ДАТ!
Алматы облысы Ұзынағаш ауылының атышулы мал базарына қатысты қанды қылмыстан қаза болған ағайынды үш жігіттің туыстары қоғам белсендісі, саясаткер Мұхтар Тайжанмен кездескен екен. Бұл жөнінде саясаткердің ФБ-парақшасындағы жазбасын оқып, біз оны әңгімеге тарттық.
Айтпақшы, саясаткермен әңгіме барысында оның парламенттік жұмыс топтарына қатысып, заң шығарушылық үрдіске атсалысып жүрген жағдайы жөнінде де сөз болды. Бірақ танымал саясаткер бұл жұмысты ұйымдастыру барысы, Астанаға барып-қайту жол-пұлы шешілмегендіктен, бұдан былай парламенттік бастамаға қатыса алмайтынын мәлімдеді.
«Общественная позиция»
(проект «DAT» №37 (354) от 13 октября 2016 г.
– «Фейсбук» парақшаңызда жариялаған хабарыңызға қарағанда, Ұзынағаштағы қанды оқиғада қаза болған үш жігіттің туысқандары сізге келіп, біраз мән-жайды айтқан екен. Енді сол мән-жайды сізден білсек деп едік?
– Бұл қайғылы оқиға әр қазақтың жүрегіне қатты тиді. Иә, қаза болған жігіттердің туыстары Алматыға келіп, менімен жолықты. Олардың көтерген сұрақтары мынадай: біріншіден, марқұмдардың туыстары үш жігітті тек қана күдікті ретінде ұстаған екі адам өлтірді дегенге сенбейді. Маған түсіндіріп айтқандары бойынша, екі адам ондай қылмысты жасай алмайды. Яғни, ақиқат қуып келген азаматтардың айтуларына қарағанда, бұл қарақшылық қылмысты арнайы ұйымдасқан, бірнеше адамнан тұратын топ жасаған. Тергеу орындары бұл жоралғыны (версия) тексеріп жатыр ма, жоқ па – ол жағы әзірге белгісіз.
Екіншіден, марқұм болған жігіттердің туыстары ашық, адал, әділетті тергеуді талап етіп отыр. Ақиқаттың ашылуына ата-жұрттарына көшіп келіп жатқан оралман ағайындар ғана емес, барша қазақстандық қауым мүдделі деп білем. Егер тергеудің соңы сиырқұйымшақтанып кетсе, елге бет алған Қазақ көшінің болашағына қатты залалын тигізері сөзсіз. Елім, жерім деп келіп жатқан ағайындарды мұнда атаусыз атып жатса, арғы беттегі қазақтардың қаймығуы әбден мүмкін ғой.
Үшіншіден, қаза болған ағайынды жігіттердің артында қалған отбасыларына материалдық көмек көрсетілсе екен деп сұрайды. Өйткені сегіз бала жетім қалды. Мен өзім де осы жетім қалған балаларға өкімет тарапынан көмек көрсетілу керек деп ойлаймын. Біз осы қанды қылмыстың салдарынан қоғамға түскен сызатты мейірімділікпен, ағайынға деген жылы ілтипатпен ғана жаза аламыз. Сонымен бірге, марқұмдардың туыстарының айтуынша, Ұзынағаш мал базарында күрделі криминалды жағдай қалыптасып отыр. Сол базарда мал ұрлау, тонау, төбелес, алаяқтық оқиғалары жиі болатын көрінеді.
– Марқұм болған жігіттердің туыстары неліктен сізге келіп мұңын айтты? Бұл билікке деген сенімсіздікті білдіре ма? Сізден қанды оқиғаның ақиқатын билікке жеткізуді сұрады ма?
– Иә, мен ол кісілерге осы қылмысқа қатысты қалыптасып отырған жағдайды билікке де, қоғамға да жеткізетінім жөнінде уәде еттім. Өйткені менің әлеуметтік желідегі парақшамды көп адамдар оқиды. Олардың ішінде тек қана журналистер емес, Астанада отырған атқамінер шенеуніктер де бар. Сол себепті марқұмдардың туыстарымен болған кездесу барысын видеоға жазып, әлеуметтік желідегі парақшама жариялап қойдым. Мен қолымнан келгенше ол кісілерге ақпараттық қолдау көрсетемін. Мәселені билік өкілдеріне тікелей жеткізем деп айта алмаймын, өйткені менің әкімдермен немесе осы іспен айналысып отырған шенді полиция басшыларымен байланысым жоқ.
