Мұхтар ТАЙЖАН: ҰЗЫНАҒАШ ОҚИҒАСЫ: АҚИҚАТ АШЫЛА МА?

ДАТ!

 

 

 

Алма­ты облы­сы Ұзы­нағаш ауы­лы­ның аты­шу­лы мал база­ры­на қаты­сты қан­ды қыл­мыстан қаза болған ағай­ын­ды үш жігіт­тің туы­ста­ры қоғам бел­сен­дісі, сая­сат­кер Мұх­тар Тай­жан­мен кез­дескен екен. Бұл жөнін­де сая­сат­кер­дің ФБ-парақ­ша­сын­дағы жаз­ба­сын оқып, біз оны әңгі­ме­ге тарттық.

Айт­пақ­шы, сая­сат­кер­мен әңгі­ме бары­сын­да оның пар­ла­мент­тік жұмыс топ­та­ры­на қаты­сып, заң шыға­ру­шы­лық үрдіс­ке атса­лы­сып жүр­ген жағ­дайы жөнін­де де сөз бол­ды. Бірақ таны­мал сая­сат­кер бұл жұмысты ұйым­да­сты­ру бары­сы, Аста­наға барып-қай­ту жол-пұлы шешіл­ме­ген­дік­тен, бұдан былай пар­ла­мент­тік баста­маға қаты­са алмай­ты­нын мәлімдеді.

 

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №37 (354) от 13 октяб­ря 2016 г.

 

 

 

 

 

– «Фейс­бук» парақ­шаңы­зда жари­я­лаған хаба­ры­ңы­зға қараған­да, Ұзы­наға­штағы қан­ды оқиға­да қаза болған үш жігіт­тің туы­сқан­да­ры сіз­ге келіп, біраз мән-жай­ды айтқан екен. Енді сол мән-жай­ды сіз­ден біл­сек деп едік?

– Бұл қай­ғы­лы оқиға әр қаза­қтың жүре­гіне қат­ты тиді. Иә, қаза болған жігіт­тер­дің туы­ста­ры Алма­ты­ға келіп, мені­мен жолы­қты. Олар­дың көтер­ген сұрақта­ры мына­дай: бірін­ші­ден, марқұм­дар­дың туы­ста­ры үш жігіт­ті тек қана күдік­ті ретін­де ұстаған екі адам өлтір­ді деген­ге сен­бей­ді. Маған түсін­діріп айтқан­да­ры бой­ын­ша, екі адам ондай қыл­мысты жасай алмай­ды. Яғни, ақиқат қуып кел­ген аза­мат­тар­дың айту­ла­ры­на қараған­да, бұл қарақ­шы­лық қыл­мысты арнайы ұйым­дасқан, бір­не­ше адам­нан тұра­тын топ жасаған. Тер­геу орын­да­ры бұл жоралғы­ны (вер­сия) тек­серіп жатыр ма, жоқ па – ол жағы әзір­ге белгісіз.

Екін­ші­ден, марқұм болған жігіт­тер­дің туы­ста­ры ашық, адал, әділет­ті тер­ге­уді талап етіп отыр. Ақиқат­тың ашы­луы­на ата-жұрт­та­ры­на көшіп келіп жатқан орал­ман ағай­ын­дар ғана емес, бар­ша қаза­қстан­дық қауым мүд­делі деп білем. Егер тер­ге­удің соңы сиы­рқұй­ым­шақта­нып кет­се, елге бет алған Қазақ көшінің бола­шағы­на қат­ты зала­лын тигі­зері сөз­сіз. Елім, жерім деп келіп жатқан ағай­ын­дар­ды мұн­да ата­у­сыз атып жат­са, арғы бет­те­гі қаза­қтар­дың қай­мы­ғуы әбден мүм­кін ғой.

Үшін­ші­ден, қаза болған ағай­ын­ды жігіт­тер­дің артын­да қалған отба­сы­ла­ры­на мате­ри­ал­дық көмек көр­сетіл­се екен деп сұрай­ды. Өйт­кені сегіз бала жетім қал­ды. Мен өзім де осы жетім қалған бала­ларға өкі­мет тара­пы­нан көмек көр­сеті­лу керек деп ойлай­мын. Біз осы қан­ды қыл­мыстың сал­да­ры­нан қоға­мға түс­кен сызатты мей­ірім­ділік­пен, ағай­ы­нға деген жылы ілти­патпен ғана жаза ала­мыз. Соны­мен бір­ге, марқұм­дар­дың туы­ста­ры­ның айтуын­ша, Ұзы­нағаш мал база­рын­да күр­делі кри­ми­нал­ды жағ­дай қалып­та­сып отыр. Сол база­рда мал ұрлау, тонау, төбе­лес, ала­яқтық оқиға­ла­ры жиі бола­тын көрінеді.

