«Общественная позиция»
(проект «DAT» №10 (327) от 10 марта 2016 г.
Пайым патшалығы
Авторитаризм, демократия
және толыққанды тәуелсіздік
Еліміздің Алаштан басталған трагедиялық тарихи кезеңі енді зардабы ауыр және ұзақ «емделуді» қажет ететін фарсқа ұласты. Оған көз жеткізу үшін қазіргі биліктің саяси-идеологиялық, заңнамалық «негіздеуі», психологиялық өзгеруінің негізгі «белестерін» шолып шықсақ жеткілікті.
Биліктің ішкі, жасырын өз-өзіне сенімсіздігі мен абыржуынан ба, соңғы, енді сайлауалды деуге болатын сөздері әдемілеген сандыраққа ұқсайды. Мысалы, ғасыр ортасында аса дамыған 30 елдің қатарына қосылу «жаңа (?!) қазақстандық арман… кезектен тыс президенттік сайлау барысында пайда болып (?!).., бүкіл халықтық (?!) арманға» айналыпты! Мұны кім, қашан анықтады? Әлде ол кезде бар қазақ Айға саяхатқа кетіп пе еді?!
Мағынасыз сөздер тізбегінің келесі мысалы: «…Жаңғырту үдерісі – ой-ниеті табысының шешуші тетігі». (Әсіресе «ой-ниеті табысының» деген тіркеске көңіл бөліңіз). Меніңше, қазақтардың азы ғана елбасы аузынан орыс тіліндегі нұсқасын естіп, тәтті арман мен ғажайып қиялға беріліп маужырайды, қалғандары қазақ тіліндегі нұсқасын мүлдем оқымайды деп, құрастырушылар сенімді болған.
Екінші жағынан, елбасыға сөз дайындайтындар мәтіннің қазақ тіліндегі мағынасы қандай екенін білмейді ме деймін. Мысалы: «Ассамблея – біздің қазақстандық біртектіліктің негізі» екен. «Тек» адамның түп нәсілін, арғы атасын білдіретін ұғым. Сонда қалай, ассамблея қазақстандықтардың түп нәсілін бірыңғай етуге кірісе ме? Барлық этностардың ең «асыл тұқымы» араласатын үлкен қазан, ары қарай ғаламат инкубатор, одан шыпырлап шығып жатқан біртекті бақытты «қазақстандықтар» көз алдымызға келуі керек. Сұрақ: түрлі этнос өкілдері, әсіресе мына мемлекеттің негізін құрайтын қазақтар, билік «ақылдыларының» «Болашағы біртұтас ұлтты» (қандай сүйкімсіз сөздері еді!) қалай қалыптастыруды жоспарлап отырғанын біледі ме екен? Олардың мақсаты – «азаматтық біртектілік негізінде ұлтты… қалыптастыру». Бұл жерде «азаматтық» деген сөзге алданбай, басты сөз «біртектілік» екенін түсінуіміз керек.
Дұрыс-ақ сияқты ой тізбегінің абсурдқа, яғни нақты өмірмен қисыны жоқ сандыраққа айналуы орыс пен қазақ тіліндегі мағыналары екі түрлі сөзді бір мағыналы ретінде қолдануда болып тұр. Біреуі – адамның түп нәсіліне тиесілі ұғым, екіншісі – адам психикасының қасиеті. Орыс тілінде «идентичность» – өзін адам психикасына тән түрлі әлеуметтік, ұлттық, кәсібіне, тіліне және т.т. байланысты топтарға тиесілігін сезініп, сол топтардың топтық немесе қауымдық қасиеттерін бойында қалыптастырған адамға ұқсастыру. Елімізге тиісті айтсақ, «идентичность» – отанымызда тұратын әр адамның психикасында көрініс беретін ортақ елі, деңгейлері жақын әлеуметтік жағдайлары, ортақ экономикалық мүдделері, кәсібі, тілдік, діни, нәсілдік жақындығын сезінуі. «Біртектілік» емес, жақындығы ғана.
