«Общественная позиция»
(проект «DAT» №42 (359) от 17 ноября 2016 г.
Зейнеткерлік зерделеу
Осыдан 25 жыл бұрын әлемдегі 6000-нан астам ұлттардың ішінен тәуелсіз унитарлы ұлттық мемлекетін құру бақытына ие болған 149 ұлттың бірі – Қазақ ұлты болды. Ата Заңымен мемелекеттік тілі етіп, қазақ тілін қабылдады.
Осы орайда, негізгі мақсатымыз – аталған кезендегі қазақ тілінің қоғамдық өміріміздегі бүгінгі халі және оны сақтап қалу мен дамытудың жолдары жайында әртүрлі позициядан зейнеткерлік зерделеу жүргізу болды.
1.КӨШПЕЛІ ҚАЗАҚТАР
және тарих пен табиғат
Алдымен қазақ тарихының Еуропалық таным-түсінікпен жазылған деректеріне сүйенсек, Еуропалық түсініктегілер «өркениетті» де, ал ол санатқа жатқызбағандары «жабайы», «тағы» деген. Сол жабайлардың бірі – біздің қазақ халқы. Кейнірек сыпайлап «отырықшы», «көшпенділер» деп атаған.
Мен бұл турасында, отырықшы халықтар мен көшпелі қазақтардың өмір сүру салттарының әртүрлілігін, наным-таным ерекшеліктерін және олардың ішікі-сыртқы дүниетаным айырмашылықтарын қалыптастыратын, оларды қоршаған ортасының әсерінен деген пікірге толықтай қосыламын.
Өйткені, қарапайым тілмен айтқанда, көшпелі қазақтар мен отырықшы халықтардың өмір сүру салтының айырмашалығы – көшпелі қазақтардың ішкі және сыртқы дүниетанымының тікелей табиғи құбылыстармен тығыз байланыстар арнасында қалыптасуында да, ал отырықшы халықтарда ондай мүмкіндіктердің шектеулі болуында. Мұны неміс халқының әрі қысқа, әрі нұсқа «Етіктің қысқанын сол етікті киген кісі біледі» деген мақалымен де аңғартуға болады.
Шынтуайтында, негізгі ақиқат-тарихты сақтап қалу, тарихты сақтап қалу – ұлтты сақтап қалу, ұлтты сақтап қалу – болашақ ұрпақтарды сақтап қалу, болашақ ұрпақтарды сақтап қалу – оның ұлттық тілін сақтап қалу, ұлттық тілін сақтап қалу – оның мәңгілік ұлттық мемлекеттілігін сақтап қалу деген сөз.
Түйіндеп айтқанда, көшпелі қазақтардың тұрақты үйі – табиғат аясы, дәріс алған шынайы ұстаздары – қоршаған ортасымен оның құбылыстары, ал университеті мен театры – аспан асты қазақтың ұлан-ғайыр даласы болған.
Міне, қазақ халкының даналығының негізгі бастау өзегі – оның тікелей табиғи кұбылыстар мен байланысында деп жүргеніміз де осы. Сондықтан қазақтың шынайы тарихын зерттеу, тану тек қана қоғамтану ғылымдарының үлесіндегі ғана емес, басқа да дүниетаным салаларының да бірлесе қатысуын талап ететін инновациялық дүние деп түсінген абзал.
Шынайы тарихтың жазылуы үлгісін табиғаттың өзі көрсетіп отырғандай. Мысалы, қазақтың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан Ана тілі, ұлттық нәсілдік белгілері, ұлттық болмыстық тектілік қасиеттері қазақтың жазылып қойған тарихы емес деп кім айта алады? Немесе, қазіргі айға, марсқа, ғарышқа ұшып барып-келіп жатқанымыз да, жаратылыстың уақыт, қашықтықтық, жылдамдық деген өлшемдерін аса дәлдікпен тасқа басқандай етіп, тарихқа жазып қоймауынан деп, қане кім күмән келтіре алады?
