«Общественная позиция»
(проект «DAT» №21 (292) от 28 мая 2015 г.
Ақорданың назарына
Зайсан қаласынан (ШҚО) газетке хат жолдап, мақала жазуыма «Центркредит» банкі мәжбүр етті. Себебі таяуда ғана халықтың 98 пайызы қолдаған президент Нұрсұлтан Назарбаевтың саясатына осы банктің «түкіргені» бар екеніне көзім жетті.
Зайсандағы «Досхан тур» Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің атына 2013 жылдың желтоқсан айында 5 жылға бұршақ өсіремін деп 1,5 мың гектар жерді жалға алған едім. Ондағы ойым – бұршақ өсіріп, келешекте оны өңдейтін зауыт салып, ауыл халқын жұмыспен қамтамасыз етуге жәрдем ету болатын. Осы мақсатымды жүзеге асыра алған жағдайда ең азы 150–200 адамды жұмыспен қамтитын едім. Бұршақтан тек қана май емес, басқа көптеген пайдалы өнімдер өндіруге болатыны мәлім.
Өзім 2015 жылдан бастап, өз күшіммен аз болса да 300 гектар жерге бұршақ егейін деп, «Центркредит» банктен бес жылға 4 пайызбен 7 миллион теңгені несиеге мемлекеттік бағдарлама бойынша алмақшы болдым. Шағын қалаларды дамытуға арналған бағдарлама бойынша, ақпан айының басында қажетті банкке тиісті құжаттарды өткіздім. Соның ішінде кепілдікке қойған, 8 миллион теңгеге бағаланған төрт бөлмелі үйім де бар. Ол үйдің нарықтық бағасы – 13–14 миллион теңге тұрады.
Наурыз айының соңында «Центркредит» банкінің Зайсан қаласы филиалының менеджері қоңырау шалып: «Сүйінші, сіздің құжаттарыңыз өтті, комиссия несие беретін болып шешім шығарды!» – деді. Осыны ести салып, банкіге барсам, ондағылардан «Даму» қорына құжаттарыңызды өткізуіңіз керек деген жауап алдым. Банк арқылы «Дамуға» шығып, қаржы бөлімінің бастығы Ширшова ханыммен сөйлестім.
Өзімнің жоспарымды экономикалық тұрғыда негіздегеннен кейін, олар келісімін берді. Бірақ, кейін білгенімдей, бұның барлығы банктің қайткенде де несие бермеу үшін ойлап тапқан «сасық қулығы» болып шықты. Ақыры 2015 жылы 28 сәуір күні несиенің берілмейтінін айтып, банк қолыма «отказной» қағазды ұстатты.
Шығарылған ол шешімде менің негіздемеме ешқандай кінә таба алмаған: кепілдеме жарамсыз ба, әлде Зайсанға бұршақ өспей ме – ешбір дәлел жоқ. Тек, орысша айтқанда, «большой риск» деп жазыпты. Сонда менің төрт бөлмелі жалғыз үйімді кепілге қойғаным «риск» емес пе? Жоспарым бойынша 300 гектар жердің әр гектарынан ең кемінде 2 тонна, ал 300 гектардан – 600 тонна бұршақ алуыма болатын еді. Қазақстанда орта есеппен 1 келі бұршақтың нарықтық бағасы 70 теңге деп есептесек, менің алатын өнімім 42 миллион теңге болады екен.
Ең қызығы, менің жер телімімнің жанында 5 метр жерде қандас ағайындар бірнеше жылдардан бері бұршақ өсіріп отыр. Сондықтан Зайсанда бұршақ өспейді деу – негізсіз. Қолыма шешімді алмай тұрып, «Центркредит» банкінің төрағасы Нұрлан Шегебаев пен орынбасары Манат Қалиханқызымен сөйлесіп, «менің құжаттарымды қандай себеппен төрт ай бойы ұстадыңыздар, президенттік бағдарлама бойынша, несие берілмесе, үкіметтік сайтқа, газеттерге жазатынымды» ескертіп, алдарынан өттім. Олардың берген жауабы: «Біз – жеке меншік банкпіз, бізге ешқандай саясаттың, ешқандай жарлықтың керегі жоқ!» – деп, менің президенттік бағдарламаға қатысты уәжіме осылай ашық жауап берді. «Алсаңыз – несиені 19 пайыздық үстемемен ертең-ақ еш кедергісіз береміз», – дейді.
Зайсан ауданының кәсіпкерлер палатасы менің мүддемді қорғап: «Бұл кәсіпкерлікті шектеу, ешқандай дәлелсіз несие бермей, заңға қарсы әрекет етіп отырсыздар», – деді.
