«Общественная позиция»
(проект «DAT» №35 (306) от 15 октября 2015 г.
Басқа басылымдар не дейді?
Қазақстан экономикасы өсімінің бәсеңдеуін жалғастыруда. Бұған статистикалық комитеттің ағымдағы жылғы қаңтар-тамыздағы мәліметтері дәлел. ЖІӨ динамикасына әлемдегі мұнай мен басқа да шикізат бағаларының төмендеуі де кері әсерін тигізуде.
Тамыздағы теңгенің құнсыздануы өсімді сәл де болса ұстап тұра алса да, экономикадағы теріс қарқынды түбірімен өзгерте алмады. Қазақстан статкомитетінің тамыз айындағы қорытындысы оптимист болуға себеп емес. Ол Қазақстан экономикасына сыртқы теріс факторлар қысымының артқанын жанама түрде растайды.
Нәтижесінде ағымдағы жылдың 8 айындағы қысқа мерзімді экономикалық индикаторы (ҚМЭИ) 2014 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда бар болғаны 101% болды. Еске салсақ, бұл көрсеткіш ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік және байланыс секілді қазақстандық экономиканың базалық салаларының өзгерісін білдіреді, олардың үлесіне ЖІӨ-нің 67–68 пайызы тиесілі.
ҚМЭИ-дің осындай қарапайым мәні аталмыш салалардың жиынтық өсімі ағымдағы жылдың қаңтар-тамызында 2014 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 1% құрағанын білдіреді. Салыстыру үшін: ҚЭИ 2014 жылдың 8 айында 2013 жылдың сәйкес кезеңінде 102,8 пайыз болды. Осылайша ағымдағы жылдың қаңтар-тамызындағы ЖІӨ өсімінің азаюы мен экономикалық белсенділіктің төмендеуі көзге анық көрініп тұр.
Өнеркәсіп – экономика төмендеуінің негізгі драйвері болып отырғаны таң қаларлық жағдай емес. Осы қаралып отырған кезеңдегі өнеркәсіптік өндіріс көлемі 0,6%-ға төмендеген. Бұл ретте (өңдеуші өнеркәсіптегі өсімнің 0,5% болғанына қарамастан) тау-кен өнеркәсібі мен кен шығаратын орындарды өңдеуде төмендеу 0,9%-ға жетті. Теріс қарқындар электрмен жабдықтау, газ беру, бу және ауаны салқындатуда да тіркелген. Ол 1,5%-ға жеткен. Ал ең төменгі төмендеу көрсеткіштері сумен жабдықтау, кәріз жүйесі, қалдықтарды жинау және бөлу салаларында орын алды – 9,2%.
Егер жекелеген салалар бойынша қарасақ, онда мыс кенін өндіруде көрсеткіштің төмендеп кеткенін байқаймыз. Осы жылдың қаңтар-тамызында 2014 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда ол 13,6% болған. Бұл ретте алтын кен өндірісінің өсімі 15,5% болуына қарамастан, қорғасын-мырыш өндіру 24,6%-ға және хром концентратын шығару 4,8%-ға азайды. Ауыл шаруашылығы жалпы өскенмен, ет өнідірісінің қарастырылып отырған кезеңде 7,3%-ға кемуі назар аударарлық жайт. Бұл ретте сүт өндірісінде де төмендеу байқалған – 9,2%, жарма да – 17,4%.
Егер мұнай-газ және көмір саласы туралы айтар болсақ, онда аталмыш кезеңде мұнай өндіру – 0,5%, көмір өндіру – 7,3 пайызға азайған. Кен өндіру саласындағы төмендеу динамикасын табиғи газ өндірудің 6,6%-ға және газ конденсатының 0,7%-ға өскені жақсарта түскендей. Алайда мұнай өнімдерін өндіру саласында (тек сұйытылған пропан мен бутанның 1%-ға өскенінен басқа) жаппай негатив байқалды. Бензин өндірісі – 2,2%-ға, мазут – 2,9%-ға, газойл – 4,5%-ға төмендеді. Ал керосин өндірісі тіптен төмендеп кетті – 28,1%.
