«Общественная позиция»
(проект «DAT» №41 (358) от 10 ноября 2016 г.
Мәселенің мәні
– Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Азаматтық және әкімшілік істер бойынша кассациялық сот алқасында «Жас Алашқа» қатысты іс қаралғанын газетіміздің өткен санында оқырмандарға хабарлаған едік. Енді соның жайын кеңінен тарқатып айтсаңыз.
– «Академик» отбасымен соттасып жүр» деген мақала «ар-намысыма, іскерлік беделіме нұқсан келтірді» деген емші-дәрігер Жасан Зекейұлы газетімізді сотқа бергені мәлім. Алматы қаласындағы Алмалы ауданының №2 соты мен қалалық соттың апелляциялық алқасы оның талаптарын ішінара қанағаттандырған болатын. «Жас Алаш» ЖШС, бас редактор, тілші, талапкердің әйелі және қайын атасы, оған қоса газет оқырманы 40 миллион теңге моральдық зиян келтірді деп соттар шешім шығарды.
Бұған, әрине, біз келіспедік. Өйткені талап арыз негізсіз. Мақала заң орындарының құжаттарына, анықталған айғақтарға, болған нақтылы оқиғаларға сүйеніп жазылған. Ар-намысқа тиетіндей сөз, сөйлем жоқ. Оған қоса талапкердің өзі ұсынған терістеме мақаласы да жарияланған. Оның өзіне қатысты көрсетілген жайттарға түсініктемесін, пікірін, ой-көзқарасын білдіруіне толық мүмкіндік бердік. Бұлай ету, біржақты кетпеу – бізде қалыптасқан тәртіп. Алайда бастапқы екі сот сатысында мұның ешқайсысы ескерілмеді.
– Неліктен? Тәуелсіз басылымды тұқырту, үнін өшіру үшін биліктегілер осындай сәттерді пайдаланып қалатыны бар емес пе? Бәлкім, сондай күштер соттардың істі әділетті қарауына кедергі келтірген шығар?
– Қоғамда сіз айтқандай пікір бар. Оны жоққа шығара алмаймыз. Қазақстандағы соттардың жайын бір кісідей білеміз. Қаншама сот процестеріне қатыстық. Ақты – қара деп, мізбақпайтын, ар-ұятын ұмытқан судьяларды да көрдік. Әсіресе олар жоғарыдан түскен саяси тапсырманы орындау кезінде мылқау, көрсоқыр бола қалады және ешбір қаймықпастан заңды белден басып, үстінен аттап өтеді. Ондайларға таңқалуды қойдық. Әрине, өте жиіркенішті! Басқа барар жерің жоқ, амалсыздан сондай соттардың алдында түйе еместігіңді дәлелдеумен шаршайсың.
Біздің ісімізге қандай күштердің ықпал еткені келешекте нақтылы айқындала жатар. Бұл заманда құпия қалатын нәрсе жоқ. Бүгін болмаса, ертең-ақ пердесі түріледі. Біз қазірше мұның бәрін соттардағы қателіктер қатарына қосайық.
Дегенмен, назар аударатын тұстар баршылық. Талапкер бастапқыда газетті 6 айға жаптырып тастауды талап етті. Бұлай ету заңда қаралмаған, соған қарамастан, сот арызды қабылдап, қарауға кірісті. Талап арыздың алғашқы нұсқасында Ә.Әлиханның аты-жөні жазылмаған еді. Әкесі деп қана көрсетілген. Мен Жоғарғы сот алқасында «Сонда істі қарауға алған судьялар әкесінің кім екенін иіскеп білген бе?» деген сұрақ тастадым. Бұл кісінің дау тудырған мақалаға қандай да бір қатысы жоқ. Аты-жөні аталмаған, сөзі келтірілмеген, беймәлім адам. Бар жазығы – газеттен көмек сұраған Гүлияның әкесі болғандығы, Жасан Зекейұлына қызын төрт баласымен тастап, қарауындағы қызметкеріне үйленгенде құптамағаны және бұрындары өзіне ұрысқаны. Ал газет оқырманы Қабен Мұқанұлын қолдан жауапкер жасады. Оның да аты-жөні мақалада аталмаған. «Академик» отбасымен соттасып жүр» атты мақаланы оқып, біреулерге айтқаны үшін «кінәлі» екен. Сонысы үшін 40 миллионды төлейтіндердің қатарында жазаға тартылғанын қалай түсінеміз? Мұндай қызықты қай әлемнен табамыз, ондайды естігеніңіз бар ма?