Бірден айту керек, мына биліктің саясаты осылай жалғаса берсе, елімізде тұратын адамдардың психикасына тән аталған жақындық ешуақытта қалыптаспайды. Керісінше, өмір қиындықтарынан бір-біріне орынсыз реніш, қырғи-қабақтық, қайшылықтардың өткірленуі, «кінәлілерді» іздеу басталуы мүмкін. Себебі экономика жағдайының ары қарай ауырлауына байланысты әлеуметтік жағдайда кедейшілік қанат жая береді; кәсіпкерлік мәселелерін тек жемқор билік құрылымдарына жанасып шешу ғана мүмкін болады; халықтың негізгі бөлігі қара жұмыс немесе қарапайым техникамен жұмыс жасайды; өмір жағдайына наразы көп адамдар түрлі діндерден жұбаныш іздеп, әсіресе қазақтардың рухани жіктелуі күшейеді. Осы қоғамдық үрдістердің жиынтық нәтижесі сол – ортақ отанын, болашағын сезіну қазақтардың арасында мәселеге айналып барады ма деймін.
Қоғам мен мемлекетті қамтыған терең саяси-құқықтық, әлеуметтік, рухани-психологиялық дағдарыстың тағы бір сипатты көрсеткіші – өз құрамына ең білімді, ақылдыларды жинағандай, биліктің халыққа ұсынған идеяларының сырты ғана ғылыми іспеттес, ал іс жүзінде бос қиял, не қисынсыз сандырақ түрінде.
Екінші жағыннан, мына авторитарлық билік бұрынғы коммунистік догмалардың инерциясымен қазақ, орыс, украин, ұйғыр, кәріс және т.т. ұлттардың тегі мәңгі және сол ұлттардың болашағын қамтамасыз ететін генофонды, ал түрлі тектердің араласуы ғасырларға созылатын, құрамының аз ғана пайызына тиісті этносаралық үрдіс болатынын ескергісі келмейді. Жоқ, оған тезірек елдердің алдына түсіп, ұрандатып, іс жүзінде ұлттар өміріне, ұлтаралық қатынастарға зиянды химераны өз насихатының өзегіне айналдыру керек. Қызығы – мүмкін, биліктің бағына, оның химераларын қазақ қауымы, басқа этнос қауымдары мұқият қарастырып, өз мүдделерімен өлшемейді. Ал әр этностан келген ассамблея мүшелері биліктің қисық сызған бағытынан ешқайда ауытқымайды. Міне, бұл саладағы билік саясатының мазмұны осы…
Ал халық арасында ортақ өмірге байланысты қалайда қалыптасатын адами жылылыққа келсек, ол тек демократия жағдайында басқа этностардың жақсы адамдары саны жағынан басым қазақтардың кейбір психикалық қасиеттерін үгіт-насихатсыз, ешкімнің күштеуінсіз жан дүниесіне еркін сіңіруі мүмкін. Мысалы, адам баласына деген жылылықты, ешкімді кемсітпеуді, төмендетпеуді, қорламауды, қалай болғанда да адамгершіліктен аттамауды, кеңпейілділікті, қанағаттан аспауды…
…Бірақ биліктің сайлауалды дабыра шараларына қарамай, қалың қазақтың көңілі уайымды. Оның тек тойшыл бөлігінің ақымақтығымен тойынып, тулап жүргендер дәстүрлі «халауляйын» үдетпесе, одан бір айнымады.
Оларға қарасақ, қазақ мазасыздануына пәлендей негіз жоқ: ел бағына туған елбасы ішкі саясаттың бағыт-бағдарламасын бүге-шігесіне дейін сызып беру екпінінен әлі тайған жоқ, экономикалық дағдарысты жеңу ісін өзі басқарып отыр. Жағдайдың жақын арада-ақ оңалмасына бұл сенімді кепіл.