Жекелеген салалар бойынша негативті көрсеткіштерден басқа қазақстандық экспорт туралы көптеген бағыттар бойынша статкомитеттің ақпараты да оптимизм ұялатпайды. Отандық статистиканың соңғы мәліметтері бойынша, Қазақстанның экспорттық өнімі шілде айында ғана 2,8%-ға арзандады. Оның ішінде түсті және қара металл кенінің бағасы 8,4% дейін тіптен төмендеп кетті. Ал табиғи газ құны 6,9%-ға төмендесе, мұнай – 3,3%. Барынша аз арзандағандар: мыс – 1,6%, қара металл илемесі – 1,3%. Бұл ретте қорғасын барынша қымбаттады – 10,2%, ферроқорытпаның бағасы да аздап көтерілді – 1,6%.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің экспорттық бағасы да төмендеді. Арпа – 13,4%, мақта – 3%, бидай – 0,4%. Тек жүн бағасы ғана 8,7% өскен. Осы көрсеткіштер бойынша жекелеген халықаралық институттар Қазақстан экономикасының осы және келер жылдардағы өсіміне болжалды бағаларын берген. Мәселен, Азиялық даму банкі 2015 жылға Қазақстан ЖІӨ өсімінің болжамын 1,9%-дан 1,5%-ға дейін төмендетті, ал 2016 жылға – 3,8%-дан 3,3%-ға дейін.
Дегенмен Moody’s Investors Service рейтингтік агенттігі Қазақстан экономикасының болашағына аздап болса да үміт сыйлады. Халықаралық рейтингтік агенттік болжамы бойынша 2015 жылы қазақстандық ЖІӨ өсімі –1,5%, ал 2016 жылы 2% құрайды.
Экономикадағы осындай негативті қарқын мен Қазақстанның ЖІӨ өсімінің болашағы бойынша сарапшылардың көңілсіз болжамдары пессимистік болжамдардың орын алуына алып келеді. Біріншіден, Қытай экономикасының өсімінің әлсіреуінен еуроаймақтағы проблемалар мен Ресейдегі рецессия салдарынан тамыздағы кезекті теңге девальвациясы қазақстандық экономика өсімін барынша ұстап тұрады деп айту қиын. Өз кезегінде бұл Қазақстан экономикасына одан сайын кері әсер ете түсуі мүмкін. Нәтижесінде республиканың ЖІӨ биыл сарапшылар мен үкімет болжап отырған 1,5%-дан да төмен болуы ғажап емес.
Екіншіден, ЖІӨ өсімі қарқынының төмендеуі және мұнайдың арзан бағасының сақталуы елдің төлем қабілетіне кері әсер етуін жалғастыра береді. Ал еркін теңге бағамы жағдайында бұл ұлттық валютаның кезекті девальвациясының орын алуына алып келеді.
Үшіншіден, экономикалық өсімнің бәсеңдеуі салдарынан бюджетке мұнай саласынан түсетін төлемдер азаяды. Бұл мемқазына тапшылығын арттырып, бюджеттік шығындардың кезекті қысқаруына алып келеді. Мұндай жағдайда үкіметтің жекелеген салықтарды көбейтуі немесе жаңасын енгізуі мүмкін.
Төртіншіден, Қазақстанда ЖІӨ өсімі қарқынының төмендеуі банктердің несие беру өсімінің қарқынына және олардың активтерінің сапасына кері әсер етеді. Нәтижесінде Ұлттық банктің жұмыс жасамайтын несие деңгейін 2016 жылдың 1 қаңтарына 10% дейін төмендету тапсырмасын жекелеген банктер орындай алмауы мүмкін.
Бесіншіден, күрделі экономикалық жағдай үкіметті импорттың жекелеген түрлеріне квота бөлу немесе тыйым салу арқылы «сауда соғысын» тұтандыруға мәжбүрлеуі мүмкін. Егер бұл орын алатын болса, онда Еуразиялық экономикалық одақ аясында қайшылықтардың артуына және ең алдымен Қазақстан мен Ресей арасындағы интеграциялық процестерге кері әсер етеді, себебі соңғысы ЕАЭО-дағы біздің республикамыздың басты экономикалық әріптесі болып қала бермек.
Және ең бастысы – қазақстандық экономиканың бәсеңдеуі жұмыссыздықтың көбеюіне, халықтың тұрмысына кері әсер етеді. Ол қазір де орын алып жатыр. Статкомитеттің ақпарына сәйкес, ағымдағы жылдың шілдесінде ғана орташа жанбасылық ақшалай кіріс Т63 664 құраған, бұл 2014 жылдың шілдесіне қарағанда 0,9%-ға төмен.
Сергей
ЗЕЛЕПУХИН,
ҚазТАГ