Жоқ әлде, қазіргі әлем ғалымдары түгелдей мойындап отырған, генетикалық код – ДНК арқылы адам ғұмырындағы жүз жылдық па, мың жылдық па – туыстық, қандастық жақындығын анықтап берілеуіне жазылып, сақталып қалған тарих емес деп кім, қане таласа алады?
Сондай-ақ, қазақтың фольклоры, ауыз әдебиеті, тарихи өмірлік тағылымдары, төл мәдиенеті мен сал-дәстүрлері де т.б. ұлттық құндылықтары әлі де жан-жақты зерделеніп, қазылмаған тарихи-рухани инновациялық көмбе деп те атауға лайық дүниелер деуге әбден болды.
Қорыта айтқанда, біз өткен тарихымыздың әлеуетін қазіргі заманауи тілге аударудың жаңа бір тарихи кезеңінін бастауында тұрмыз деп ойлаймын. Бұл орайда: «кешегісіз бүгін жоқ, бүгінгісіз ертең жоқ» деген қағиданы әруақытта есте сақтап, ал қазіргі заманауи тілге аудару дегенді – кешегіңмен ертеңіңді бүгінгі басыңдағы мүдделік мақсатыңмен байланыстыра саралап, қазіргі сыртқы талаптарға сәйкес өркениетке қадам басу деп түсінемін.
Жоғарыда көшпелі қазақтардың басқалардан бірден-бір ерекшілігі – олардың қоршаған табиғи ортамен тығыз байланысында дедік. Енді сол қоршаған табиғи орта дегенде, адамзаттың эволюциялық даму теориясына соқпай кете алмаймыз. Бұл тұрғыда ғылымда негізінен екі көзқарас бар.
Біріншісі, 1810 жылғы француз ғалымы Ж. Ломарктың – тіршілік иелерінің эволюциялық дамуы жайындағы қоршаған ортаның ықпалы жөніндегі көзқарасы да, екіншісі, 1859 жылы Ч.Дарвинның эволюциялық даму теориясы. Бірақ, ғылымда да, өмірде де, қоғамдық қатыныстарда да Дарвиндік ілім үстемдік алып, ал екінші бағыт тек қана соңғы 30 шақты жылдар кезеңіндегі жүргізілген ғылыми зерттеулер нәтижесінде биология ғылымдарының жаңа саласы – эпигенетиканың пайда болуына себепкер болды (эпи – жоғары). Біздің де қазақ тілі туралы зейнеткерлік зертеулеріміз негізінде осы бағытта жүргізіледі.
Енді көшпелі қазақтардың осы қоршаған орта жайында қандай дүниетаным ұғымдарымен тағылымдары болған екен десек, олардың сол сан ғасырлар бұрын айтқан қағидаттарымен, өмірінде игілікті нәтижелерінде қолданған әдістемелеріне әлі де қол жеткізе алмай отырғанымызды айтса да болады. Оған дәлел ретінде қоршаған ортаның табиғи көрінісі деп абыз бабалардың: «Әркімге өмір сүрген туған жерінің шөбі де, ауасы да, суы да, топырағы да дауа» деген сөзін ғалымдар тәжіребе жасап, зерттеп көрген. Яғни олар микроорганизмдерге сол қоршаған ортасының параметрлерін (ауа,су, топырақ, температура т.б.) бұзып, тәжірибе жасағанда, олардың ауруға шалдығып, жаппай қырыла бастағанын байқап, керісінше сол микроорганизмдерге бұрынғы қоршаған ортасының қалыпты жағдайын туғызғанда, олар дәрі-дәрмексіз-ақ, ауруларынан айығып, өлім-жітімі толықтай тоқтап, бұрынғыдай қалыпты сау-саламат күйінде өмір сүре бастаған.