– Газет материалын оқып, ол туралы пікірін бөліскендерді әкімшілік жазаға тарту, Құдай бетін әрі қылсын, әдетке айналса, оқырман атаулыны жаппай айыпкер санаса, не болмақ?! Ойлаудың өзі қорқынышты ғой.
– Міне, Қазақстан соты осындай сорақылыққа қадам басып барып, тоқтап қалды.
– Осыны қалай тоқтатқандарыңызды баяндасаңыз.
– Алдымен Ә.Әбілбекті не үшін жауапкер еткендігі туралы мәлім етейік.
Біз Алмалы ауданының №2 сотының судьясы А.Бейсеуоваға талапкердің қайын атасын не үшін жауапкер жасағанын анықтау үшін, Ж.Зекейұлын сот процесіне шақыртуды талап еттік. Ол келді, ертеңнен түс ауғанша өзі туралы – президент қолынан алғыс хат алғандығын, медицина ғылымының докторы, профессор, академик атақтарын иеленгенін, «мәртебесі жоғары, үлкен лауазымды, «Елін сүйген, Елі сүйген», белгілі дәрігер, білікті ғалым… барлық жақсы атақ бір басынан табылатын азамат» екенін, т.б. тізбектеп шықты. Бір айтқанын қанша рет қайталап жатса да, судья сөйлете берді. Біздің нақтылы іс бойынша айтуын сұрағанымызды құлаққа қыстырмады.
Ақырында сұрақтарға жауап беру кезінде ол өз әрекетін былай түсіндірді: «…Өйткені менің бизнесіме, «Жас-Ай» орталығының ашылуына көмектескен Майемерова Айшамен құрған отбасымды құп көрген жоқ. Сондықтан мен бұл кісіні ашық майданға шақырдым. Кезінде арақ ішіп алып, маған айтпаған нәрсесі қалмаған. Оның бәрінің жазбасы бар. Сондықтан ол қандай адам, заты қандай адам, осы кісіден де құзырлы орган бір сұрап көрсінші – маған не өштігі бар екен деп сотқа бергенім, шақыртқаным шындық».
Бұл оның соттағы өз сөзі. Зекейұлының бізді сотқа беруінің себебі газетте шыққан мақала емес екен, кешегі қайын атасы Майемеровамен құрған отбасын құп көрмегені үшін, құзырлы органдар көрсінші, не өштігі бар екенін білейін деп сотқа шақыртыпты. Газеттегі мақалаға ешбір қатысы жоқ талапты судьялардың қарауға алғанын, соны негіз етіп, жауапкер емес адамды жауаптағанын не дейміз? Заңсыздық па, әлде ақымақтық па? Жоғарғы сотта осындай сауал қойдым, өздері анықтасын деп. Міне, осындай дәлелдерден соң алқадағылар шегінерге жер таппаса керек.
– Енді оқырманның жайын түсіндірсеңіз. Ол неліктен жазаланды? Шынымен-ақ оқығанын басқа жұртқа айтқаны үшін бе?
– Дәл солай, «оқыдым, оны басқаларға алай екен, былай екен» деп айтқаны үшін. Қ.Мұқанұлы Ж.Зекейұлының ықпалында кетіп, оның айтқандарына сеніп қалғандығын редакцияға жазған хатында ашық мәлімдеді. Ол былай дейді: «Жасан мені өз жағында болуға көндірді. Менің «Академик» отбасымен соттасып жүр» деген мақаланы оқығанымды пайдаланып кетті. Жасанның өтінішін мен жерге тастай алмадым… Мен Жасан айтқандай жасадым. Сотта газеттегі мақаланы оқыдым. Оны айналамдағы кісілерге айттым дедім. Сот менен ол мақаладағы қандай сөздерді айттыңыз, Зекейұлының ар-намысына тиетін қандай сөздерді газеттен оқыдыңыз деп сұраған жоқ. Мен кейін ойласам, мақалада Жасанды балағаттаған, оны қорлайтындай, дәлелсіз, жалған сөздер жоқ екен. Мақалаға ашуланғанын айтқан соң, түсінбестік жасап алдым. Осым үлкен қателік болды. Адвокат кейінгі соттың жиындарына келмей-ақ қой деді. Сіздің баратындай қатысыңыз жоқ. Сіздің жұмысыңыз емес қалғаны. Ешқандай талап қойылмайды. Кешірім жасай саламыз деген соң сендім… Жасанның менің сенгіштігімді, көңіл жықпастығымды пайдаланып кеткені қиын болды. Ұятқа мен қалдым».
