Серікболсын ӘБДІЛДИНАУЫЛДЫ КҮЙРЕТУ – ҚАЗАҚТЫ КҮЙЗЕЛТУ

«Общественная позиция»

(проект «DAT» №41 (358) от 10 ноября 2016 г.

Ел тәуелсіздігінің 25 жылдығына

1. Аграрлық саясаттағы соқырлық

Қазақстан Республикасының басшысы өзінің аграрлық саясаттағы «батылдығын», «даналығын», «көрегендігін» жарнамалап келеді. Алайда, өкінішке орай, оның сол саясатынан мемлекетке де, қоғамға да, шаруаларға да келіп-кетіп жатқан пайда жоқ. Мақтанып жүрген «аграрлық реформалары» да күткен нәтижелер бермеді, кейбір жағдайда, керісінше, Солтүстік Қазақстан облысындағы астықтан этанол аламыз деп салған өңдеу зауыты сияқты серпінді жобалар қазынаға көптеген миллиардтық зиян әкелуде.

Ондай сәтсіздіктердің себептерін алыстан іздеудің қажеті жоқ, ол себептер – биліктің біліксіздігінен туындап жатыр. Бірінші болып, режим совхоздар мен колхоздарды өз қолымен құртып, ауыл шаруашылығында фермерлік саясатты күштеп жүргізді. Содан кейін шаруалардың мойнына қаржы құрығын салды, мәселен, ұлттық валюта енгізілгеннен кейін, бірнеше жыл бойы теңгені қолына ұстап көрмеген шаруалар аз болмады.

Ал Президент жомарттық танытып, банктерге аграрлық секторда жұмыс істейтін тауар шығарушыларға 400 доллардан несие бөліңдер деп кеңес бергенде, ауыл шаруашылығы бас көтере алмайтын хәлге жеткен болатын. Сол жылдары ауыл тұрғындары 4 кесек сабын үшін бір қой, ал әйелдердің бір пар етігі үшін бір тай беруге мәжбүр болған. Жарық, отын, көлік және басқа да қызмет түрлері үшін малмен есеп айырысып жүрді. Мұндай бартер шаруаларды азып-тоздырып жіберді.

Н. Назарбаевтың құрған шағын және орта кәсіпкер-сымақтары – аграрлық экономикаға шығыннан басқа ешқандай оң нәтиже де, табыс әкелген жоқ. Ол өзінің шетелдік көмекшілеріне «мен шаруаларға бостандық бердім, олар енді соның арқасында шағын және орта бизнес негізінде жүздеген мың тауар өндірушілер нарықтық экономика жолына түсті» деп мақтанғанына мен өзім куәмін. Жалдамалы кеңесшілер оны сол үшін қолдап, қолпаштап жүрді, ал Алекс атты кеңесшісі «мұндай батыл қадамға кезінде Де Голь де барған!» деп мақтады.

Мұнайдан түскен долларлар көбейген кезде, мемлекет басшысы «Ауыл жылдарын» жариялап, үш жылда ауыл шаруашылығын көтеруге миллиардтаған қаржы бөлді. Алайда талдаушылардың мәліметі бойынша, бұл қаражат нақты тауар өндірушілерге жетпей, орта жолда әр түрлі билік құрылымдарының шотына, ал қомақты бөлігі шенеуніктердің қалтасына түскен.

Қазір одан да «салмақты» – «Агробизнес-2020» деген «кодтық» атауы бар «2013-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының аграрлық кешенін дамыту Бағдарламасы» жоспарланды. Бағдарламаны мұқият оқып шығып, «мұны қалай бағалауға болады?» деп ұзақ ойландым. Ескертпе, ұсыныстар жазайын ба дедім, бірақ билік оны қарай ма, қарамай ма, оның үстіне бұл құжат бекітіліп қойған. Алайда үнсіз қалуға кәсіби маман ретінде ар-ұятым жібермеді. Соңында, ең болмағанда, «Бұл – Қазақстан тарихындағы бірінші аграрлы бағдарлама» деп жүрген режимнің жаршыларына және Мемлекет басшысының өзі де: «маған дейін ештеңе болмады, кассада ақша жоқ болды, бәрін нөлден бастауыма тура келді» дегендей мәлімдемелеріне жауап берейін деп шештім.