– Марқұм болған жігіт­тер­дің туы­ста­ры нелік­тен сіз­ге келіп мұңын айт­ты? Бұл билік­ке деген сенім­сіздік­ті біл­ді­ре ма? Сіз­ден қан­ды оқиға­ның ақиқа­тын билік­ке жет­кі­зуді сұра­ды ма?

– Иә, мен ол кісілер­ге осы қыл­мысқа қаты­сты қалып­та­сып оты­рған жағ­дай­ды билік­ке де, қоға­мға да жет­кі­зетінім жөнін­де уәде еттім. Өйт­кені менің әле­умет­тік желі­де­гі парақ­шам­ды көп адам­дар оқи­ды. Олар­дың ішін­де тек қана жур­на­ли­стер емес, Аста­на­да оты­рған атқа­мі­нер шене­унік­тер де бар. Сол себеп­ті марқұм­дар­дың туы­ста­ры­мен болған кез­де­су бары­сын видеоға жазып, әле­умет­тік желі­де­гі парақ­ша­ма жари­я­лап қой­дым. Мен қолым­нан кел­ген­ше ол кісілер­ге ақпа­рат­тық қол­дау көр­се­те­мін. Мәсе­лені билік өкіл­деріне тіке­лей жет­кі­зем деп айта алмай­мын, өйт­кені менің әкім­дер­мен неме­се осы іспен айна­лы­сып оты­рған шен­ді поли­ция бас­шы­ла­ры­мен бай­ла­ны­сым жоқ.

Әзір­ге менің білуім­ше, қаза болған жігіт­тер­дің туы­ста­ры жер­гілік­ті әкім­шілік­пен бай­ла­ны­ста екен. Өйт­кені осы оқиға болған кез­де облыс әкі­мінің орын­ба­са­ры туы­ста­ры­на келіп жолы­ққан. «Нұр Отан» пар­ти­я­сы­ның Дуна­ев деген өкілі де қаза­лы отба­сы­ларға кел­ген екен. Соған қара­ма­стан, тер­геу орган­да­ры­ның атқарған жұмыста­ры қаза болған жігіт­тер­дің туы­ста­ры­ның көңілі­нен шық­пай отыр. Сол себеп­ті олар маған жолы­ғып, болып жатқан жағ­дай­ды қоға­мға жет­кіз деп өтініш жаса­ды, мен сол өтіні­ш­терін орын­да­уға тыры­сып бағудамын.

– Ал осы қыл­мыс бой­ын­ша сіздің жеке пікіріңіз қан­дай? Қан­ды қыл­мысты екі адам ғана жаса­ды деген­ге сенесіз бе? Мәсе­лен, осы­дан біраз күн бұрын, күдік­тілер­дің қорға­у­шы­ла­ры­ның жасаған мәлім­де­месіне сәй­кес, ағай­ын­ды үш жігіт­ті Талғат Сүлей­ме­нов есім­ді күдік­ті бір-бір­леп атып өлтір­ген. Алай­да ашық дала­да мыл­ты­қтың аты­лған дауы­сын ағай­ын­ды­лар қалай­ша есті­ме­ген деген сұрақ тағы туады.

– Өмір­лік тәжіри­бе тұрғы­сы­нан айтар бол­сам, екі жүк көлі­гін­де келе жатқан үш адам­ды өлті­ру екі адам­ның қолы­нан кел­ді деген жора­малға сен­бей­мін. Менің­ше, ол жер­де қыл­мыстық топ болуы мүм­кін. Бұл мәсе­лені толық зерт­теп, аны­қтау қажет. Маған жолы­ғып кет­кен туы­стар­дың да пікірі дәл осындай.

– Мұх­тар, сіз қазір пар­ла­мент­тік жұмыс тобы­ның құра­мын­да заң жоба­ла­рын талқы­ла­у­ға қаты­сып жүр­сіз. Бұл жұмыс тобын­да қан­дай заң­дар­ды талқы­ла­у­ға қаты­сып, нен­дей ұсы­ны­стар айттыңыз?

