«Общественная позиция»
(проект «DAT» №8 (325) от 25 февраля 2016 г.
Уақыт уыты
ДЕЙСАЛ
(Сатиралық ертегі)
Әлқисcа, ықылым сон-о-у заманда, Хан мен сұлтан аманда, алыста емес таяуда, Көктіреу Ханның кезінде, Хан сарайдың өзінде Дейсал деген бір данышпан өткен екен. Оның әншейін ғана дей салғанының өзі елді есінен тандырып, таңдай қаққызып, қарсы сөз айтуға шамаларын келтірмей, тек бас шұлғып көнгеннен басқа амалдарын құртқан екен деседі көргендер. «Дейсал демесін, десе – көнесің!» – деген сол дәуірде қатқан қағида болған екен!
Ол күн сайын күн батар алдында сарайдың биік мұнарасына шығады екен. Бүкіл халық Дейсалдың аузын бағып, не дей салады екен деп, тым-тырыс тұрады. Дейсал сөзге дайындалып, тамағын қырнап, көкжиекке көз жіберіп, бірде батып бара жатқан күнге қарап, бірде жерге қарап, өзіне көз тіккен қалың көпті ойлы көзімен бір сүзіп шығады екен. Дейсал осылай ойланып тұрғанда, қара халыққа дем алуға болмайтын көрінеді. Ұзақ ойланып тұрып, бір кезде:
– Бүгін, міне, сейсенбі болды. Ал ертең – сәрсенбі болады! – дей салады екен! Ойпырм-ой, ғылым мен техникасы дамымаған ол заман емес, үйде отырып-ақ ғаламтордан жұлдыз санаған осы күнгі данышпан ай мен күннен жаңылып отырған мына заманда ертеңіңді дәл айтатын мынандай ғұламаны кім көрген! Дүйім жұрт Дейсалдың көрегендігіне таңданып, үйіне қайтады.
Таңертең оянса, шынымен Сәрсенбі! Дейсалға табынбай көр осыдан!
Көктіреу Хан билеген ел әлемге Түлікті ел деген атпен таныс екен. Ол елдің жан-жағында Өрікті ел, Шаянды ел, Торайлы ел, Орманды ел деген басқа да елдер болыпты. Біздің Дейсалымыз шежіре бойынша Өрікті елде туылған көрінеді, одан бір бәлеге ұрынып қуылған көрінеді. Содан қашып, Шаянды елді паналайды, содан Торайлыны аралайды, сосын Ормандыны жағалайды. Солардың суын ішіп, дәмін татқасын, тілін үйренеді, көп тіл білгесін, ерекше күйге енеді. Ақыры Орманды елге құдалыққа барған Көктіреуге жолығып, Орманды елдің патшасы Барматуха IV-ші екеуіне тілмаштық істеген көрінеді. Сол кезде Көктіреудің беліне өзі Шаянды елінен ұрлап қашқан алтын белбеуді іле қояды да, Көктіреуге ауадай қажет екенін біле қояды.
Міне, сол күннен бері Дейсал Түлікті елге келіп, сарайдан орын алады, бірте-бірте Бас уәзір болып қалады. Өзі ғана орнықпай, Жейсал деген әкесін, Беретұр деген шешесін, Ертеңкелем деген інісін, Көрейінші деген қарындасын бала-шағаларымен сарайға көшіріп алыпты-мыс. Бірақ оның бұл ағайындары сарайда тұрмай, ел ішіне кіріп кетіпті. Әкесі әр үйден жей салып, шешесі әркімнен бере тұр деп алып кетіп, інісі ертең келем деп қайтпай кетіп, қарындасы көрейінші деп алып, бермей кетіп, сәтімен күн көріп кетіпті. Оларға қара халық Дейсалдың жұрағаты болғасын ләм демепті. Түлікті елдің халқы малы аман болса болды, алданғанын ар санамайтын, тоналғанына торс етпейтін көнбіс ел екен.