«Саяси пиарға» жауап бермес бұрын, алдымен «аграрлық саясаттағы соқырлықты» соңына жеткізіп алайын. Өзін сыйлайтын кез келген мемлекет ауыл шаруашылық мәселесін шешкен кезде, аграрлық қарым қатынасты анықтап алады, ал оның мән-мазмұны келесі басты шарттарға келіп тіреледі:

–    жер мәселесі – адам өмірінің басты қайнар көздерінің бірі;

–    жерде жұмыс істейтін шаруалардың мәселесі;

–    егіншілік мәселесі – жерді өңдеу техникасы мен әдістері;

–    әлеуметтік мәселе – қала мен ауылдың, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының қарым қатынасы және ауыл тұрмасы.

ҚР Жоғарғы Кеңесі ауыл шаруашылығын нарықтық қатынастарға көшірер кезде еліміздің аграрлық проблемаларын дәл осы жиынтықта қарастырған болатын. «Жер туралы» заң қабылданып, осы мәселеге қатысты басқа да жобалар қаралып жатқан еді. Себебі кеңестік қатаң экономикалық жүйені еуропалық иілмелі (гибкий) нарықтық экономикаға көшіру – тек жекешелендірумен шешілмейтіні түсінікті еді.

Өкінішке орай, XII шақырылымдағы Жоғарғы Кеңес авантюралық жолмен тарқатылып, Н. Назарбаев ауылды фермерлікке айналдыру ісін қарқынды жүргізді. Және ол «бәрі осы жолдан өткен, біз де соны істеуіміз керек» деп жар салды. 1994 жылы қаңтар айының басында Ақмолада ауыл шаруашылығы мамандарымен совхоздар мен колхоздарды жою мәселесіне қатысты жиналыс өткізді.

Дихандар мен шаруашылық мекемелерінің басшылары фермерлікке қарсы шығып, оның орнына нарықтық қатынастарға көшудің зияны аз жолдарын ұсынып жатты. Президент, сол кезде кәсіпорын басшылары совхоздар мен колхоздарды неғұрлым тез жойса, оларға шаруашылық мүлкінің 20%-ын тегін беру туралы Жарлыққа қол қойды.

Ол аз болғандай, «Реформаларды тереңдету және қоғамдық келісім арқылы жаңарған Қазақстанға» деп аталатын Жолдауында «Қазақстанда ет өндіру шектен тыс артып кетті… мемлекеттің қажеттілігінен артық астық өсіріп жатырмыз» деп, одан әрі қарай «егер біз бірқатар тиімсіз өндірістерді жабатын болсақ, экономика мен халық одан еш ұтылмайды» деді («Казахстанская правда», 9 маусым 1994 ж.). Шындығында, Қазақстан тарихында «ет пен астықты қайда өткіземіз» деген мәселе ешқашан туындап көрген емес, бүгін де көрші мемлекеттердің нарығы азық-түлік өнімдерінің бұл түрлерін қабылдауға дайын.

Осыдан кейін өздеріңіз ойлап көріңіздерші, бұл – «соқырлық» емей немене?

Ұмытшақтардың есіне немесе президенттің соңғы реформалары туралы. Қазақстан тарихы аграрлы секторды дамыту саласында көптеген реформаларды, жоспарлар мен бағдарламаларды біледі. Олардың арасында ерекше маңыздылары: XX ғасырдың 50-60-шы жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру, сондай-ақ 1980-1990-шы жылдардағы «Қазақ ССР-інің Азық-түлік бағдарламасын» қабылдау. Осы жолдардың авторы тың игеруші ретінде жаңа жерлерді игерудің куәгері болды және Азық-түлік бағдарламасының жобасын әзірлеу жөніндегі үкіметтік жұмыс комиссиясына жетекшілік етті.