– Бірін­ші­ден, осы жұмыс тобын ұйым­да­сты­ру бағы­тын­дағы олқы­лы­қтар­ды айтай­ын. Мәсе­лен, аталған топ­тың жұмысы – бұл мем­ле­кет­тік мүд­де тұрғы­сын­дағы шара деп білем. Мем­ле­кет­тік жұмыс болған­нан кей­ін, оған мем­ле­кет тара­пы­нан арнайы қара­жат бөлі­ну керек еді. Мыса­лы, Алма­ты­дағы қоғам бел­сен­ділері апта сай­ын екі-үш рет Аста­наға бара алмай­мыз. Оған ешкім­нің шама­сы кел­мей­ді. Мені сол жұмыс тобы­ның жұмысы­на шақы­рған­нан кей­ін, Аста­наға үш-төрт рет өз ақшам­мен барып қайт­тым. Барған сай­ын топ­тың жұмысын ұйым­да­сты­ру мәсе­лесін көтер­дім. Мынан­дай жағ­дай­да бұл жұмыс ұза­ққа бар­май­ды, өйт­кені жол-пұлға қара­жат бол­ма­са, жұмыс топ­та­рын­дағы аза­мат­тық қоғам мүше­леріне әрі-бері жүру қиын­дық туғызады.

Осы рет­те айта кетей­ін: Аста­наға тұрақты түр­де барып-қай­туға қара­жат­тың тап­шы­лы­ғы­на бай­ла­ны­сты енді бұл топ­тың жұмысы­на қаты­са алмай­ты­ным­ды хабар­лай­мын. Бұл жөнін­де мен «Фейс­бук­тағы» парақ­ша­ма да жазып қойдым.

– Ал қаты­сқан талқы­ла­у­лар­да депу­тат­тар­дың қан­дай мәсе­ле­лер­ге ден қоюын сұрадыңыз?

– Өзім үш жұмыс тобы­на кір­дім. Әрқай­сысы­ның оты­ры­ста­ры­на қаты­сып, талқы­ла­у­ға ұсы­ны­лған құжат­тарға бай­ла­ны­сты жеке пікірім­ді біл­дір­дім. Енді шешім­ді қабыл­дай­тын – депу­тат­тар­дың өздері. Біздің пікір­лері­мізді қабыл­дай ма, жоқ па – әзір­ше белгісіз.

Мыса­лы, экс­тре­мизм және тер­ро­ризм жөнін­де­гі заң жоба­сын талқы­лаған кез­де бір елді мекен­ге басқа жақтан кел­ген (қыды­рып, сапар­лап, той-тома­лаққа, т.б.) адам­дар­дың уақыт­ша тір­ке­у­ге тұру мәсе­лесі талқы­лан­ды. Бұл жөнін­де менің пікірім былай бол­ды: мыса­лы, ауыл­дан неме­се басқа қала­дан Алма­ты­ға яки Аста­наға кел­ген аза­мат­тар­ды, қонақтар­ды, иә бол­ма­са уни­вер­си­тет­ке емти­хан тап­сы­ра­мыз деп кел­ген түлек­тер­ді жаңа заң жоба­сы­ның шар­тта­ры­на сәй­кес уақыт­ша тір­ке­уі­міз қажет. Ол дұрыс емес. Учас­келік поли­ция тек­серіп кел­се, қонақта­ры­мыз кеше кел­ді ме, жоқ әлде бір апта бұрын кел­ді ме – оны дәлел­деу қиы­нға соға­ды. Ол үшін жол билет­терін сақтау керек, ал кей­біре­улері жеңіл көлі­гі­мен неме­се жал­да­ма­лы так­си­лер­мен келеді – олар­дың қашан, қай күні кел­генін қалай дәлел­дей­сің? Ал жаңа жоба бой­ын­ша, ондай адам­дар үйің­де 10 күн­нен артық тұр­са, олар­ды тір­ке­ту­ге мін­дет­тісің. Ал өздеріне қажет бол­са, лан­кестер қалаға келіп, ешқан­дай тір­ке­усіз-ақ тер­ак­тілерін жасай береді. Менің­ше, бұл логи­ка­лық тұрғы­да дұрыс талап емес.

– Ал өзіңіз Жер комис­си­я­сын­да бел­сен­ділік таны­тқан жер­ді сату-сат­пау мәсе­лесіне қаты­сты талқы­ла­у­лар жұмыс топ­та­рын­да жалға­сын тап­ты ма?

– Бұл тақы­рып менің наза­рым­нан әлі күн­ге шыққан жоқ. Жер мәсе­лесі, оның ішін­де жай­ы­лым­дық жер­лер­ге қаты­сты заң талқы­ланған кез­де ірі жер иеле­ну­ші лати­фун­ди­стер­ге мүм­кін­дік­тер­дің беріліп оты­рға­нын бай­қа­дық. Мәсе­лен, лати­фун­ди­стің қолын­да жай­ы­лым­дық жері бар да, бірақ өзін­де малы жоқ. Ал ауыл­да тұра­тын халы­қта керісін­ше, малы бар да – жері жоқ. Жер кодексі бой­ын­ша, егер жер­дің иесі жер­ді екі жыл пай­да­лан­ба­са, ондай жер­ді мем­ле­кет­ке қай­та­руы тиіс. Бұл өте маңы­зды мәселе.