Әзірге менің білуімше, қаза болған жігіттердің туыстары жергілікті әкімшілікпен байланыста екен. Өйткені осы оқиға болған кезде облыс әкімінің орынбасары туыстарына келіп жолыққан. «Нұр Отан» партиясының Дунаев деген өкілі де қазалы отбасыларға келген екен. Соған қарамастан, тергеу органдарының атқарған жұмыстары қаза болған жігіттердің туыстарының көңілінен шықпай отыр. Сол себепті олар маған жолығып, болып жатқан жағдайды қоғамға жеткіз деп өтініш жасады, мен сол өтініштерін орындауға тырысып бағудамын.
– Ал осы қылмыс бойынша сіздің жеке пікіріңіз қандай? Қанды қылмысты екі адам ғана жасады дегенге сенесіз бе? Мәселен, осыдан біраз күн бұрын, күдіктілердің қорғаушыларының жасаған мәлімдемесіне сәйкес, ағайынды үш жігітті Талғат Сүлейменов есімді күдікті бір-бірлеп атып өлтірген. Алайда ашық далада мылтықтың атылған дауысын ағайындылар қалайша естімеген деген сұрақ тағы туады.
– Өмірлік тәжірибе тұрғысынан айтар болсам, екі жүк көлігінде келе жатқан үш адамды өлтіру екі адамның қолынан келді деген жорамалға сенбеймін. Меніңше, ол жерде қылмыстық топ болуы мүмкін. Бұл мәселені толық зерттеп, анықтау қажет. Маған жолығып кеткен туыстардың да пікірі дәл осындай.
– Мұхтар, сіз қазір парламенттік жұмыс тобының құрамында заң жобаларын талқылауға қатысып жүрсіз. Бұл жұмыс тобында қандай заңдарды талқылауға қатысып, нендей ұсыныстар айттыңыз?
– Біріншіден, осы жұмыс тобын ұйымдастыру бағытындағы олқылықтарды айтайын. Мәселен, аталған топтың жұмысы – бұл мемлекеттік мүдде тұрғысындағы шара деп білем. Мемлекеттік жұмыс болғаннан кейін, оған мемлекет тарапынан арнайы қаражат бөліну керек еді. Мысалы, Алматыдағы қоғам белсенділері апта сайын екі-үш рет Астанаға бара алмаймыз. Оған ешкімнің шамасы келмейді. Мені сол жұмыс тобының жұмысына шақырғаннан кейін, Астанаға үш-төрт рет өз ақшаммен барып қайттым. Барған сайын топтың жұмысын ұйымдастыру мәселесін көтердім. Мынандай жағдайда бұл жұмыс ұзаққа бармайды, өйткені жол-пұлға қаражат болмаса, жұмыс топтарындағы азаматтық қоғам мүшелеріне әрі-бері жүру қиындық туғызады.
Осы ретте айта кетейін: Астанаға тұрақты түрде барып-қайтуға қаражаттың тапшылығына байланысты енді бұл топтың жұмысына қатыса алмайтынымды хабарлаймын. Бұл жөнінде мен «Фейсбуктағы» парақшама да жазып қойдым.
– Ал қатысқан талқылауларда депутаттардың қандай мәселелерге ден қоюын сұрадыңыз?
– Өзім үш жұмыс тобына кірдім. Әрқайсысының отырыстарына қатысып, талқылауға ұсынылған құжаттарға байланысты жеке пікірімді білдірдім. Енді шешімді қабылдайтын – депутаттардың өздері. Біздің пікірлерімізді қабылдай ма, жоқ па – әзірше белгісіз.
Мысалы, экстремизм және терроризм жөніндегі заң жобасын талқылаған кезде бір елді мекенге басқа жақтан келген (қыдырып, сапарлап, той-томалаққа, т.б.) адамдардың уақытша тіркеуге тұру мәселесі талқыланды. Бұл жөнінде менің пікірім былай болды: мысалы, ауылдан немесе басқа қаладан Алматыға яки Астанаға келген азаматтарды, қонақтарды, иә болмаса университетке емтихан тапсырамыз деп келген түлектерді жаңа заң жобасының шарттарына сәйкес уақытша тіркеуіміз қажет. Ол дұрыс емес. Учаскелік полиция тексеріп келсе, қонақтарымыз кеше келді ме, жоқ әлде бір апта бұрын келді ме – оны дәлелдеу қиынға соғады. Ол үшін жол билеттерін сақтау керек, ал кейбіреулері жеңіл көлігімен немесе жалдамалы таксилермен келеді – олардың қашан, қай күні келгенін қалай дәлелдейсің? Ал жаңа жоба бойынша, ондай адамдар үйіңде 10 күннен артық тұрса, оларды тіркетуге міндеттісің. Ал өздеріне қажет болса, ланкестер қалаға келіп, ешқандай тіркеусіз-ақ терактілерін жасай береді. Меніңше, бұл логикалық тұрғыда дұрыс талап емес.