Осы бағдарламаларды және басқа да шараларды жүзеге асырудың нәтижесінде Қазақстан Кеңес Одағының астық қоймасы және ірі мал базасы саналды. Басқа жетістіктер туралы айтпай-ақ қойғанда, республикада өндірілген тауарлы астықпен 100 млн. халықты нанмен қамтамасыз етуге және одақтық қорға 360 мың тонна жоғары сапалы ет өткізіп тұруға мүмкіндігі болды. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен қамтамасыз етіп қана қоймай, өндеу өнеркәсібін шикізатпен қамтып тұрды. Сол жылдары тамақ пен жеңіл өнеркәсіптері – тауар айналымының 70-75% беретін, және бұл салалар бюджетті құратын негізгі тірек болатын.

Қазақстанның өз өзіне толық жететін күшті қаржылық базасы бар еді. Тәуелсіздік жарияланар алдында Қазақстаннан басқа республикаларға «баға қайшылығының» есебінен 4,6 млрд. сомның немесе сол кездегі бағам бойынша 7,6 млрд. доллардың шикізаты кетіп жататын. Біздің касса да ешқашан бос болып көрген жоқ. Егер аяғына дейін әділетті болсақ, Мемлекет басшысы жиі айтып жүрген «бос кассасы» Н.  Назарбаевтың «Жеке тұлғалар үшін шетелдік валютада анонимді шоттарды енгізу туралы» Жарлығы шыққан 1994 жылдың 1 ақпанынан бастап пайда болған шығар, содан кейін 1995 жылы 21 сәуірде ол оны заң күші бар №2230 Жарлықпен толықтырды.

Бұл актілер бойынша жеке тұлғалар банктерде аты-жөндерін атамай-ақ және қандай да бір құжаттар көрсетпей, анонимді шоттар (резиденттер және резидент еместер) ашу құқына ие болды. Бұл аз болғандай, И. Тасмағамбетов премьер-министр болып тұрғанда парламентте менің сауалым бойынша сөз сөйлеп: «Қазақстан 1996 жылы шетелде құпия валюталық шот ашып, онда 1 млрд. доллар жатқанын» хабарлады. Сондай-ақ ол: «Мемлекет басшысы құпия қор құруға қатысты бар жауапкершілікті өзіне алудан басқа амалы қалмады» дегенді қосты. Егер ақшаның бәрін шетелге тығып жатса, Қазақстанның кассасы қалай бос болмасын?! Мемлекет қазынасын бос қылу – соны айтқан адамның қолымен істелгені, оқырмандар үшін түсінікті болса керек…

Республика Президентінің аграрлық реформаларының зардаптары 1-ші кестеден анық көрінеді (қараңыз).

Қазақстанда 1992 жылдың 1 қаңтарында 2 523 совхоз бен колхоздар бар еді, ал 2012 жылдың 1 қаңтарына олардың орнына 214008 ауыл шаруашылық құрылымдары жұмыс істеді. Белсенді жұмыс істеп тұрған 188 616 ауыл шаруашылық құрылымдарының ішінде 185241 фермерлік және дихандық шаруашылыққа жатады.

Бұл кестеден: тәуелсіздік қарсаңында жұмыс істеп тұрған 2,5 мың шаруашылық екі есеге жуық жерді артық өңдегені және қазіргі 200 мың фермерлерге қарағанда екі еседен астам мал ұстағаны анық көрініп тұр. Бұған сыни көзбен қарап баға беру керек. Және ол Президенттің аграрлық секторындағы саясаты зардапты екенін растап тұрған жоқ па? («Х-пен» белгіленген жер – статистикалық дерек жоқ дегенді білдіреді).

1-ші кесте

кг

кг

дана

кг

кг

кг

71

307

222

87

75

146

44

235

109

66

80

105

66

228

150

47

88

124

61,9

76,5

49,0

75,8

106,6

71,9

92,9

74,2

67,5

54,0

117,3

84,9

VI. Ауыл шаруашылық өнімдерінің барлық сала бойынша салмақ көлемінің көрсеткіші

пайыз

100

51,9

х

51,9

—

Ауыл шаруашылық өндірісінде ең төменгі құлдырау – 1999 жылға келді. Осы жылы ауыл шаруашылық өнімдерінің нақты көрсеткіштері – 1990 жылмен салыстырмалы бағада есептегенде, 42,3%-ға төмендеп кеткені тіркелді. (Статистикалық жылдық жинақ. 2003 ж. 278-бет).

