі Бауыржан Момышұлы деген фамилияны сызып тастауды ұсынады. Олай етілмесе, кітаптың жалғасын біздің журналда жариялауға болмайды деп жазылыпты. Мен адрестің кімге жазылғанын сызып тастадым да, үстіне Бауыржан Момышұлына, – деп жазып қойдым. Және Бекке былай дедім:
– Мына қағаз сізге емес, маған жазылған, сіз айтып отырып жазғызғансыз дедім де, майданға аттандым. Москвада олар акедемик Виноградовпен ақылдасыпты. Ол Бауыржан Момышұлынсыз «Волоколамск тас жолы» жоқ. Оны Ивановпен немесе тіпті Борис Момышевпен ауыстырсаңыздар да, сіздер көп ұтыласыздар депті.
– Мына әңгімеңіз расында да қызық екен. Жазушы ондай болмауға тиіс қой. Бірақ, кейін ол кемшілігін түзетуге тырысқан шығар, – деп сөзді қалыпты арнаға қарай бұруды ойластырдым.
– Біз Бекпен бірлесіп повестің екінші әңгімесін қайтадан бастадық. Бәрі бірден сәтті жазыла қойған жоқ. Кей жерлерін бірнеше рет өзгертуге тура келді. Ақыры повестің екінші әңгімесі 1944 жылы «Знамя» журналының 5–6 нөмірлерінде жарияланды.
«Волоколамск тас жолы» кітабы чех, грек, француз, неміс, поляк, венгр, фин, румын, корей, ағылшын және басқа тілдерде жарияланды. Англия, Америка әскери бас штабтары бұл кітапты әскери-оқу орындарында оқу жөнінде бұйрық берді. Қытай мен Корей елдерінде әскери және партия қызметкерлері үшін көмекші оқулық әдебиеті ретінде ұсынылды. Кітап шетелдерде 6–7 рет шықты. Совет Одағында сегіз рет жарияланды.
Жүніс ЫБЫРАЕВ
(Жалғасы бар)