– Ал өзіңіз Жер комиссиясында белсенділік танытқан жерді сату-сатпау мәселесіне қатысты талқылаулар жұмыс топтарында жалғасын тапты ма?
– Бұл тақырып менің назарымнан әлі күнге шыққан жоқ. Жер мәселесі, оның ішінде жайылымдық жерлерге қатысты заң талқыланған кезде ірі жер иеленуші латифундистерге мүмкіндіктердің беріліп отырғанын байқадық. Мәселен, латифундистің қолында жайылымдық жері бар да, бірақ өзінде малы жоқ. Ал ауылда тұратын халықта керісінше, малы бар да – жері жоқ. Жер кодексі бойынша, егер жердің иесі жерді екі жыл пайдаланбаса, ондай жерді мемлекетке қайтаруы тиіс. Бұл өте маңызды мәселе.
Ал жайылымдық жерге байланысты заң жобасында былай деп көрсетілген: егер менің жайылымдық жерім бар, бірақ малым болмаса, онда малы бар шаруа қожалықтарымен келісім-шартқа отырып, оларға жерімді жалға беруге мүмкіншілік аламын. Яғни, мен мемлекетке жерімді қайтарудың орнына оған иелік жасап, ешқандай жұмыс атқармай-ақ, пайдамды көре берем. Бұл дегеніңіз – латифундистердің мүддесін тікелей қорғауға бағытталған заң. Сондықтан мен бұған қарсы шықтым. Тіпті оның, біріншіден, Жер кодексіне, екіншіден – Жер коммиссиясының шешімдеріне де қайшы екендігін айттым. Біз латифундизмді жоқ қылуымыз керек. Осыған қатысты мәліметтерді, заңдағы нақты баптарды келтіріп, жұртшылық біліп жүрсін деп, «Фейсбук» желісіне жариялап та қойдым. Ендігі кезекте депутаттардың заңды қалай қабылдайтынын бір құдай ғана біледі.
– Азаматтық қоғам өкілдерін осындай жұмысқа тартудың тиімділігі, пайдасы бар ма екен?
– Бұл сұрақтың жауабын тек қана уақыт пен келешек өмір көрсетеді. Азаматтық қоғам өкілдері көкейінде жүрген ұсыныстары мен ескертулерін айтты, ал енді оны депутаттар ескере ме, ол ұсыныстар заңға кіре ме – оны алдағы уақытта біле жатармыз. Қалай десек те, заң қабылдау процесіне араласа алатын мүмкіндіктер болып жатса, оны міндетті түрде пайдалану керек. Өйткені осыған дейін бұндай жұмыс топтарын құрып, олардың құрамына қоғам белсенділерін шақыру тәжірибесі болмаған. Ал қазір қарасаңыз, Әміржан Қосанов, Сергей Дуванов, Евгений Жовтис, Зауреш Батталова секілді азаматтарымыз парламентте жүр. Бірақ біздің осы жүрісіміздің пайдасы болды ма, жоқ па – оны заңдар қабылданған кезде білеміз және содан өзімізге тиісті қорытынды жасаймыз.
– Қоғамда қалыптасқан пікірлер бойынша, билік азаматтық қоғам өкілдерін көз алдау үшін ғана жұмыс топтарына тартып жатыр деген сөз бар. Ал сіз қандай пікір айтар едіңіз?
– Олай деп ойлауға негіз де, күмән да бар. Оны тағы да қайталаймын: атқарылған жұмысымыздың нәтижесін заңдар қабылданған кезде ғана біле аламыз. Егер біздің айтқан ұсыныстарымыз ескерілетін болса, онда нәтиже шығады деп айтуға болады.
– Азаматтық қоғам өкілдерін парламенттік жұмыс топтарына қатыстыру арқылы билік өтпелі транзиттік кезеңнің кейбір варианттарын сынақтан өткізіп жатыр деп айта аласыз ба?
– Бұл тек болжам ғана. Оның шын мәнісінде қалай болып жатқанын мен білмеймін. Менің ұстанымым былай – мүмкіндік ашылды ма, сол мүмкіндікті пайдалану керек. Одан нәтиже шыға ма, шықпай ма – оны тек қана өмір көрсетеді. Ал егер азаматтық қауым осындай мүмкіндіктерді пайдаланбаса, онда 100 пайыз ешқандай да нәтиже болмайды. Мәселе, міне, осында.
– Сұхбатыңызға рахмет!
Димаш АЗАМАТОВ,
«D»