Азық-түліктің маңызды түрлерін тұтынуды, адам басына шаққанда шығатын көрсеткіштерімен танысқанда, оқырман мына жайға назар аударуы керек: 1990 жылы тұтынуды республика өз өндірісінің есебінен жүзеге асырды, ал 2000-шы және 2011 жылдары ресми органдардың мәліметтері бойынша, азық-түлік тауарының жартысына жуығы сырттан әкелінген. Алайда статистика импорт көлемін адам басына шағып көрсетпейді. Осыған қатысты қызық деректер «Агробизнес-2020» бағдарламасының өзінде бар.

«Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу проблемаларына талдау» деп аталатын бөлімшеде мынандай жолдар жазылған: «маңызды деген өңдеу өнімдерінің экспорттық-импорттық балансы Қазақстанның бірқатар өнімдері бойынша импортқа тәуелді екенін көрсетеді. Ел ішінде тұтынатын негізгі азық-түлік тауарларында импорттың үлесі: сүт пен қоюланған қаймақ бойынша 74,2%, жеміс-көкөніс консервілері – 70,5%, кондитер өнімдері – 67,4%, ірімшік пен сүзбе – 58,3%, печенье – 48,7%, шұжық өнімдері – 44,8%, ақ қант – 40,2%, шоколад – 34,2%, сары май – 32,8%» (Агробизнес-2020, 19-бет).

Кеңестік Қазақстан сырт жақтан қанттың бір бөлігі мен какао-бобыларды ғана сатып алатын, қалған азық-түліктің бәрін республиканың өз тамақ өнеркәсібі сауда жүйесіне жеткізіп тұратын. Өкінішке орай, совхоздар мен колхоздарды құртқаннан кейін, 1994-1996 жылдары тамақ және жеңіл өнеркәсіп те бар қуатынан айырылды. Бүгінде тәуелсіз Қазақстан азық-түліктің орасан зор бөлігін – басқа мемлекеттердің экономикасына миллиардтаған доллар құйып, сатып әкеліп жатыр.

Тағы бір мәселе туралы. Жоғарыда айтылғандай, 1994 жылы Мемлекет басшысы «астық пен етті артық өндіріп отырмыз» деп көрсеткеннен кейін, 2000 жылдан бері «астық экспортын арттыруды қамтамасыз ету керек» дей бастады. Ал 2011 жылы астық өнімі жақсы болған кезде, республика осы құнды өнімді сақтауға да, экспорттауға да дайын болмай шықты, содан кейін 2012 жылы астықтың жалпы өндірісі екі есеге азайған кезде, үкімет кәдімгідей желпініп қалды. Сонда оның «көрегендігі» қайда?.. Қазақстан 2011 жылы 245,5 мың тонна ет пен ет өнімдерін импорттап, тек 1,6 мың тонна етті экспорттағанына қарамастан, Президент аграрлы сектордың алдына 2016 жылы 60 мың тонна етті Ресейге импорттауға тапсырма берді. Сонда оның «даналығы» қайда?!. Өздеріңіз салыстырып көріңіз, XX ғасырдың 80-90-шы жылдары Қазақстан жыл сайын сыртқа 350-360 мың тонна ет шығаратын, ал тәуелсіздік жылдары импортқа тәуелді болып келеді.

Импорт идеологиясы да биліктен туындап отыр. 1994 жылы С. Терещенко премьер-министр болып тұрғанда «астықтың және басқа да ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құны биік, сондықтан оларды шетелерден сатып алған бізге арзанға түседі» деп мәлімдеген. Міне, бұл үкімет басшысының шаруалардың тағдырына, ауыл тұрғындарына, жалпы алғанда, ел экономикасына «басы» ауырмайтынын көрсетеді! Бұған наразы болған азаматтар сол кезде «ФЗУшник пен заочник» Қазақстанды тақырға отырғызды» деп жүрді.