Тағы да бір факт. Топырақты ластаған мұнай қалдықтарынан тазартуға арнайы микроорганизмдерді пайдаланады. Атыраудың мұнайымен ластанған топырақты сол жергілікті Атырау аймағының микроорганизмдері ғана тазартаттын көрінеді. Дәл сондай микроорганизмдерді басқа аймақтардан әкеліп пайдаланбақшы болғанда, олардың бірде-біреуі атыраулық әріптесі құсап, тазартпақ түгілі, тіпті жоламайтын көрінеді. Міне, бұл да олардың өздерінің өсіп-өнген ортасына толықтай қалыптасқандықтан, түгелдей дерлік сол өз ортасының үрдісін сақтайтындығымен деп түсінуге болады.
Сондай-ақ, көшпелі қазақтар әлімсақтан өнер болсын т.б., рухани құндылықтар болсын, сол жердің ауасымен, шөбімен, тауымен, бұлағымен, желімен, ауа-райымен, тіпті кейбір тұрмыс-салтымен, түсінігімен байланыста болады деген. Айтса айтқандай, қазақтың ұлан-ғайыр Алтын даласының батысы бар, шығысы бар, Арқасы бар, Жетісуы бар, Сыр елі бар, Қаратауы бар қаншалықты өздеріне ғана тән жарасымды ән-күйлері, әуендері, жырлары, қалыптасқан, тіпті ойын-сауық, әзілдерінде де өзіндік нышан білініп тұрады.
Енді қысқаша, қоршаған сыртқы ортаға қалыптасудың экономикалық көрінісі ретінде 70-ші жылдардағы Балқаш көліне басқа аймақтан әкелініп, жерсіндірілген көксеркенің нарықтық баға бойынша жылдық үлесінің 10 млрд. теңгеден асқанын және көлдің балық өнімін екі есеге көбейткенін айтуға болады.
Сонымен бірге, қаншама жыл өтсе де, бұл балыққа деген шетелдік сұраныстар әлі де бәсеңдеген жоқ. Сол кезеңдерде, әлемдегі ауланған бұл балықтың 50 пайыздан астамы Қазақстанның ішкі суларынан өндірілді. Демек, бұл да жаратылыстың мол ішкі байлыққа жетелейтін сара жолын сілтеп, көрсетіп отырған тағылымның бірі емес пе? Өйткені, біздің алдымен ойланбай, таразыламай-ақ басқаға еліктеп, солардан көшіріп-ақ жаһандану көшіне ілесеміз деп, адасуымыздың ең негізгі қауіпті тұсы – ол егер де сол әрекеттер жергілікті ортаға байланыстағы талаппен, мүддемен, сұраныспен, өтінішпен, ішкі табиғи инновациялық әлеуетімізбен тіккелей үйлесіп, қалыптаса алмаса, онан тиянақты ештеңе де шықпайтыны қоғамдық өмірімізде де көрініс тауып отырған жоқ па?
Мысалы, мұны еліміздегі жергілікті халық пен биліктің ара-жігінің алшақтап, бүгінгідей ішкі тоқырауға ұрынып отырғанымыздың басты себебі деп те есептеуге болды ғой. Осы орайда, жоқ олай емес деп, кім кепілдік бере алады?
Жалпы табиғи қорашаған орта дегенді қалай түсіндік, қалай қабылдадық? Мысалы, кешегі кеңестік кезеңде мектептердің жаратылыс тану оқулығында «егер табиғат бермесе, одан тартып алуымыз керек» деп үйретті. Әлі есімде, 1960 жылдың басында студенттік кезімізде қоршаған орта туралы эволюциялық көзқарасты ғылымға жат ұғым деп оқытты.
Ал, өркениетті ел деп жүрген АҚШ-тың өзі де қоршаған орта туралы Заңын алғаш 1970 жылы ғана қабылдады. Ал, біздер бұл жылдары басқа байлықтарды айтпағанның өзінде, әлемге әйгілі, жылына 50 мың тоннадан астам құнды балықтар беретін Арал теңізінің көзін жойған едік. Бұл ақуыз (белок) мөлшері бойынша, жылына 500 мың ірі қара малды сойысқа түсіретін табыс көзі еді деген сөз.