Күзде егінін орып, жайлаудан түскен ел енді не боларын білмей, Дейсалдың аузын бағып, сарай алаңына тағы жиналады. Дауылпаздар дүңгірлеп, жаршылар аттан салып, сарай алдына әскер жиып, думандатып, Көктіреу Хан шығады. Елді бітік шыққан егінімен құттықтап, жайлаудан түскен семіз малдан сойғызып, сабантой жасайды. Той тарқайтын кезде мінбеге Дейсал көтеріледі. Жұрт демін ішіне тартып, қыбыр етпей қатып қалады. Дейсал үнсіз көкке көз жібереді. Алаңның үстінде айнала ұшқан қарғаларға құлақ түреді. Маңайдағы алыс-жақын елдің бәрін аралап, бірнеше тілде сөйлейтін Дейсал қарғаның да тілін білетінге ұқсайды. Қарғаның қарқылын ұзақ тыңдап тұрып, бір кезде көпке қарайды:
– Аман-есен күзді өткізіппіз, енді амал жоқ, қыс болатын болды! – дей салады!
Апырмай, сонда жұрттың қуанғанын көрсеңіз! Қуанбай қайтсін енді, ойлаңызшы, ауа райын дәл болжайтын жерсерігі бар, тау мен тас емес, желдің суретін түсіретін фотоаппараты бар қазіргі дамыған елдің төрінде отырған біздің өзіміз биыл қарға жарымай, қыс па, көктем бе, күз бе деп дал болдық. Дейсалдай әулиең болса, сонша техниканың қажеті қанша?!
Айтқанындай қыс болады. Дейсалдың дер кезінде ескерткені мұндай жақсы болар ма, ел дайындалып, жем-шөбін, отын-суын қамдап, қыстан қысылмай шығады.
Сол қыста қырсық шалып, Дейсалдың тілі байланып қалыпты! Қыс аяқталып бара жатқанда, сарай сасқалақтап, жұрттың дегбірі қашып, енді не күз келіп егін орарын, не жаз келіп жайлауға барарын білмей, дал болады. Қара халықта сарайға қарағаннан басқа не амал бар – сарай болса үнсіз. Дейсалдың тілі жоқ! Көктіреу Дейсалға жалтақтап, күпті болады. Елге не дерін білмегеннен асқан өлім бар ма?! Дейсал тілі болмаса да, жазуға икемі келіп, Ханға бір жапырақ хат береді. «Бірдеңе дей салыңыз» – деген жазу екен. Дейсалдың дегенімен жүретін халық қана емес, Ханның өзі де екенін жоғарыда айттық қой. Жиналған тобырға Көктіреу шыға сала, ойланып, толғанған болып, ұзақ тұрады да:
– Бірдеңе! – дей салады!
Жұрттың есі шығады! «Бірдеңесі» несі, ойбай?» «Түсінбедік қой?» – деуге дәрмен жоқ, Ханның айтқанын түсінбей, өле алмай жүрген ешкім жоқ, әркім «Бірдеңені» өзінше топшылап тұрып қалады. Осы сәтте сарай жыршысы, сарайтойдың Бас асабасы Шайнапбер жырау домбырасын қолға алып, шырқай жөнеледі.
– Уа-а-а-а-ау!
Көктіреудей Хан берген,
Тәңірімнен айналдым!
«Бірдеңе!» – деп дәл айтқан,
Әміріңнен айналдым!
Қалың елге сыйлаған,
Өміріңнен айналдым!
«Бірдеңесі» несі деп,
Мен де бір сәт ойландым.
Бірдеңеңіз жөн екен,
Ақылыңыз кен екен,
Бірдеңе деген сөзіңіз
Өсиетке тең екен! – деп, ағызып келіп, бұқара халыққа «Бірдеңенің» әрбір әрпін талдап береді!
«Б» дегені – «Бәлелі жерге бас сұқпа!»
«І» дегені – «Ілгері бекер аптықпа!»
«Р» дегені – «Рахымшыл бол, шаптықпа!»
«Д» дегені – «Дүние-мүлік жинама!»
«Е» дегені – «Еңбектен жанды қина да!»
«Ң» дегені – «Ңаңай болма бекерге!». «Ңаңай» деп Хан ием жалқауды меңзеп отыр! – деп, Түлікті елдің сөздік қорына су жаңа сөз ендіріп жіберді!
