«Общественная позиция»
(проект «DAT» №44 (315) от 17 декабря 2015 г.
ДАТ!
Бүгінде әлеуметтік желіде қоғамдық-саяси тақырыптар төңірегінде ашық пікір айтып жүрген жастардың әжептәуір қатары пайда болды. Олар интернеттің қазақстандық контентіне бақылау күшейіп, азаматтық ойдың ерік-жігерін бұғаулау әрекетінен қаймықпайды. Азаматтық ұстанымын және ашық пікірін танытып жүрген сондай жастардың бірі – «Тұрғындарды дәрігерлік-әлеуметтік қорғау» қоғамдық қорының жетекшісі, Жалпы ұлттық социал-демократиялық партиясы «Жастар қанатының» мүшесі Қуат КҮНБОЛАТОВ. Біздің тілшіміз Қуат мырзамен қазақстандық қоғамдық өмірдегі аптығы басылмаған ақпараттар және басқа да мәселелер төңірегінде тілдескен еді.
– Қуат мырза, сіз әлеуметтік желіні белсенді пайдаланушы ретінде қазақстандық контентте соңғы аптада жиі қозғалған қандай тақырыпқа көңіл аударар едіңіз?
– Біріншіден, соңғы аптаның басты жаңалығы деп президенттің журналистерге берген сұхбатын атап өтуге болатын сияқты. Осы сұхбатты сараптай келе, елдегі қалыптасқан көптеген «қызық» жайттарға жауап табуға болады. Оның ішінде сыртқы және ішкі экономикалық саясатымыз жөнінде айтылған жауабында президент Назарбаев жиырма мың теңгеге тоқталып, «Ресей біздің базарымыз» деген сөзді айтып қалды. Бұның астарында біз барлық тауарларымызды Ресейден сатып аламыз деген мағына бар. Ал ол «базарға» қатысты сөзді жіліктей жөнелсең, ұзақ-сонар әңгіме шығады.
– Мәселен?
– Мәселен, Қазақстанның қаржысы сол «базар» арқылы Ресейге ағып жатыр. Соның нәтижесінде біз ішкі нарықты емес, Ресей экономикасын нығайтуға «үлес қосып» жатырмыз. Екіншіден, ресейлік «базарға» баратын себебіміз – өзімізде өндірілетін өнім тапшы деген сөз. Үшіншіден, біздің Ресей «базарына» әлеуметтік-тұрмыстық мұқтаждығымыз біртіндеп саяси мүдделілікке ауып бара жатқанын айқын көруге болады. Ал мұндай мүдделіліктің соңы ел тәуелсіздігіне қатер төндіретін тақырыптар тудырады. Осындай қатердің сықпыты ел президентінің аузынан шығуы – ойландыратын мәселе болса керек.
– Дегенмен, өзіңіз сияқты жастардың бірі – қазақстандықтарға танымал азамат Мұхтар Тайжан президенттің бұл жолғы телесұхбатынан жеті бірдей жақсылықтың нышанын көргенін айтады…
– Әлбетте, мен Мұхтардың мұнысын жоққа шығармаймын. Ол осы ойларымен президенттің сөзінен жақсылық көре білу, соны түйсіне білу арқылы дағдарысқа қамалған жұртшылыққа optimus (оптимизм – Ред.) бергісі келген сияқты. Бұл өте дұрыс талпыныс.
Расында, сырт көзге теле-сұхбатта президент халықты толғандыратын көптеген сұрақтарға шынайы және ашық жауап беріп отырған сияқты көрінді. Өйткені президент әкімшілігі, ішкі саясат мекемелері, тиісті институттар әлеуметтік желілерге үнемі мониторинг жасап, толғақты тақырыптарды саралап отыру арқылы президентке елді мазалаған мәселелер төңірегінде месседж беріп отырады. Дегенмен, әдеттегідей президент халықтың наразылығын тудыратын әлеуметтік-экономикалық мәселелерге жауап бергенімен, іс жүзінде оның шешу жолдарын айналып өткені байқалды. Алдын ала түсірілген сұхбат сарапталып, сұрыпталып, теле-монтаж жасалған соң ғана халыққа көрсетілді. Сондықтан жылтыр сөз, әдемі айтылған әңгіме – қымбатшылықтың тауқыметін тартып жүрген қазаққа ас бола ма?