Онымен қатар сөз арасында «дағдарыс жаңа серпін беретін игілік» – деп те қояды. Жанында: «Ағай, игілік біз сияқты шикізаттық елге емес, дамыған көпсалалы экономикасы мен бизнесі бар елдерге шығар», – деп, ең болмағанда міңгірлейтін ешкім жоқ.
«Дағдарыс – игілік» – деген сөздер біздің елге тиесілі айтылды десек, мүмкін, билік, әсіресе жек көретін, түсінігінше, бір тиын пайдасы жоқ, не өліп тынбайтын зейнеткерлер сияқты өмір «аутсайдерлерін» мегзеген болар? Барлығы осылай жалғаса берсе, келесі 5 жылда мына билікке тікелей байланысты қоғамдық жағдайдан әбден түңіліп, елден кетіп жатқан мыңдаған ақылды, білімді, қабілетті жас қазақтарды айтпағанда, момындығы мен саяси-құқықтық надандығы ұлттық қасірет бола бастаған, қолдарынан асылып, не өзін-өзі басқаша өлтіру ғана келетіндер, лақтырылған нәрестелер, «өз беттерінше жұмыс істейтін-мыс», табысы нан мен шайдан басқаға жетпейтін, маскүнемдік пен өкпе ауруларынан ерте өлетіндер, зейнетақысы тек түрлі төлемдерге ғана жететін қала кәрілері, осындай тағысын тағылардан «босап», ел «кемесі» едәуір жеңілдейтіні сөзсіз. Тағы бір-екі «игі» дағдарыс болса, кім біледі, жанындағы «ақылдылар» «2030 жылға елдегі адам капиталы сапасы жағынан осылай-ақ АҚШ-тың адам капиталы сапасына жақындайды», – деп аңғал ағаны сендіріп қойды ма?
Сонымен, ел керуені жылап-сықтауы, ойын-сауық жын-шайтаны ішінде, өзімен-өзі Ұлы Даламен ілбіп кетіп барады. Керуенбасы нөкерлерімен өз «бас аурулары» өздерінде, ат шаптырым жерде – алда. Арада жандайшаптары халықты тек «нұрлы арманның» өзі-ақ бақыт пен қуанышқа кенелтіп жатқанын лепіріп жеткізіп жатыр. Ішінара өзінің қаншалықты «бақытты» екенін бағалай білмейтін «санасыздарды» жасауылдар қақпайлап, керуен тобырына қуып тығып келеді. Сырт көзге бәрі тамаша!..
…Бірақ ақылды, білімді, ұлтын ойлайтын ұл-қыздарымыз бар дейтін ақ жүрек момын қазағымызды қайтеміз?! Аз ғана қарын тойғаннан ақымақтық па, өзімшіл пасық пендешілік пе, ойсыз, санасыз опасыздық па – ең болмағанда, аз ғана ес жисақ болар еді…
Ары қарай ойымыздың негізін құрайтын ұстанымдарды анықтап алайық. Біріншіден, билік қанша шіренсе де, мемлекеттік жүйенің мейлі басты, бірақ бір тетігі ғана. Ең маңыздысы, қалай десек те, ұлттың өз қажетіне жасаған құралы. Сондықтан, екіншіден, мемлекет, оны құраған ұлт биліктен биік және құдіретті. Әр биліктің өмірі өлшеулі, мемлекет пен ұлт мәңгі.
Бұған дейінгі ойларға өз ақылын қосып, ұлтжанды жүрегін тыңдаған әр көзі ашық азамат келісер: өтпелі кезеңде объективті қажеттілік-мыс деп билік идеологтарына кейбір саясаттанушылар қосылып негіздеген; іс жүзінде халықтың бұрынғы коммунистік саяси-идеологиялық теперішіне үйреншікті психологиясын пайдаланып, біртіндеп ұлт байлығы есебінен өзіне қажетті экономикалық-қаржылық негіз құрап, одан кейін саяси-құқықтық тұрғыдан бекіп алған авторитаризм, енді халықты саяси фактор ретінде оныншы кезекте ғана есепке алатын; оппозицияны таптап, қиналмай, өз саяси үстемдігін орнатқандай болғанымен, өркениетті мемлекеттілік тұрғысынан саяси-идеологиялық, құқықтық, рухани-психологиялық ресурстарын толығымен тауысып, көсемшіл фарсқа айналды.