Сонда «Шағын қалаларды дамыту бағдарламасы» бола тұрса да, «Центркредит» несиені 19 пайызбен береді де, 4 пайызбен бере алмайды екен – бұл нағыз алыпсатарлық қой! Бұл – ауыл шаруашылығын дамытам деген елбасы Нұрсұлтан Әбішұлының саясатына «түкірген» емей, немене?! Әлде бұл банк ортақ қаржылық заңға бағынбайтын бөлек мемлекет пе?
Сонда көкейіме ой келді: «Президент мырза, онда мемлекеттік бағдарламаның тағдырын банктің қолына беріңіз, сіз шаршап қайтесіз? Босқа сөзіңіз өтпейді екен…».
Осы оймен «Центркредит банкінің төрағасы Бақытбек Байсейітов мырзаға сұрақ қойғым келеді: «Сіз басқарған банкке неге шүйлікті демеңіз, бірақ менің білгім келетіні – жоғарыдан несиені үлкен үстеме пайызбен босатыңдар деген нұсқау бересіздер ме, әлде қол астыңыздағылар қасақана президенттің саясатына қарсы шығып отыр ма? Менің сұрағаным бар-жоғы – 7 миллион теңге».
Мен Бақытбек мырзадан бұл жөнінде нақты жауап алам деп ойлаймын. Ал егер ол ауыл шаруашылығының нақты секторында кәсіпкерлік ететін маған жауап бермесе, ол шынымен де президенттің саясатына «түкіріп қойыпты» деген ойға тоқталуыма тура келеді. Ал осы арада ел президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа былай дегім келеді:
Нұрсұлтан Әбішұлы, неліктен сіздің ауыл шарушалық бағытындағы бағдарламаңыз жүзеге аспайды? Мен сіздің дұрыс саясат жүргізе алмауыңыздан халықтың тұрмысы нашар, кедей тұрады деп ойлайтын едім. Қазіргі кезде сіз ауыл шаруашылығына бет бұрып, миллирадтаған қаржы бөлдіріп жатырсыз, бірақ сол бөлінген қаржы қарапайым қазақтың қолына тимейтінін білмейтін шығарсыз.
Бір ғана мысал айтайын: шағын қала Зайсанда күні бүгінге дейін «Даму» бағдарламасымен бірде-бір адам несие алып көрген жоқ. Соңғы жылдары сіздің басыңызды ауыртып отырған – өзіңіз айтқандай, Қазақстанда 9 миллион гектар жер игерілмей отыр. Себебі сізді айнала қоршаған шенеуніктер ортасы, саңырауқұлақтай қаулаған сансыз корпорациялар мен агрохолдингтер сіздің саясатыңызға қарсы жұмыс істеуде.
Дәлел керек болса, тағы да айтайын: мен 2014 жылы «Агроқаржы» холдинігінің ШҚО бөлімшесіне барып, жұмыс жүргізуге мүмкіндік беретін жердің қағаздарын толық көрсеттім; сонда олардың берген жауабы: «Сен үш жыл егінмен айналыспайынша, саған ешқандай қаржылық жәрдем берілмейді!» – деді.
Сонда жерді жаңа игермек болған адам несие ала алмаса, қолында қаражаты болмаса, бірақ жер игеру мүмкіндігі болса, ол не істеуі керек, айтыңызшы, президент мырза?!
Тағы бір айтатын жағдай: жылқы өсірейік десек, стандартқа сай ені 50 метр, ұзындығы 100 метр қораң бар ма деп сұрайды. Қай қазақ жылқыны қораға қамап бағып еді? Нұрсұлтан Әбішұлы, сіз ауылда өстіңіз ғой: бұл сіздің саясатыңызды жүзеге асырмау, қарсы шығу емей, немене?
Осы арада өз тәжірибем бойынша ұсыныс айтайын: егер ауыл халқына жағдай жасағыңыз келсе, біріншіден – тікелей мемлекеттік ауыл шаруашылық банкін ашыңыз; екінші – президент әкімшілігінің жанынан тікелей өзіңізге ғана бағынатын ауыл шаруашылығын қаржыландыру саясатын қадағалайтын бақылау комитетін құрыңыз. Бюрократия мен жемқорлыққа тап болған агрокәсіпкерлер ол комитетке тікелей шыға алатын болсын. Егер бұл комитет жергілікті билік орындарына бағынатын болса, аз уақыт ішінде ол да жемқорлар ордасына айналып кетуі мүмкін.
Ал енді оны басқаруға өзіңіз әбден сенетін адамның тапшылығына тап болсаңыз, өзіңізге жаны ашитын немереңіз Нұрәліні немесе бауырыңыз Самат Сатыбалдыны тағайындаңыз. Олар сіздің саясатыңызға сатқындық жасайды деп ойламаймын!