– Сіз президентпен болған телесұхбаттың жалпы тренді не екенін ұға алдыңыз ба? Алдын ала жазылып алынған осы сұхбат арқылы президент елге не айтпақ болды деп ойлайсыз?
– Бұл телесұхбатты жыл қорытындысына балайтындар бар. Бірақ, менің ойымша, президент халықты кезекті рет болашаққа сендіргісі келді. Шыны керек, соңғы кездері мемлекетіміздегі қарапайым халықтың әлеуметтік-тұрмыс жағдайы күрт төмендеп кетті, оған бірден-бір себеп –теңгенің теңселіп, девальвацияға ұшырауы. Девальвация – инфляция қарқынын үдетіп жіберді. Қымбатшылық қысып барады. Жаппай экономикалық дағдарыстың нәтижесінде халықтың ашу-ызасы әлеуметтік-саяси трендтер төңірегіне қордалана бастады. Осы арада президент ел ішіндегі осындай ахуалдың аптығын басу ниетін танытты.
Екіншіден, президент айналамызда қалыптасқан геосаяси жағдайға байланысты қазақстандық көзқарасты айтқысы келген сияқты. Сириядағы соғыс барысында Түркия мен Ресей арасындағы саяси жағдайдың шиеленісуі Қазақстан саясатына қандай таңба саларын білдірмек болды. Оның үстіне осы кикілжіңге қатысты президент бұған дейін өзінің ресейлік позицияға жақын екенін сездіріп алған еді. Қазақстанның тәуелсіздігін дүние жүзінде бірінші болып таныған туысқан Түркияның көңілін қалдырмау үшін, бұрынғы пікірлерін жуып-шаю керек болды. Бірақ ол «жуып-шаю» тағы да күңгірт, солғын шықты. Сондықтан президент сұхбатының басты мақсаты – барша қазақстандықтарды «дұрыс жолда» кетіп бара жатқанымызға сендірмек болды.
– Жалпы, соңғы аптада президенттің телебелсенділігі кенеттен артып кетті. Мәселен, осы сұхбаттың алдында өткен теле-көпірде бірден 18 жобаны «іске қосты». Осының бәрі дағдарыс жағдайында нан тауып жеудің қарекеті шаршатқан қарапайым халыққа дем берудің амалы ғана деп айтуға бола ма?
– Жоқ, бұл шаршаған халыққа дем берерлік әрекет дей алмаймын. Бұған дейінгі сансыз теле-көпірлерде «старт бердім» деп президент ашқан талай-талай өндіріс орындары жұмыс істемей, қаңтарылып тұрғанын халық өз көзімен көріп отыр. Енді сондай даңғаза дабыраға тағы да 18 жоба қосылғаны халыққа қалай ғана дем беруі мүмкін?! Ел-жұртқа бүгінде жалбағай жарнама емес, нан тауып жейтін жағдай жасалғаны керек. Бәлкім, билік үшін бұл жобалар жаппай етек ала бастаған жұмыссыздықтың алдын алуға септігін тигізетін әрекет ретінде көрінетін шығар. Бірақ бүгінгі халық «тумаған сиырдың уызына» дәмеленуді қойған. Сондықтан жаңа жобаларды жөн-жосықсыз жарнамалай бергеннен гөрі, жұмыс істеп тұрған өндіріс орындарын қолдау арқылы жұмыссыздыққа жол бермеу әрекеті ел-жұртқа әлдеқайда пайдалы болар еді.