Меніңше, қазір бар қазақ есін жиып, отанының тәуелсіз болғаннан бері ең маңызды тарихи қадам алдында тұрғанын терең ұғынуы керек. Ол қадам – сан рет қолдан жасалған сайлау нәтижелері негізінде халықтың сенімін өзі ада қылған, біртіндеп саяси сауатсыз тобырға айналдырған ұлтына енді сыртқы тегеурінге қарсы арқа сүйей де алмайтын; қырсыз, үнсіз елдің мемлекетін өзінің ынғайлы ойыншығына айналдырған; енді қалың қазақты мұратқа жеткізу қолынан келмеуден бұрын, тереңінен алсақ, өз өміршеңдігі тұрғысынан оны қаламайтын авторитаризмды әр қазақты оның адам тәрізді емес, енді елінің, мемлекетінің қазірі мен ертеңі соған байланысты адам болуы саяси-қоғамдық өмірдің негізгі шарты деп білетін; оған жаратылысынан берілетін, ажырамас адам құқықтарымен қоса, әділ, бұзылмайтын заңмен қорғалған еңбегі мен лайықты өмірін, өзіне, балаларына тиесілі ұлт байлығының игілігі жанұясының бақыты мен елінің өркендеуін қамтамасыз ететін демократиямен алмастыру.
Әр қазақ мынаны білуі керек – бұл қоғам заңдылығы: біз не авторитаризм жетегімен кері кетеміз, еліміз кедейлене береді, қазіргі экономикалық негізделуі көбіне күмәнді түрлі құрылыс, инновациялық-мыс ошақтар уақыт өте тозады, дамыған елдердің шикізатқа сұранысы төмендеуіне байланысты қажетті жөндеуден өткізіп тұруға қаражат жетіспейді, олар қазіргі төмен тиімділігінің өзінен айырылады, өмірдің ауыр- лауына байланысты ұлт рухани тозады, мәдениет пен өнер арзан, мағынасыз ақша жасау «туындылардан» тұншығады; не елімізге қалайда келетін демократия бастапқы кезеңде әр кеудесінде жаны барды тізерлеген, жалтақ, тәуелді, кедей, бейшаралықтан еңсесін көтеріп, өзін ажырамас құқықтары бар адам екенін ұқтырып, ары қарай руына, жүзіне, ұлтына қарамайтын азаматтар болып бір-бірін саяси, құқықтық, әлеуметтік, рухани-психологиялық қолдауға үйретеді. Біртіндеп, мына билік адам тәріздестерге айналдырғандардан – адамдар, ары қарай бастапқы азаматтық қасиеттер қалыптастырған түрлі топтар – енді өздерінің қоғамдық орны биліктің қисық қадамдарын «қолдап», ұрандату емес, өз мүдделерін оның қызметі арқылы жүзе асырылуын қадағалап, олақ билікті заң негізінде еркін және батыл ауыстырып, мемлекетті, экономиканы, қоғамды өз қалауларымен жөндеуге, жақсартуға кірісіп және өздерін мүдделері жақын халық екенін сезіне бастайды. Осылай еліміздің әр ұлтты азаматтары бірігіп, қажет болса, демократиялық биліктің зансыз қателіктеріне, қадағалаусыз еркінсінуіне, заң аясында ұйымдасқан не жеке бейбіт, ұстамды және табанды келіспеушілік білдіруді үйренеді. Сонда біздің де елімізге, «салтатты» дала демократиясының орнына негізгі сипаттары европалық, «галстук пен костюмды» демократия келеді.
