«Общественная позиция»
(проект «DAT» №11 (328) от 17 марта 2016 г.
Сайлауалды сарап
МЕМЛЕКЕТТІК МҮДДЕ
«әкімшілік ресурстың»
ТАБАНЫНА ТАПТАЛА МА?
Биылғы сайлауда мына бір жағдай назар аудартты: бұрын партиялық тізімнің өзіне билік қатты шүйлігетін. Олар сайлауға дейін билік тарапынан қатты қудалауға ұшырап, биліктің ең мықты қаруы – «декларация толтырудың» көмегімен «тырнақ астынан кір» табылып, «түймедейді түйедей етіп», ақыр соңында «жағымсыз кейіпкерді» сайлау болмай жатып-ақ тоңқалаң астыратын.
Ал президенттікке сайлауда биліктің қолындағы мықты қару – «тілдік емтихан» қабылдау комиссиясы болып келді. Комиссиядан тіл білмейтіндердің талайы желіп өтіп, тіл білетіндердің көбі қазақша сайрап тұрса да – әп-сәтте «сақау» деген атаққа ие болып шыға келетін-ді…
Биыл мәжіліс үміткерлеріне жасалған қысым аз болды. Себебі партиялардан ұсынылған азаматтар аз уақытта ың-шыңсыз, заң бойынша өз куәліктерін алды. Біреулерден арыз түскен дерегі байқалмады.
Алайда мәслихатқа қатысты бұл заңдылық сақталмады. Ол жаққа «жергілікті оппозиция» өкілдері ене алмай қалды. Баяғы сол «декларация»! Мысалы, Астанада Фатима Жандосова 200 теңгеге бола үміткерліктен алынып тасталған екен. Ол туралы БАҚ жазып жатыр. Осындай фактілер басқа да өңірлерде де кездесуде. Соған қарағанда, биліктің сайлауға қатысты тактикасына біршама өзгерістер болған сыңайлы. Яғни, «әкімшілік ресурстардың» мәслихат деңгейінде күшеюі − биліктің «қан тамырлары» саналатын «жергілікті билік органдарына» оппозицияны жібермеу талабынан туындаған ба деуге болады. Ал мәжіліс аз да болса, порциялы түрде «оппозицияны» қабылдауға даярланып жатса керек… Біз осы мәселенің мәніне үңілсек, қазіргі саясаттың астарын біршама жақсы ұға аламыз. Кейбір түйінді мәселелердің шындығы ашылады. Енді соған тоқталайық:
1. Соңғы сайлау мен қазіргі сайлау аралығында билік оппозициялық күштерді қатты қысымға алды. Халықаралық сынға қарамастан, митингілерге толықтай тыйым салды. Тіптен наразылыққа шыққан жеке адамды қудалаудан да бас тартқан жоқ;
2. Тәуелсіз басылымдарға қарсы «жабық майдан» жарияланды. Нәтижесінде бірнеше басылымдар жабылды, немесе оларға миллиондаған теңге айыппұл салынды;
3. Негізгі конструктивті оппозициялық партиялар қудаланып, жұмысы тоқтатылды (Коммунистік партия, «Азат»). Біреуі – жабылды («Әділет» партиясының жабылуы биліктің өзіндік саяси технологиясы бойынша бейбіт жағдайда жүзеге асты);
4. Осы екі аралықта өмірде «Әлеуметтік араздықты қоздырды» дейтін 174-бап бойынша соттау жаппай орын ала бастады. Ол заң − интернет желісін БАҚ-пен теңестірген жағдайда еркін ойды тұншықтырудың ең тиімді құралына айналды;
5. Әкімшілік тарабы өз жұмысында халықпен байланысты күшейтуге, қоғамдық ұйымдармен белсенді жұмыс істеуге, кей жағдайларда жартылай болса да ашықтыққа қол жеткізу арқылы халық наразылығын жұмсарту форматында нақты қадамдар жасала бастады (Б. Байбек, Б. Сапарбаев, А. Батталов).
Міне, осындай және тағы басқа іс-әрекеттердің нәтижесінде оппозиция бұл сайлауға өте әлсіреген күйде жетті. Шынында да, бұрын оппозициялық басқа партиялардың көлеңкесінде жүретін ЖСДП енді бір өзі жеке-дара оппозиция болып сайлауға шықты.
ЖСДП-ның оппозиция ретінде қабылдануы − еліміздегі партиялардың бәрі дерлік «тұлғалық партиялар» екендігінен туындайды. Жасыратыны жоқ, ЖСДП партиясының жетекшісі Жармахан Тұяқбай – тұлға ретінде бұрыннан мемлекеттік жоғары қызметтерде болған адам. Сондықтан ұзақ уақыт бойы ақордалық саяси технологтар қоғамдық пікірге «Тұяқбаев биліктің адамы» деген сенімсіздікті тықпалап әлек болды.
Бірақ өзге оппозициялық партиялардың аренадан кетуі − ЖСДП-ның оппозициялық тұғырын нығыздап, партияны шыңдай түсті. Өйткені өзге партиялар кеткенімен де, шешімін таппаған проблемалар ЖСДП-ға «қаймағы бұзылмаған» күйде мұра болып қалған еді.