– Айтпақшы, сол теле-сұхбатта президент ел үкіметін ауыстырудың пайдасы жоқ екенін айтты. Бұл «пайдасыздықтың» астарында өзі таңдаған кадрларға деген сенімсіздіктің ізі жатқан сияқты: «қосылғыштардың орнын ауыстырғанмен, қосынды өзгермейді» деген сыңайда…
– Бұл орайда президент өзінің ішкі ойын ашық айтты: «Сол үкіметті ауыстыра беріп қайтеміз, бәрібір бәрін мен басқарып отырған жоқпын ба?!» деген сыңаймен. Қазір президент өзінен басқа ешкімге сенбейді. Төңірегінде үкімет басқаруға бейімі бар білікті кадр да қалған жоқ. Суперпрезиденттік жүйеде кезкелген жоғарғы деңгейдегі шешімдер президенттің рұқсатынсыз қабылданбайды, сондықтан үкіметтің орнын ауыстырғанмен, оның нәтижесі өзгермейді деген ойы – қалыптасқан ащы шындық. Егер президент ондай өзгерістер қажеттілігі туған күнді түйсінген жағдайда бірінші кезекте үкіметті емес, бүкіл саяси жүйені реформалау жағдайын ұсынар еді. Шамасы, президенттің ойынша, ондай күн тумаған сияқты. Бірақ жағдай тіптен басқаша екенін түсінбеуі немесе «көгілдір көзілдірік» киіп жүруі ел үшін болашақ жақсылықтың нышаны емес.
– Бұл ойыңызға толық қосыламыз. Ел премьер-министрі Кәрім Мәсімовтің БАҚ атаулыдан көрінбей кеткеніне қарап, үкіметті басқару ісін нақты жағдайда президент өз қолына алып алғаны анық. Бірақ ол сонымен бірге үкімет үшін жауапкершілікті де өз қолына алғанын сезсе керек, қалай ойлайсыз?
– Міне, мәселе осыда: «Кәрімнің көрінбей кетуі» түбінде президенттің өзіне соққы болады. Ал Мәсімов болса, «мен сіздің мәңгілік көмекшіңізбін» деген құйтырқы қулықпен барлық жауапкершілікті президенттің мойнына арта салды. Өзінің не істеп, не қойып жүргенін президенттен басқа ешкім білмейді. Ертең әлдеқандай бір күн туа қалса, Мәсімов майысып шыға келуі мүмкін: «Үкіметті де-факто басқарған президенттің өзі» деп. Мәсімовтің үкіметі күні бүгінге дейін қазаққа қарайлас қарекет жасағанын, оның әлеуметтік-тұрмысын оңдауға бағытталған бірде-бір бағдарламаны іске асырғанын көрген-білген ешкім жоқ. Елімізде барлық салаға жауапты адам президент сияқты, өзі айтады, өзі жөндейді… Әйтпесе экономикалық жағдайдың осындай тығырыққа тірелерін болжап білмеген, дағдарысқа қарсы жұмыс жоспары жоқ үкіметті баяғыда отставкаға жіберетін еді ғой.
– Қуат мырза, ал өзіңіз ЖСДП партиясының жастар қанатындағы белсенді мүшелердің бірі едіңіз, қазір қандай қарекет жасап жүрсіз?
– Елдегі демократиялық оппозицияның жұмыс жүргізу мүмкіндігі тарылғаны баршаға мәлім. Оның үстіне экономиканы басқару мен жүргізуден бұрын, тобырмен жұмыс жүргізудің саяси технологиясын жетік меңгерген билік халықты терең ұйқыдан оятпаудың барлық қам-қарекетін жасап тастады. Осындай жаппай саяси салғырттық орнаған заманда не істеуге болады? ЖСДП мүшелері жергілікті жердегі тұрғындардың әлеуметтік жағдайы, әсіресе жер, пәтер, банктен алған несие мәселелеріне қатысты заңсыз әрі даулы жағдайларға араласып, құқықты көмек көрсету шараларына араласуда. Өзім бүгінде көп уақытымды ипотекалық борышкерлердің проблемасын шешуге жұмсап жатырмын. Осы ретте орысша аталуы «Медико-социальная защита населения» деген қоғамдық қорды басқаруды құрылтайшылар маған тапсырды.