Тарих қанша «басқаша болар едіні» қабылдамағанмен, «әттегеннің» қоғамның қазірі мен болашағына берер сабағын ешкім жоққа шығара алмайды. Осыған байланысты КСРО құлағаннан кейін, оның құрамынан шыққан кейбір мемлекеттерде авторитарлық биліктің орнауы тарихи заңдылық емес еді. Оған бірінші дәлел – КСРО құрамынан шыққан барлық мемлекеттердегі 80-жылдардың аяғы – 90-жылдардын ортасына дейінгі өңдері түрлі болғанымен, негізгі өзегі ұқсас саяси-қоғамдық үрдістер. Олардың барлығының бағыты бір – демократия еді.
Бірақ кейбір мемлекеттердегі демократиялық күштердің әлсіз, бытыраңқылығы, бұрын болған демократиялық саяси мәдениеттің, ең болмағанда, Балтық жағалауы елдеріндегідей халық жадында сақталмауы авторитаризмның орнауына әкелді.
Ол – қоғамның табиғи эволюциялық жолын өзімшіл есеппен бұрған; бұрын коммунистік жүйенің халықты саяси-идеологиялық күштеуін, құқықтық тықсыруын сүйегіне сіңірген; санасыз көпшілікті мұратқа жеткізетін тек дұрыс идея деп сеніп кеткен; оның ішкі номенклатуралық ойын ережелерін жақсы меңгеріп, қитұрқы әдістеріне жеке қабілетін қосқан субъективті фактор әрекетінің нәтижесі еді.
Мұндай жағдайда мемлекеттің бұрынғы ресурстарын қолында сақтап қалған коммунистік номенклатура тез арада өңін өзгертіп, жаңа риториканы игеріп, ұлттық мемлекеттілікті сақтағыш-мыс алдыңғы қатардағы қайраткерлер болып шыға келді. Яғни, іс жүзінде орнаған және күшейе бастаған авторитаризм сол коммунистік жүйенің «заңды» саяси, идеологиялық, рухани-психологиялық жалғасы болды. Айырмашылығы – ұлттың «иесіз» байлығын өзара бөлісіп, шексіз байып алуы. Еліміздің Алаштан басталған трагедиялық тарихи кезеңі енді зардабы ауыр және ұзақ «емделуді» қажет ететін фарсқа ұласты. Оған көз жеткізу үшін қазіргі биліктің саяси-идеологиялық, заңнамалық «негіздеуі», психологиялық өзгеруінің негізгі «белестерін» шолып шықсақ жеткілікті.
Авторитаризмнің билік ретінде қоғам эволюциясы тұрғысыннан заңсыздығына және бұрынғы коммунистік номенклатураның іс жүзінде билікті халықтан «ұрлап» алғандығына дәлел – орнаған биліктің өз халықтарына ешқандай сенбейтіндігі, қауіптенетіні, оларға ойланбай оқ атуға баруы, халықтарын тізгіндеп ұстау үшін түрлі саяси-құқықтық алаяқтық жасауы. Керісінше, демократия орнауының заңдылығына дәлел – Балтық жағалауы мемлекеттерінің 80-жылдардың аяғынан бері жүріп өткен жолдары мен қазірі, қалай десек те, Украинадағы соңғы он жылдағы қоғамдық-саяси үрдістер, оған қоса, Грузия «көктемі» және әсіресе бізге жақын Қырғызстанның жүріп өткен қоғамдық-саяси жолы.
Қырғыз қоғамдық-саяси тәжірибесін айтсақ, кейбір шын пиғылы белгісіздер қазақтардың алдына өткен қырғыз оқиғалары мен парламенттік республиканың қазірін алға тартар. Ал пиғылы дұрыстар келісер: қырғыздардың көп мәселелерінің тамыры елдің коммунистік дәуірден қалған саяси мәдениетінің деңгейі мен кедейшілігінде жатыр. Соған қарамастан, елдегі оң өзгерістердің нәтижесі: өз мұқтажын өтеу үшін бізге 15 жыл жыр болған мұнай өңдеу зауытын салып алғаны.