Міне, сөйтіп ЖСДП-ның ортақ «оппозициялық тақырыптан» айнымауы – ақыр соңында партияны халықтың «оппозиция» деп мойындауына алып келді. Қалай болғанда да, бұны оңды құбылыс деп санауымыз қажет. Сонымен қатар мәселелерді шешудің «оппозициялық жолдары» да бірыңғай болды: ол – шынайы демократия мен азаматтық қоғамға қол жеткізу; саяси реформалар жүргізу; биліктің жауапкершілігін артыру; мемлекеттің іргетасын нығайту; құндылықтарды мемлекетшілік бағытқа қарай бұру және тағы басқа.
ЖСДП осы іргелі сұрақтарды қоғам алдына қоюдан таймады, нәтижесінде сайлау қарсаңында жеке өзі «халықтық партия» қызметін мойнына артты. Сол себепті де партияны «Нағыз Желтоқсан», «Кенесары қоры», «Парламентаризмді дамыту қоры» сияқты қоғамдық ұйымдар қолдап шықты. Олардың өкілдері партиялық тізімге енді. Мұндай «тағдыр» кез келген партияның маңдайына жазылмаған, әрі Қазақстанның саяси тарихында бұрын-соңды болмаған!
Осыдан келесі бір сұрақ туындайды. Мысалы, «проблема ортақ» дедік… Ендеше бөліп-жарар не бар – неге бірікпеске?! Бірақ заман талабы осылай екен деп, ондай «бірігудің» жүзеге асуы мүмкін емес. Себебі, біріншіден, әр партияның өз ұстанымы бар.
Екіншіден, ЖСДП-дан өзге партияларды «оппозиция» қатарына жатқыза алмаймыз. Өйткені дағдарысты жағдайға жетуімізге «өзін-өзі таратқан» мәжілістегі партиялардың билік қателігін үнсіз мойындап келгені, кейде ымыраға келуі ықпал еткенін терістеу мүмкін емес. Сондықтан қазір өткенді сынауға ЖСДП-ның ғана моральдық құқы сақталған. Ал билік партияларының («Нұр Отан», «Ақ жол», ҚХКП) және билікті ашық қолдайтын өзге партиялардың («Бірлік», «Ауыл») ондай құқы қоғамдық сана тұрғысында сақталмаған. Өйткені қазіргі шындық жағдайымыз – алдымен билік партиялары қызметінің «жемісі»! Ендеше оларға «сын айту» бұйырмаған. Ол тараптан айтылар кез келген сын – жағдайға наразы жұрт тарапынан «өзін-өзі қамшымен сабау» секілді қабылданары анық…
Ақыр соңы ЖСДП мәжіліске өте ме? Бұл өте қиын да, күрделі сұрақ болып тұр. Себебі ЖСДП бұл сайлауға «Сайлау туралы» Заңның заман талабына сай еместігінен ғана емес, әкімшілік ресурстың әбден күшейіп, қаһарына мінген сәтімен сәйкес келіп тұр. Сондықтан жергілікті билік «артық етеміз деп, тыртық етіп» алуы әбден мүмкін. Мысалы, өткен сайлауда пайыз көрсеткішін қуалаған «әкімшілік ресурс» елбасын ұятқа қалдырған болатын. Оны сайлаудан кейін сөйлеген елбасының сөзінен, ашулы жүзінен саясаттанушылар бірден байқаған-ды. Қазір де сол жағдай қайталанбаса делік!
Дегенмен, бұрын мұнай бағасы шарықтап тұрғанда – билік жоғарыдан төменге дейін «мемлекет басқару жауапкершілігін» өзгемен бөлісуді қажет санамады. Қазба байлықтан түсетін табыстың көмегімен қандай биікті болсын бағындырамыз деген эйфория жетегінде жүрді. Тіптен болмағанда, «өгіз өлмейтін, арба сынбайтын» күйде боларына бек сенімді болды.
Қазір жағдай басқаша: енді экспорт кірісі азайып, өндіріс дамымаған, баға шарықтаған кезде «жауапкершілікті бөлісу» өзгеге емес, биліктің өзіне қажет екендігі айқын сезілуде. Жоғары жақтан «қиын кезде халық болып бірігу» мәселесі де үздіксіз айтылып жатқаны бекерден-бекер емес…
Иә, қазіргідей дағдарыс жағдайында мемлекет өзінің барлық ресурсын «жұдырықтай жұмылдыруға» міндетті. Ендеше халықтан қолдау тауып отырған партиялар түгелдей дерлік жаңа мәжіліс құрамынан орын алуы тиіс. Бірақ сонда-дағы сайлаудың әділ өтеріне деген күдік сейілмей тұр. Өйткені қазір де мемлекеттік мүдденің «әкімшілік ресурс» көлеңкесінде қалып қоюы ғажап емес. Көпшілікті осы толғандырады.
Сондықтан шенділер бұл сайлаудың елбасы мен мемлекет беделіне, оның болашағына тікелей қатысы бар екенін ұқса жақсы! Ал ұқпаса ше? Онда одан әрмен оның қажеті болмай қалуы да мүмкін…
Әбдірашит БӘКІРҰЛЫ,
философ