Сөз соңында, қазақ тарихы жайындағы өз пікірімді білдіре кеткім келеді.
Біріншіден, тарихымызды генетикалық тұрғыдағы байланыста зерттеп жүрген тарихшы-археолог-антропологтардың мәлімдеуі бойынша, қазіргі Қазақстан территориясында біздің эрамызға дейін де әртүрлі мемлекеттер болғанын, оларды мекендеген тұрғындарының гендағы ДНК-ның бүгінгі заман қазақтарына да қатысы бар екені айтылған.
Екіншіден, қазіргі әлемдегі 6000-нан астам ұлттардың ішінде, қазақтың сөздік қоры бойынша 3-ші орынды иеленуіде кездейсоқтық емес, оны этимологиялық тұрғыдан зерделесек, әр сөздің шығуы, пайда болу, қолданысқа ену уақыттары қысқа мерзіммен өлшенеді деп айта алмайсың.
Үшіншіден, қазақ тіліндегі кейбір ұлтарға қарағанда диалектісінің айтарлықтай жоқтығы да, олардың көшпелі өмір сүру салтына лайықталаған ұлттық идеологиясының ықпалы емес пе екен деген түсінікке сай келеді. (Кейінірек қысқаша тоқталамыз).
Төртіншіден, табиғатпен тікелей тілдесіп, Еуропа мен Шығыстың арасын жалғап ғұмыр кешкен қазақтардың ішкі-сыртқы дүниетанымының аса тереңде жатқанынының бір белгісі – қазіргі заманауи ғылымда жарияланған жаңалықтарды сан ғасырлар бұрын байқап, түсініп, оларды өмірлік тәжірибелерінде де қолдана білуі. Сөзіміз дәлелді болу үшін қысқаша кейбір нақты фактілерге жүгінейік.
1. Жаратылыстың тұқымқуалаушылық құдіретінен бастау алатын, биология ғылымдарының саласы – генетика мен селекция (теориалық базасы генетика) дегенде, сол байланыстағы генетикалық тұқымқуалаушылық заңдылығы ғылымға 1865 жылы ғана белгілі болса, және экспериментальдық генетика арнайы ғылым болып, 1910 жылы жасақталса, ал қазақтар санғасырлар бұрын әр рудың өзіне тән (Адай, Найман, Шекті т.б.) жылқы тұқымдарын шығара білген. Тіпті, шөлге де, суыққа да, жайылымға да төзімді қазақы қойларды айтпағанның өзінде, кейбір жекеленген байлар өзіндік бірыңғай түсті жылқылар түрін де ұстаған көрінеді.
2. Қазақтың рулық жүйеден басталатын шежіре-тарихы да этностың табиғи селекциялық жүйесі ролін атқарып, ұлтының генофондық тазалығын сақтап қалғанын, әлемдегі ең қаны таза ұлт (1-ші орын) екенін қазіргі зертеулер де растап отыр.
3. Көшпелі қазақтар ғылымда 1953 жылы ғана ашылған генетикалық код – ДНК-ның роліне (функция) – «әр адамның өткен кезендері, болашақ тағдыры пешенесінде жазулы болады» деп, оған нақты анықтама беріп, әлденеше ғасырлар бұрын оны «жазмыштан – озымыш жоқ» деп түйсінген. Бұл қағида құран хадисінде де айтылған көрінеді.
Егер қазақ халқының өткен тарихи мұралары мен табиғаттан түйіндеген дүниетаным тағлымдарын жүйелі түрде әр қырынан (әртүрлі ғылым салалары) зерттелсе, қазіргі заманауи шешімдері табылмай жүрген көптеген проблемалардың ақиқатын анықтайтын деректерді, фактілерді табуға мол мүмкіндік ашылған болар еді деп ойлаймын.
Тарих ұлттың тәрбие көзі екенінде естен шығармауымыз керек деп есептеймін.
Төлеген АЛМАХАНОВ
(Жалғасы бар)