Қалай десек те, өткен қателіктері мол, бірақ жалпы бағыты демократиялық-парламенттік республикаға әкелген үрдістер елдің қазіргі еркін, әділдік пен теңдікке ұмтылған өміріне негіз құрды. Меніңше, қазірден бастау алып отырған дұрыс бағыттағы саяси-құқықтық, әлеуметтік-психологиялық, рухани-моральдық өзгерулер әлі жақсы жемісін береді. Қазіргі қырғыздардың қазақтардан ең басты қоғамдық артықшылығы сол – биліктің түрлі басынуына көнбіс, болашағын ішінен шыққан опасыз «пысықтары» «нұрлы жолға» байлаған қазаққа қарағанда, әр қырғыз өз өмірлік жағдайы, елінің, мемлекетінің қазірі мен болашағы оған байланысты екенін бар адами болмысымен, еркін және батыл сезінеді. Міне, демократияның бастапқы қарапайым лебінің қырғыз халқын өзгертудегі маңызды нәтижесі осы.
Роза Отунбаеваның президенттік лауазымы елін азаматтық теке-тіресуден құтқарып, барлық ішкі жағдайды таразылап, лауазымынан өз еркімен кетіп, қырғыз мемлекетін ары қарай, бейбіт демократиялық саяси-құқықтық үрдіс арқылы парламенттік республикаға айналуын қамтасыз етуі – Орталық Азия елдері арасында болмаған, ерекше саяси және ұлтжандылық мәні бар, әр қырғыз мақтан тұтуға лайықты тарихи оқиға.
Біздегі момын халыққа «кемеңгер көсемдердің» сондай тұлғалық жоғары саяси мәдениетке, отаны алдында терең адами жауапкершілікке қасиеттері жетер ме екен?! Роза Отунбаева сияқты тұлға тек демократия көктемінде ел арасынан шығатын Адам екенін білуіміз керек.
Бұған дейін мен орыс тілінде осы пікірді екі-үш рет айтқан едім. Біздің «елбасының орнына, болмаса да, ұқсайтын біреу келсе» деген орыс тілінде айтылса да, идеялық мазмұны объективті түрде қазақи және билік басындағылардың көксегенін білдіретін, шынтуайтына келгенде, қазақтың демократиялық мемлекет орнатып, Батыс дамыған елдері үлгісімен тәртіпті, мәдениетті, өркениетті қоғамдық өмір құруға қабілетіне сенбейтіндер авторитаризмді тағы бір іс жүзінде соның жалғасы болатындай билікпен ауысады деп болжайды. Яғни, саяси қатынастардың негізі – қоғамдық жағдай пәлендей өзгеріссіз осылай жалғаса береді деп ойлайды. Мүмкін, ондай ой айтатындар елдің ішкі саяси-әлеуметтік жағдайын, ұлттың көңіл-күйін білеміз дейтін де болар.