Сіз қалай ойлайсыз, Нұрсұлтан Әбішұлы? Жағымпаздық пен жалғандыққа, дүниеқоңыздыққа салынған ел мәңгілік елге емес, мәңгүрт елге айналмай ма? Ұлы Абай атамыз айтқан бес дұшпанды білетін шығарсыз… Бұхар жырау Абылайханның түсін жорып бергеніндей, қаптап кеткен бақа-шаян қазіргі заманға дәл келеді.
Сіз білесіз бе? Ауылдың әкімінен бастап, министрлерге дейін «елбасы айтқан», «елбасының тапсырмасымен» деп сөйлейді. Бұл – сөздің астарын түсінген адамға Қазақстанда жіберілген қателіктердің барлығына ел президенті жауап береді дегенді меңзейді. Өздерін осылай судан таза, сүттен ақ етіп көрсетуде.
Жоғарыда айтып өткен комитеті сіздің нұсқауыңызды тікелей жүзеге асыратын орган болса, несие ауыл шаруашылығына дер кезінде мемлекет тарапынан төте беріліп отырса, 9 миллион гектар жерді 2-3 жылда игеруге болады. Бұл комитеттің өкілеттік дәрежесі, сөзі облыстың әкіміне, министрге, басқа да басқару орындарына өте алатындай, тікелей халықпен жұмыс жасауы керек.
Нұрсұлтан Әбішұлы, мен бүл жағдайды жеке басымның қамы үшін жазып отырған жоқпын. Сіз немесе сіздің әкімшілігіңіз маған әділ төрелік айтып, мен жазған жағдайға байланысты «Центкредит» банкінің тәжірибесінде ауыл шаруашылығын қаржыландыру мәселесіне пәрмен берсеңіз, басқа банктерге сабақ болар еді, сөйтіп саясатыңыздың бұрмалануына жол берілмес еді.
Сіз қазір әкімдер мен министрлерден және басқа да органдардан бір жақты ғана жалған ақпараттар естисіз. Мысалы, осыдан үш жыл бұрын Зайсан ауданы газбен қамтамасыз етілді деп барлық телеарналардан көрсеткен еді. Шынына келсек, Зайсандағы 50 шақты үйде ғана газ бар. Көрші Қытай мемлекеті Зайсан ауданына тартылмаған біздің газымызбен бүкіл қыстақ, ауылдарын, көліктерін жабдықтап отыр…
Ауылдың жай-күйін ауылды араламай, оның жағдайын көрмей, ешкім білмейді. Ауылдағы елдің көпшілігі бір зейнетақымен күн көріп отыр, жұртты жұмыссыздық жайлаған, малдың бағасы арзан, сүт өнімдері өтпейді, қойдың жүнін өртейді – өткізетін жер де жоқ.
Зайсан – Шығыс Қазақстан облысы бойынша алдыңғы қатардағы аудан. Сөйте тұрса да, қазір жұрт басқа қалаға үдере көшуде. Осылай жалғаса беретін болса, Зайсан сияқты әлеуеті бар деген ауылдардың өздері де жойылып кетуі мүмкін.
Зайсан ауданының әкімі маған жерді 5 жылға жалға берген. Ал облыстағы Марқакөл ауданының әкімі Сейітов мырза жерді таза қытай азаматына 25 жылға жалға беріпті. Ол қытайлық жалгер келесі жылы 30–40 қытайды шақыртып, жұмыс істетпекші екен: бұл келешекте қазақты қытайға құл етумен бірдей. Осы мәселе әр қазақты ойландыруы тиіс!
Егер президенттің саясатын жүзеге асыруға құлықты басшылық болса, сол жерді Марқакөлдің бес азаматы ғана игере алатын еді ғой. Әлде қазақ егін еге алмай ма? Бұл жерді игеруге ары кетсе, 2 миллион доллар қаражат жұмсалушы еді.
Айтпақшы, менің жеріме де таласқандар болды – бірақ Зайсан ауданының әкімі Алмас Оңдағанов арлы, намысты жігіт екен: «Әлібек несие алады, болмаса, инвестор табады», – деп, ол жерді басқаға бергізбеді.
Телеарналардан елді дамытып, гүлдендіріп, қаржы бөліп жатырмыз деп көрсетеді. Осының бәрін көріп отырып, Қазақстанда емес, басқа мемлекетте өмір сүріп жатқандай боламыз. Ал шындыққа жүгінсек, қайда барсақ та, «Қорқыттың көрінің» кебін киіп отырмыз.
Әлібек КӘРІМҰЛЫ,
«Досхан-тур» фирмасының директоры
Зайсан қаласы
Шығыс Қазақстан облысы