«Е» дегені – «Елім менің!» – дегені емес пе?! – деп еңіреп жібергенде, жиналған ел өксігін баса алмай, маңдайына біткен жалғыз Ханы «Елім» деп еңіреп отырғанына жүрегі шыдамай, «Көктіреу Күннен жаралған» әнін орындап, үйіне тарайды.
Дегенмен, енді күзге дайындаларын, не көктемге әзірленерін білмей кетті. Ел болған соң, бір зерек бала болады ғой, ертесінде сол бала:
– Былтыр қар еріген соң, көк шығып, көктем болып еді ғой, биыл да солай қар еріп жатыр, күнгейде ептеп көк шығыпты, демек көктем болады, көктемнен кейін жаз келеді! – дей салмасы бар ма?!
Шынымен де көктем шыға келді! Одан кейін жаз болары сөзсіз ғой демек?! Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі, әлгі баланы бір күні жендеттер келіп дедектетіп сарайға ала жөнелді. Дейсалдың көзі тірісінде қыстан кейін көктем шығарған адамның оңғанын көріп пе едіңдер? Әлгі жүгірмек бірден зынданға тасталды. Әділ қазылардың үкімі былай болды: «Қыстан қысылып шыққан халыққа керегі қор жинап алатын күз еді. Хан сарайымен ақылдаспай, тақыр көктем шығарып жібергені үшін тоқсан дүре соғылып, алты жыл зынданда жатады!».
Енді шығар көктем шығып қойды, одан кейін жаз келді. Одан әрісін Дейсал да айта алмайды, бала да ар жағын айтып үлгермеген қалпы зынданда. Халық қайта дал болды. Енді қайтеді? Жаздан кейін не?!
Көктіреу Хан Дейсалға қарайды, Дейсал жерге қарайды. Тағы да «Өзіңіз амалын тауып, бірдеңе деңіз» – деген хат жазды. Алдыңғы «Бірдеңеден» кейін Дейсалдың сарайдағы абыройы онсыз да құлдырап бара жатқан. Ханның аузына сөз түспейді. Не де болса тәуекелге бел буып, ел алдына шықты. Қара құрым халық жым болып, құлақ түрді. Көктіреу көкке бір, елге бір қарап, ұзақ тұрды. Жаздан кейін не боларын Хан басымен білмей тұрғанына өкінді. Ақыры ақырын ғана:
– Жаздан кейін, бұйырғанын көресіңдер, соған көнесіңдер! – дей салды.
Жұрт үнсіз тарады. Сол күннен бастап Түлікті ел жаздан кейін күзге, күзден кейін қысқа, сосын көктем мен жазға амалсыз көндігіп кетіпті. Күнделікті күнтізбеден де шатасып, сейсенбісі қашан, сенбісі қашан деп, біраз сансырап жүріп, аптасына бір күн – дүйсенбі, қалғанын түгел сәтті күн – сәрсенбі етіп алыпты. Бірте-бірте Дейсалды да ұмытыпты. Ол сарайда қалды ма, жоқ жер ауып кетті ме – ол жағы әлі күнге беймәлім. Баяғыдай күнде кешке сарай алаңына жиылатын әдет те жойылыпты. Тек жылына бір рет «Бірдеңе» күні аталып өтетін болыпты. Сол күні Көктіреу Хан аузына түскен сөзді дей салады екен. Оны жандайшаптары халыққа талдап, таратып, келесі жылға дейін уағыздап жүреді екен. Соңғы жылы Көктіреу елге:
– «Харашо!» – депті дейді. Түлікті елде мұндай сөз жоқ көрінеді. Тәпсірлеуші ғалымдары ол сөзді үш күн талдап, ақыры елге былай деп таратыпты:
«Х» – «Хан қайда болса, халық сонда!»
«А» – «Ауырмайды жүрек, ауырмайды!»
«Р» – «Ренжітіп алма сен мені!»
«А» – «Артымнан жаман сөз айтпа!»
«Ш» – «Шай ішіп кетсең қайтеді?»
«О» – «Отырған қыз орын табар!»
P.S.: Сөйтіп, Түлікті елге бүлікті елдің тілі бірте-бірте сіңген екен дейді ежелгі ертегі.
Асқар
НАЙМАНТАЕВ