Және олардың айтқандары айдай келді. Бір ғана 1994 жылы ішкі жалпы өнім 24,6%-ға қысқарып, 1995 жылы тамақ және жеңіл өнеркәсіп жойылды десе де болады. Назарбаев пен Терещенко «одағы» ел экономикасының 60%-ға жуығын жоғалтуға әкеп соқты. Талдаушылардың пікірінше, Сергей Терещенко тәуелсіз Қазақстанда үкіметті басқарған адамдардың арасында ең әлсіз премьер саналады және, осыған орай, Президент оған қандай жетістіктері үшін «Еңбек ері» атағын бергенін халық әлі күнге дейін түсіне алмай жүр?

Президенттің фермерлік саясаты тек аграрлық экономиканы ғана емес, барлық дерлік саланы қамтыды. Назарбаевтың өзі де, оның айналасында жүрген жағымпаздар да сол жылдардағы «ойранның» зардаптарын азайтып көрсету үшін «барлық мемлекеттерде солай болған» деп жүрді. Шындығында, Одақтың ойран болуы – барлық тәуелсіз республикаларға үлкен проблемалар тудырды. Алайда олардың бәрі социализм кезінде қол жеткізген табыстары мен байлықтарын Қазақстан сияқты оңды-солды шашып, құртқан жоқ.

Мысалы, Өзбекстан егіс алқаптарының бір гектарын, малдың бір басын да жоғалтқан жоқ, қайта керісінше, тәуелсіздік жылдары халық санын 1,5 есеге өсірді. Беларусь те совхоздары мен колхоздарын сақтап қалды, және Жер туралы заңға сәйкес қазір, негізінен, жер пайдаланушы осылар болып саналады. Бұл елдің аграрлық экономикасы тәуелсіздік жылдары үнемі дамып, Ресей мен Украинаның шекаралас аймақтарына өзінің ауыл шаруашылық өнімдерін, әсіресе мал шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде жеткізіп тұрады. Осы екі мемлекет 1994 жылы өнеркәсіптік өндірістің бұрынғы деңгейін қайта қалпына келтірді.

Ал Қазақстанда ауылды соқыр саясатпен күйрету – қазақты күйзелтуге әкеп соқты.

2. Өз тарихымыздан сабақ

Біздер, қазақтар өзіміз туралы дана сөздерді ойлап табудың шеберіміз және соларды айтқан кезде рахаттанамыз. Сондай қанатты сөздердің бірі: «Біз мың өліп, мың тірілген қазақпыз». Ұлтымыздың көп ғасырлық тарихымен дәлелденген бұл философия шындыққа жақын. Сонымен бірге, шапқын-шылыққа бірінші кезекте қазақ даласы, қазақтар тұрып жатқан ауылдар мен елді мекендер ұшырап жатқаны да шындық. Тарих бізге сақ болуды талай рет үйретті, бірақ біз ұлт ретінде олардан сабақ алмай, сан рет қақпанға түсіп, үнемі қиыншылықтарды бастан кешіп келеміз. Мысалды алыстан алмай-ақ, адамның орта жасына сай келетін 20-шы ғасырдың 30-шы және 90-шы жылдарын тілге тиек етейік.

Отызыншы жылдары РКП (Б)-ның Қазақ аймақтық комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекин: қазақ ауылдарында «коллективтендіру» мен «кулактарды тәркілеу» науқанын жүргізеді, ал тоқсаныншы жылдары ҚР бірінші Президенті Н.Ә. Назарбаев (1990 жылдан бері мәңгілік) ауылдарды фермерлікке айналдырам деп, совхоздар мен колхоздарды құртты, яғни ұжымдық шаруашылықты жойды (реколлективизация). Осы трагедиялық оқиғалар жайлы мен көп айттым және аз жазғам жоқ. Бүгін мен бұдан бұрын айтып келген ойларды қайталамас үшін, кеңестік және тәуелсіз Қазақстанның алғашқы жылдарында жүргізілген саясаттың халыққа тигізген зияны туралы және сол тарихи драманы өз көзімен көрген адамның сөзімен оқырмандарды таныстырайын…

Тәуелсіздікке дейін мен қызмет бабымен ауыл шаруашылығымен көп айналыстым, сондықтан еліміздің барлық дерлік аудандарында болдым. Тәуелсіздік жылдары Мәжіліс депутаты ретінде және режимге оппозицияда болғандықтан, бүкіл республиканы қайтадан араладым. Ауылдың ауыр халі туралы билік құрылымдарын да, сайлаушыларымды да хабардар етіп тұрдым.