Ал жай­ы­лым­дық жер­ге бай­ла­ны­сты заң жоба­сын­да былай деп көр­сетіл­ген: егер менің жай­ы­лым­дық жерім бар, бірақ малым бол­ма­са, онда малы бар шаруа қожа­лы­қта­ры­мен келісім-шар­тқа оты­рып, оларға жерім­ді жалға беру­ге мүм­кін­шілік ала­мын. Яғни, мен мем­ле­кет­ке жерім­ді қай­та­ру­дың орны­на оған иелік жасап, ешқан­дай жұмыс атқар­май-ақ, пай­дам­ды көре берем. Бұл дегеніңіз – лати­фун­ди­стер­дің мүд­десін тіке­лей қорға­уға бағыт­талған заң. Сон­ды­қтан мен бұған қар­сы шықтым. Тіп­ті оның, бірін­ші­ден, Жер кодексіне, екін­ші­ден – Жер ком­мис­си­я­сы­ның шешім­деріне де қай­шы екен­ді­гін айт­тым. Біз лати­фун­дизмді жоқ қылуы­мыз керек. Осы­ған қаты­сты мәлі­мет­тер­ді, заң­дағы нақты бап­тар­ды кел­тіріп, жұрт­шы­лық біліп жүр­сін деп, «Фейс­бук» желісіне жари­я­лап та қой­дым. Енді­гі кезек­те депу­тат­тар­дың заң­ды қалай қабыл­дай­ты­нын бір құдай ғана біледі.

– Аза­мат­тық қоғам өкіл­дерін осын­дай жұмысқа тар­ту­дың тиім­ділі­гі, пай­да­сы бар ма екен?

– Бұл сұрақтың жау­а­бын тек қана уақыт пен келе­шек өмір көр­се­те­ді. Аза­мат­тық қоғам өкіл­дері көкей­ін­де жүр­ген ұсы­ны­ста­ры мен ескер­ту­лерін айт­ты, ал енді оны депу­тат­тар еске­ре ме, ол ұсы­ны­стар заңға кіре ме – оны алдағы уақыт­та біле жатар­мыз. Қалай десек те, заң қабыл­дау про­цесіне ара­ла­са ала­тын мүм­кін­дік­тер болып жат­са, оны мін­дет­ті түр­де пай­да­ла­ну керек. Өйт­кені осы­ған дей­ін бұн­дай жұмыс топ­та­рын құрып, олар­дың құра­мы­на қоғам бел­сен­ділерін шақы­ру тәжіри­бесі бол­маған. Ал қазір қара­саңыз, Әмір­жан Қоса­нов, Сер­гей Дува­нов, Евге­ний Жовтис, Зауреш Бат­та­ло­ва секіл­ді аза­мат­та­ры­мыз пар­ла­мент­те жүр. Бірақ біздің осы жүрісі­міздің пай­да­сы бол­ды ма, жоқ па – оны заң­дар қабыл­данған кез­де біле­міз және содан өзі­міз­ге тиісті қоры­тын­ды жасаймыз.

– Қоғам­да қалып­тасқан пікір­лер бой­ын­ша, билік аза­мат­тық қоғам өкіл­дерін көз алдау үшін ғана жұмыс топ­та­ры­на тар­тып жатыр деген сөз бар. Ал сіз қан­дай пікір айтар едіңіз?

– Олай деп ойла­у­ға негіз де, күмән да бар. Оны тағы да қай­та­лай­мын: атқа­ры­лған жұмысы­мы­здың нәти­же­сін заң­дар қабыл­данған кез­де ғана біле ала­мыз. Егер біздің айтқан ұсы­ны­ста­ры­мыз ескерілетін бол­са, онда нәти­же шыға­ды деп айтуға болады.

– Аза­мат­тық қоғам өкіл­дерін пар­ла­мент­тік жұмыс топ­та­ры­на қаты­сты­ру арқы­лы билік өтпе­лі тран­зит­тік кезеңнің кей­бір вари­ант­та­рын сынақтан өткізіп жатыр деп айта ала­сыз ба?

– Бұл тек болжам ғана. Оның шын мәнісін­де қалай болып жатқа­нын мен біл­мей­мін. Менің ұста­ны­мым былай – мүм­кін­дік ашыл­ды ма, сол мүм­кін­дік­ті пай­да­ла­ну керек. Одан нәти­же шыға ма, шық­пай ма – оны тек қана өмір көр­се­те­ді. Ал егер аза­мат­тық қауым осын­дай мүм­кін­дік­тер­ді пай­да­лан­ба­са, онда 100 пай­ыз ешқан­дай да нәти­же бол­май­ды. Мәсе­ле, міне, осында.

– Сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

Димаш АЗАМАТОВ,

«D»