– Сонда бұл Қорға бұрындары жетекшілік етіп келген Қанағат Тәкеева ханым қайда кетті? Ол өткен жылы ипотекашыларға қатысты біраз қоғамдық пікір көтерген белсенділердің бірі еді…
– Оның қазір қайда екенінен хабарым жоқ, бір білетінім – ол осы ипотекалық борышкерлердің проблемасымен әлі де айналысып жүрген сияқты. Рас айтасыз, Қанағат ханым борышкерлер мәселесін мемлекеттік проблема деңгейіне көтерген белсенділердің бірі болды. Біздің бұл орайда тізе қосып, жұмыс жүргізуге деген мүмкіндігіміз мол екеніне сенімдімін.
– Ал қазіргі ушыға түскен дағдарыс жағдайында ипотекалық борышкерлердің ахуалы не болып жатыр? Сіздер қоғамдық ұйым ретінде бұған қатысты мониторинг жүргізетін шығарсыздар?
– Шынына келсек, қазіргі таңда ипотекалық борышкерлердің жағдайы өте мүшкіл. Жұмысынан айырылып, несиесін төлей алмай жүрген адамдар саны дағдарысқа байланысты күн санап көбейіп жатыр. Көптеген азаматтар өмірден күдер үзудің аз ғана алдында жүргенін де көзіміз көріп отыр. Өмірден түңілушілік осындай дәрменсіздіктен туатыны әркімге мәлім жәйт болса керек… Дегенмен, кейбір банктер 1-2 топтағы мүгедектерге ипотекалық қарызын толық кешіруге енді ғана бет бұрып жатыр, бұл өте жақсы үрдіс дер едім. Қиындық тудырып жатқан мәселе де көп, мемлекеттік органдардың назарын аударуға және басқа да проблемаларды бірлесіп шешуге іс-шаралар жасап жатырмыз. Қоғам тарапынан қолдау жоқ деп айта алмаймын, бірақ бюрократиялық мемлекетте барлық тараптарды қанағаттандыратын шешімді табу оңай емес.
Ең бастысы – ипотекалық борышкерлердің мәселесін біржолата шешу тек қана мемлекеттік органдардың қолында еместігіне көзіміз жетті. Оның бір ұшы ел байлығын иемденіп алған алпауыттарға барып тіреледі. Мәселен, екінші деңгейдегі банктердің барлығы жеке меншіктің қолына өткен, яғни оның жеке қожайындары бар. Ал банктің басты мақсаты – үнемі пайда табу. Сол себепті банк иелері борышкерлердің қарыздардарын кешіруге, төлем уақытын созуға, жоғары пайыздық үстемесін азайтуға жол бермейді. Осы жағдай қара халықтың ығырын шығаруда. Оның да бір шешімін заңды жолмен табамыз деп ойлаймын.
– Осыдан бірер жыл бұрын ЖСДП белсенділері елдегі жастар ұйымдарын біріктіру жөнінде біраз бастама көтеріп еді, оның соңы билік тарапынан жасалатын «бөліп ал да, билей бер» саясатына тап болған жоқ па?
– Ол бағыттағы жұмыстар әлі де жалғасып жатыр. Әрине, әртүрлі саяси күштердің, билік мекемелерінің, тіпті арнаулы органдардың ықпалында жүрген жастардың басын қосу оңай шаруа емес. «Бөліп ал да, билей бер» деудің жөні осы екені рас. Ең бастысы – жастар мәселесін қалыптасқан қоғамдық жағдайдан бөліп алып, жекелей шешу мүмкін емес. Ол үшін бүкіл саяси жүйе өзгеруі қажет.