Ауыл қазір – экономикалық деңгейін ғана емес, әлеуметтік келбетін де жоғалтып алды. Ал ол жақта 7 миллионнан астам халық тұрады, бірақ олар социализм заманында өз қолдарымен құрған игіліктен айырылып қалды. Жастар жаппай қалаларға кетіп жатыр, ауыл тез қартайып барады, онда қалған қарттар өмірінің соңғы күндерін жоқшылықта, тіпті таза ауыз сусыз өткізіп жатыр. Алайда, алысқа бармай-ақ, кешегі жіберген қателіктерден сабақ алып жатқан билік жоқ.

Тарихтан сабақ алу керек дегенде мен – Голощекиннің «коллективтендіруі» мен Назарбаевтың «деколлективтендіру» саясаттарының тамыры бір жерде жатыр дегім келеді.

Біріншіден, екеуі де Қазақстанда бірінші басшының қызметін атқарды.

Екіншіден, екеуі де өздерінің аграрлық саясаттарын әкімшіл-әміршіл әдіспен, қысым мен қорқытудың күшімен жүзеге асырды.

Үшіншіден, олардың екеуі де шаруалардың, дихандардың пікірімен де, тілегімен де санаспады.

Төртіншіден, олардың саясаттары халықты аштыққа, кедейшілікке душар етті, шаруалардың көбі, ең алдымен, қазақтар керемет шығынға ұрынып, жоқшылықты бастан кешті.

Ауылға деген көзқарасты түбегейлі өзгерту керек. Аграрлық экономикадағы құлдырауды «Агробизнес-2020» сияқты бағдарламалармен түзеу мүмкін емес, себебі онда агроөнеркәсіп кешенін (АӨК), ауылдың келбетін қалпына келтіретін не сандық, не сапалық бірде бір көрсеткіштер жоқ.

Өкінішке орай, әдемі бағдарламаның мазмұны сенім ұялатпайды. Мәселен, талдау бөлігінде (8-бет): «Ауыл шаруашылық өнімдерінің жылдық орташа өсім қарқыны соңғы 5 жылда 19%-ды құрады» деп жазылған. Бұл дегеніңіз, ауыл шаруашылық өндірісі бес жылда екі есеге өсті деген сөз, бірақ сол өнімдер қайда? Мүмкін, осы бағдарламаны дайындаған адамдар сандарды шатастырып, корреляция әдісін пайдаланбаған шығар?

Бағдарламаны кезең-кезеңмен жүзеге асырудың нәтижелері ұрандар күйінде берілген. Ал 2013-2020 жылдары АӨК дамытуға арналған бағдарламаны жүзеге асыруға қажет ресурстардың өзі:

–    көлемі жағынан бөлінген қаржы тең емес, мысалы, 2014 ж. – 471,6 млрд. теңге бөлінсе, 2015 ж. – 281,6 млрд. теңге ғана;

–    атқарылатын іс-шараларды қаржыландыруға бөлінген жалпы 2,9 триллион теңгенің -2,0 триллион теңгесі республикалық бюджеттен беріледі де, қалған соманы өз қаржыңнан, облигациялық заемнен, жергілікті бюджеттің есебінен тап дейді (Агробизнес-2020, 7-бет).

Бұл жерде ең бастысы – сандарда емес, аграрлық секторға басымдық берілу керектігінде. Осы тұрғыдан қарайтын болсақ, ауыл бұрын да, қазір де биліктің қарауынсыз, бас-көзсіз, назардан тыс қалып келеді. Ауыл тұрғындарының тауқыметтерін түсініп жатқандар да аз, оны – ауыл шаруашылығын қаржыландыру деңгейінен-ақ көруге болады. 2012-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының бекітілген бюджетінде бүкіл ауыл – су, орман және балық шаруашылыктарына – жалпы қаржы көлемінің 4,2% ғана қарастырылған. Соңғы бес жылда ауыл шаруашылығының негізгі капиталына салынған инвестициялардың үлесі – республика экономикасына салынған жалпы инвестициялар көлемінің 2%-ға жуығын ғана құрайды.