Бұл оқырманымызға біздің ренішіміз жоқ. Ол өз қателігін түсінді. Өз абыройын қалпына келтіруге қадам жасады. Біз кезінде судья А.Бейсеуованың тиісті емес жауапкерді ауыстыру жөніндегі заңды, негізді өтінішімізді әдейі қолдамай отырғанын көзіне айтқанбыз. Оның себебі – жауапкер саналған оқырманымыз істі Алмалы ауданында қарату үшін керек. Өйткені одан басқа бірде-бір жауапкер ол ауданда тұрмайды. Соттылық тәртібі өрескел бұзылды. Ал істі қарауға дайындау және оны қарау барысында мұндай заң бұзушылықтың ұзын саны жиырма бірге жетті. Сонда да А. Бейсеуованың заңсыз шешімін Алматы қалалық сотының апелляциялық алқасы бекітті. Судья Е.Нұралиев төрағалық еткен бұл алқаның қызықтары тіпті көп. Кассациялық сот алқасында мұның бәрін жайып салдық.
Қ.Мұқанұлының мүддесін қорғаушы адвокат Болат Қабылбек кассациялық алқада өтініш-хатты қарауға қатысты. Ол өзіне сенімхат берушінің тіпті талап арызбен таныстырылмағанын, сот шешімдерін алмағанын, заңнан хабарсыздығын, қандай жағдайда жауапкерлікке тартылғанын, оның себептерін қысқа түрде, бірақ нақтылы баяндады. Ақиқатқа алқа мүшелерінің көзін жеткізді. Жан-жақтан дәлелдеп берудің нәтижесінде Қ.Мұқанұлын жауапкер ету жөніндегі Ж.Зекейұлының талап арызы қанағаттандырусыз қалдырылды. Мұны жетістік санауға болады.
Ә.Әбілбек пен Г.Әлиханқызының адвокаты Дархан Байоразов кассациялық сот алқасында өтініш-хатын қысқаша баяндады. Талаптарын негіздеді, дәлелдер келтірді. Оралдан «Жас Алашты» қорғау үшін арнайы Астанаға барған Қазақстанға кеңінен танымал заңгер Абзал Құспан екі сатыдағы заң талаптары орындалмаған тұстарды шегелеп тұрып айтты.Оның қисынды уәждері шешімдерді бұзуға толық негіз болады. Құқық қорғаушы журналистер Ғалия Әженова мен Маржан Аспандиярова келтірген дәлелдер бұлтартпай тастады. «Түсінікті, бір-біріңізді қайталамаңыздар, іспен таныстық, білеміз» деп қақпақылдаған төрағалық етуші А.Қасымов асығыстық танытса да, айтылуы тиіс мәселелерді толық қамтуға ұмтылдық.
Кассациялық сот алқасындағы біздің ісімізді қараған судьялар Ж.Зекейұлының Алматыдағы әдетімен өзін дәріптеп, өтіріктерін үстемелеп көсіле бергеніне көнбеді. Бірнеше рет сөзін бөлді. Біздің оның талап арызының негізсіз, қаралуға, ол бойынша талапкер пайдасына шешім шығаруға болмайтындығы жөніндегі негіздемелерімізге қарсы уәж айта алмады. Ж. Зекейұлының шынайы бейнесі өз әрекеттерінен-ақ анық көрініп тұрды. Сол жақ кеудесіне тағып алған алақандай, сап-сары болып жалтыраған төсбелгісі де, қолына ұстаған ол туралы жазылған роман-кітап та, өзі мақтана хабарлаған, түсірілетін (әрине, Зекейұлы туралы) фильм де алқа мүшелеріне әсер етпеген секілді. Мақтангөйлердің талайын көрсе керек. Оның заңгері де мардымды сөз айтпады.