– Дегенмен, елдегі жастар ұйымдары қоғамдағы жастар арасындағы суицид мәселесіне қатысты бірегей қозғалыс жасай алмай отырған сияқты. Мәселен, өткен аптада тағы бір жас жігіт Түркістанда өзін-өзі өртеп өлді. Жастардың өз-өзіне қол салу проблемасына қарсы іс-қимыл жасауда бірінші кезекте қандай мемлекеттік міндеттерді айтар едіңіз?
– Өкінішке қарай, қазіргі таңда суицид проблемасы тек жастардың арасында ғана емес, жалпы қоғамды жайлаған дерт болып тұр. Суицид – қоғамдық, мемлекеттік, әлеуметтік, саяси, психологиялық сипаты бар күрделі проблема. Бұл дертпен тек психолог немесе дәрігер күресуі керек деген қате түсінік. Оның басты себептері өте көп. Ең бастысы – осы дерт елдегі әлеуметтік ахуалдың тауқыметінен туындап отыр. Болашағына сенімді, аяғына нық тұрған, сонымен бірге мінез-құлқы орнықты, денсаулығы мықты кез келген азамат өзіне кол жұмсауы мүмкін емес. Ал бүгінгі жастар болашағына сене ме? Жұмыссыздық пен ертеңге деген үмітсіздік жастардың ерік-жігерін жаншып тастаған. Суицид проблемасын шешу үшін, әлеуметтік әділеттілік принципіне негізделген қоғам қажет. Ал бізде ондай қоғам жоқ екенін жырлай берудің қажеттілігі бар ма?
– Жұмыссыздықтың жастар арасындағы үлес салмағы қандай екенін біле алдыңыз ба?
– Ресми статистика мұндай мәлімет бермейді. Біздің есептеулер бойынша, Қазақстанда жастар арасындағы жұмыссыздықтың үлес салмағы жалпы жұмыссыздардың 30 пайызынан асады. Ал жастар арасындағы жұмыссыздық жалпы еңбек нарығының әлсіздігін көрсетеді. Мұндай жағдайда өзгелерден бұрын, бірінші кезекте жастар дискриминацияға ұшырайды. Олар дағдарыс кезінде бірінші болып қысқартуға ұшырайды.
Үкімет біраз жыл бұрын «Дипломмен – ауылға» бағдарламасын бастағанын білеміз. Бірақ оның нәтижесі – «нөл»! Жап-жақсы бастаманың экономикалық негізі жоқ. Мәселен, агрономдық немесе инженерлік диплом алып, ауылға барған жас кадр жаппай жеке меншіктің қолындағы нысаннан жұмыс табуы мүмкін бе?
– Сөз соңында «әлеуметтік желі белсенділері» аталған виртуалды топтың саяси күшке айналу мүмкіндігі туралы не айтар едіңіз?
– Ақпараттық технологиялар дамыған заманда әлеуметтік желілер қоғамдық пікірдің қалыптасуына ықпал ететін алаңға айналып бара жатқаны шындық. Бірақ өз қауіпсіздігін тыраштана қорғаған билік интернетті еркін пайдалану мүмкіндігін шектеп бара жатқаны да бүгінгі күннің ақиқаты.
Жалпы, әлеуметтік желіні өркениетті елдерде азаматтық журналистика деп атайды. Осы орайда әлеуметтік желінің әлеуметтік-саяси ықпалын Астанада орын алған «Әліби ісінен» немесе «усеновщина» жағдайынан көруге болады. Мұндай мерездікке қарсы халық кегін қоздырған басты рупор – әлеуметтік желілер болғаны айдан анық. Ендеше дағдарыс пен қымбатшылық салдарынан қалтасы қағылған халықты виртуалды әлем алаңға алып шығуы да ғажап па екен? Ал қоғамды қопарып тастауға мүмкіндігі зор ондай әлемді саяси күш емес деп кім айта алады?
– Сұхбатыңызға рахмет, Қуат мырза! Қолға алған істеріңізге сәттілік тілейміз!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