Кезінде Жаңаөзендегі айларға созылған жағдайды орталық билік пен жергілікті әкімшілік, күштеу құрылымдары бақылауында ұстап, белсенділер мен кейбір саясаткерлер қолданыстағы заң аясында бағыттауға тырысқанымен, нәтижесін бәріміз білеміз. Сондықтан елдің ішкі жағдайына тиесілі пайымдаулар тек жалпы топшылау деңгейінде қала берер. Биліктің шексіз үстемдігі жағдайында жүргізіліп жатқан социологиялық өлшеулер не ағымдағы саясаттың өзегінен шықпайды, не аз ғана қала қауымының құбылмалы көңілін суреттейді. Ал ауылдарда және әлеуметтік, мәдени, саяси-құқықтық деңгейі, психологиялық ерекшеліктері ауыл тұрғындарына жақын кіші қалалар, поселоктар, қалалардың шет аймақтарында тұратын, ұлттың кем деген 65 % құрайтын қазақтардың өмірлік жағдайлары мен көңілі социологиядан тыс жатқан дүние. Ал қоғамның сол терең қабаттарындағы үрдістерді ашуға, жауапкершілік пен шынайы талдауға ешкімнің құлығы жоқ білем. Осыған байланысты адам өмірімен өлшеулі авторитарлық биліктің кенет тоқтауы ешкім күтпеген, ойламаған қозғалыстарға түрткі болуы мүмкін. Демек, қоғамның прогрестік эволюциясы тұрғысынан таза субъективті факторға байланысты авторитаризмді, оның басты элементі саяси өмірін тоқтатқаннан кейін, ары қарай созу – мемлекеттің, елдің еркін, табиғи және өркениетті дамуына қиянат деген жөн болар.
Екіншіден, авторитаризм барлық ресурстарын тауысумен қатар халықтың, қалай десек те, білімді, ақылды, қабілетті, әр салада өз бетінше белсенділікке ұмтылған, қазіргі Батыс өркениетін, қоғамын жақсы білетін, жоғары мәдениетті өкілдерін өзінің мазмұны «ағайшыл» патриархалды-феодалдық ұстанымдарымен тек намыстандыратын, жирендіретін халге жетті. Яғни, авторитаризм өзін қанша әдемілеп, европаша әрлегенімен, ішкі шынайы мәдениетінің, руханилығының төмендігінен ұсақ мақтансүйгіш, жағымпаздыққа құлағыш қазақилығын жасыра алмайды. Демек, авторитаризм – елдің интеллектуалды-рухани, мәдени жемісті дамуына үлкен саяси-қоғамдық кедергі.
Үшіншіден, қалай десек те, өткен ширек ғасырлық тәуелсіздік халықтың білімді бөлігін өзгертті. Өмірге мүлдем басқа ұрпақ келді. Оны авторитаризм өз еңбегіне жатқызар. Бірақ мәселе басқаша. Дәлірек айтсақ, ол жиынтықты қоғамдық нәтиже, елді бұрынғыдай жабық күйінде ұстауды аңсайтын авторитаризмнің емес, оның еркінен тыс, өркениетті дүние жүзіне ашық, жан-жақты ықпалын қазақтың стихиялы түрде қабылдауында және соған байланысты өзгеруінде. Ал ол өзгерістер мағынасы мен мәні жағынан авторитаризмге түбегейлі қарсы, оның халық санасындағы жасанды психологиялық негізін жұқартып, болашақ саяси терістеудің рухани алғы шарттарын қалыптастыруда.
Төртіншіден, авторитаризм әсіресе соңғы уақытта күшейе бастаған көсемшілдік ғасырлар бойы дала демократиясы жағдайында өмір кешкен, сол кездегі биліктің басты тұлғасы ханға әр ерікті қазақ «Дат, тақсыр!» – деп сөзін айта алатын ұлттық саяси-қоғамдық құрылысқа жат. Сондықтан тақ төңірегінен бой көрсетіп жүрген зиялысымақтардың әсірелеуі ұлт руханилығы мен психологиясы тұрғысынан жиіркенішті, қалың қазақ ғасырлық затымен іштей қабылдамайтын көріністер. Оны өз пасық есептерімен қызыл сөзді көпіртетіндер де сезеді, ұяты қалғандары сөздерінен өздері ыңғайсызданады. Ал саяси-қоғамдық толқынмен халық ең жоғары лауазымға сайлап, сенім мен мемлекеттік жауапкершілікті жүктеген адамды бірегей, ұлттың тағдыры соған тәуелді тұлға ету – еркін және ерікті қазақты, оның басқа ақылды, білімді, жоғары қабілетті ұл-қыздарының намысын жер ету…
(Жалғасы газетіміздің келесі санында)
Әлімхан НҰРЕКЕЕВ