– Сонымен жалпы нәтижесі не болды? Алқа соттың шешіміне көңілдеріңіз толды ма?
– Толды деуге келмейді. Жоғарғы сот даулы істің нүктесін қойып, төменгі сатылардағы заң бұзушылықтарды атап көрсетіп, әділеттілікті орнықтыруы тиіс еді. Олай болмады. Жартыкеш шешім шығарды. Бұл арада біз сот (Жоғарғы сот та – Ред.) талапкердің ғана ар-намысы мен абыройын емес, мемлекет атынан шешім қабылдайтын судьялардың және оларды осы қызметке тағайындайтын президенттің де абыройын ойлауы керек дедік. Өйткені заң бұзушылыққа баратын, қандай да бір себептермен – жемқорлық пен сыбайластық, жеке мүдделілік, ықпалдылардың жетегіне ерушілік салдарынан әділетсіздікке жол беретін судьялар өз абыройын төгеді. Өзіне сенім білдірген президенттің абыройына нұқсан келтіреді. Мемлекетке, билікке сенімсіздік, жеккөрушілік осындайдан шығады. Міне, сондықтан төменгілердің заңсыздығын тыйып отыру, қателікті дер кезінде түзету аса маңызды. «Жас Алаштағы» мақалаға байланысты кассациялық өтініш хатты қараған алқа құрамындағы судьялар – Е.Исмайылов, А.Қасымов, Т.Ибрашев, меніңше, ол биіктен көріне алмады. «Қарға – қарғаның көзін шұқымайды» деген осы.
«Мыналарыңыз әділетсіз шешім. Заң алдында жауап бермейтін шығарсыздар, бірақ ар мен халық алдында жауапталатын сәт туар. Қоғам да қарап жатпас, өз бағасын айтар» деп, сот залынан шықтық.
Кассациялық сот алқасы оқырман Қ.Мұқанұлы мен Ә.Әбілбекті жауапкер деп тану жөніндегі Ж.Зекейұлының талабын негізсіз деп тапты, моральдық нұқсан үшін белгіленген 40 миллион теңгені 5 миллионға түсірді. Сөйтіп, біздің өтінішіміз ішінара қанағаттандырылды. Біз толық жеңіске жеткенше барлық заң шеңберіндегі мүмкіндіктерді пайдаланатын боламыз.
– 5 000 000 теңгені не істейсіздер, төлейсіздер ме?
– Сот орындаушылары 40 миллионның үстіне 25 пайыздық пайдаларын қосып, қырып-жоярдай екпінмен кіріскен еді. Есепшотымызды жауып, менің үйімді бұғаттап, шетелге шығуыма тыйым салдырып тастаған. Солардан құтылу үшін соңғы шешімдегі соманы төлеуге міндеттіміз. Қалай да газетті алаңсыз шығарудың мүмкіндіктерін жасаймыз.
Қол ұшын созып, көмек көрсеткісі келген оқырмандарымыз, жанашырларымыз хабарласып жатыр. Халқымыз аман болсын, өзінің «Жас Алашын» «жауға тастамасына» сенімдіміз. Сот қудалауы басталғалы бері бізді қолдап, қорғап келе жатқан Қабдеш Жұмәділов, Серікболсын Әбділдин, Мұхтар Шаханов, Софы Сматаев, Темірхан Медетбек, Ғаббас Қабышұлы, Әміржан Қосанов, Гүлжан Ерғалиева, Талғат Айтбайұлы, Рахым Айыпұлы, Болат Шайманұлы сынды көптеген зиялыларымызға, оқырмандарымыз бен авторларымызға, «ДАТ» пен «Трибунаға», «Азаттыққа», тәуелсіз журналист әріптестерімізге ризалықпен алғыс айтамыз!
Сұхбаттасқан –
Айсұлу ОСПАНОВА,
«D»