Бұл маңызды көрсеткішті – үш жылдық бюджет те, «Агробизнес-2020» да түзей алмайды. Оқырмандардың назарына бір мысал ұсынам: бұл сандарды салыстыру қисынсыздау болғанымен, ол – кеңестік Қазақстанда ауыл шаруашылығы калай дамығанын айқын көрсетеді. Мәселен, тәуелсіздік қарсаңында республикада ауыл шаруашылығының дамуына негізгі қаржылардың 1/3 бөлініп, пайдаланылған. Ал Қазақстанның ұлттық табысының құрылымда 1990 жылы ауыл шаруашылығының үлесі 41,8%-ға жеткен (ҚР Статагенттігі. Жылдық жинақ, Алматы, 1991. 131-6). 2011 жылы жалпы ішкі өнім көлеміңде бұл саланың үлесі 5,1% ғана болды.

Егер ауыл шаруашылығы кешенін шындап қолға алғысы келсе, оған «Агробизнес-2020» Бағдарламасында қарастырылған қаржыдан бірнеше есе артық қаражат бөлу қажет және ірі кәсіпорындар мен тауар өндірушілерге инвестициялар салу керек. Олар жеткіліксіз болса, ұсақтарын ірілендіріп, жаңа агроқұрылымдар құрған жөн. Қазақстанның жағдайында, ірі ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің артықшылығы – дау тудырмайды.

Мысалы, Астананың жанында «Родина» ЖШС, «Ижевск» АҚ жақсы жұмыс істеп тұр, ал оларды басқаратын адамдар – бұрынғы «қызыл директорлар», бірақ олар өз ұжымдарын, өндірісін, инфра құрылымдарды жұмыс істеп тұрған совхоздардың шеңберінде сақтап қалды. Президент бүгін Иван Сауәр мен Ибрагим Жангуразовтың еңбектерін оң бағалап жүр, Назарбаев бірақ осындай совхоздарды құртқан өзінің теріс саясатын мойындауға батпайды. Жүзден аса совхоздар мен колхоздардың жетекшілері тәуекелге барып, өз шаруашылыктарының аты мен мөрін өзгертіп, оларды сақтап қалды, артынан олар нарыққа жақсы бейімделіп, қарқынды дамып кетті.

Тағы бір маңызды мәселе туралы. Егер бір жерде АӨК-нің жаңа кәсіпорны ашылып жатса, Мемлекет басшысы «бұрын мұндай болған жоқ. Бұл бірінші рет…» деп жатады. Мәселен, ол «Зенченко және К» деп аталатын сүт кешеніне барған кезде тура солай деді. Алайда Н. Назарбаев Министрлер Кеңесінің төрағасы болып тұрғанда, 147 осындай сүт кешені, 500-дей бордақылау кешені, 47 құс фабрикасы т.б. болған. Ал ол Президент болған кезде, олардың бәрі қайда жоғалып кеткені – басқа сұрақ?

Менің ойымша, Бағдарлама, әдеттегідей, іс үшін емес, көзбояу үшін, ауыл тұрғындарын және еліміздің бүкіл халқын алдау үшін бекітіле салған дүние сияқты. Жауапкершілік, мінез, әдет-ғұрып қайда?!

Ауыл шаруашылық кешенінің проблемасын Астананың сұлулығымен сылап-сипауға болмайды. Өйткені ауылда үлессіз қалған кедей адамдардың саны Астана тұрғындарына қарағанда он есе артық. АӨК жүйесіне сауатты шешімдер, құрылымдық-ұйымдық өзгерістер қажет. Бірақ мұның бәрі саяси билік жүйесі -құқықты жолмен ауысып тұрған кезде ғана болады. Мақала жас буынның назарына, біздің қателіктерімізді қайталамасын деген үмітпен, ұсынылады.

Оқырман назарына

Бұл жарияланым Серікболсын аға Әбділдиннің мақалалары мен ой-пікірлері негізінде құрастырылған «Тұңғыш төраға – Первый председатель» кітабынан алынды. Бұл кітапты мына телефон номеріне хабарласып, 382-72-30, 8701-299-90-28, сатып алуға болады.