«Общественная позиция»
(проект «DAT» №4 (368) от 2 февраля 2017 г.
Қатер қайдан демеңіз
«Қазақ үні» газеті: «Сырдария, Навои, Жызақ облыстарындағы жер телімдері бойынша Қазақстанмен демаркациялау келіссөзі жүргізілмек. Сонымен бірге Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе және Маңғыстау облыстарымен шекаралас Қарақалпақстан автономды республика бойынша келіссөздер өтпекші» деп жазыпты. Екі мемлекет арасындағы шекара сызығын айқындау түйінделген секілді еді – мынасы несі тағы?
Ең алдымен бұған дейінгі шекара сызбасы қалай жүріп еді – соған тоқталайық. Қазақстан өзімен шекаралас Ресей, Қырғызстан, Түркіменстан, Өзбекстан мемлекеттері арасындағы шекараны делимитациялауды аяқтағаны белгілі. Оның негізі ретінде КСРО-ның ыдыраған кезінде, яғни 1991 жылға дейін белгіленген шекара сызықтары бойынша қалыптасқан аумақтық-әкімшілік бөлініс алынды. Бұл тәртіп құқықтық тұрғыдан ТМД-ны құру туралы 1991 жылғы «Алматы декларациясындағы» шарттарда бекітілген болатын.
Кезінде осы мәселелер төңірегінде, әсіресе Өзбекстанмен арадағы шекара сызықтарын қайта белгілеу кезінде жер дауы ушыққаны да рас. Екі мемлекет арасындағы 1150 шақырымға созылған шекараны делимитациялау мәселесі оның Сарыағаш ауданына қарасты 54 шақырымы, оның ішінде шекарада орналасқан Бағыс және Түркістан елді мекендеріне қатысты 2500 гектардай жері және Арнасай ойпаты аймағы екі жақты талас, дау туғызды. Өзбекстан жағы дөрекі мінезге басып, әлі статусы толық айқындалып болмаған Түркістан және Бағыс ауылдарын қоршай шекаралық бағаналарын қондырып, аймақты меншіктеп, күзетке алды. Олардың өркениетке жат бір жақты қадамдары екінші жақтың – Қазақстандағы қарапайым халықтың заңды ашу-ызасын туғызды.
Сол тұста тұрғылықты халқы негізінен қазақтар болып келетін аймақ тұрғындары ауылдардың тарихи тұрғыдан Қазақстанда қалуы тиістігін жақтап, митингілерге шықты. Өзбекстан жағы Бағыс, Түркістан ауылдарының тұрғындарының адамдық, азаматтық құқықтарына, сөз бостандығына тосқауыл болатындай әрекеттерге барды. Іске өзбектердің ресми орындарының ашық араласуы, үкім кесуі, митингіге шыққан тұрғындарды әскери күштер кіргізу арқылы ұрып-соғып, күш көрсету фактілері сол аймақтағы қоғами, ұлтаралық ахуалдың ушығуына, бұл даудың жанжалға ұласуына себепші болды.
Халық дауды ушықтыра беретін болса, кезінде Хрущевтың бұйрығымен Қазақстанға қарап келген, 1956 жылы Өзбекстанға белгілі мерзімге ғана жалға берілген Бостандық ауданының 418 мың гектар жерін қайтаруды талап етті. Бостандық ауданының тұрғындарының тарихи және этникалық тұрғыдан өздерін Қазақстанның құзырына алуын сұраған өтініштері де біздің билік тарапынан ескерусіз қалды. Ал дау тудырған Бағыс ауылы сол бөлшектеудің нәтижесінде Қазақ Республикасына қарап келген сол ауданның бөлшегі болатын. Тіптен Қазақстан жағы қытайлықтар секілді осы аудандарды өздеріне «шартты құжат» ретінде негіз ете алмады. Қазақстандық демократиялық күштер мұны Өзбекстанның ресми органдарының тарапынан жүргізіліп отырған халықаралық татулық және құқық заңдылықтарын бұзу деп қабылдады. Өзбекстан жағының жер даулауы еш дәлелсіз де, негізсіз барды.
Осы тұрғыдан да бұл жай Қазақстанның кейбір қоғамдық-саяси ұйымдарының белсенділігіне қозғау салды. Бағыс ауылының айналасында саяси ахуал қалыптасты. Аталмыш дау төңірегінде «Азат» қозғалысы, «Азаматтық партия», тағы басқа қоғамдық-саяси ұйымдар мен түрлі құзырлы орган басшылары, журналистермен арнайы кездесулер ұйымдастырды. Саяси ұйымдардың мақсаты – делимитациялау мәселесінде қоғамдық бақылауды әділ түрде жүзеге асыруға мұрындық болу еді. Республикада саяси қайраткерлердің басын біріктірген «Бағыс штабы» құрылды. «Бағыс штабының» құрамына азаттықтардан басқа «Қазақ елі», «Желтоқсан» партиясының және Жазушылар одағы жанынан құрылған жер мәселелері жөніндегі тәуелсіз комиссия мүшелері енді. Қоғамдық ұйымдардың мақсаты – халықтың талаптары мен өтініштерін Қазақстан халқына, оның үкіметіне жеткізу еді. Сөйтіп, иесіз қалған жерінің тағдырын үлкен даусыз, шусыз заңды түрде шешу болатын.
Керісінше, Қазақстан халқының наразылығы біздің билік тарапынан: Мемлекеттік деңгейде шешілетін іске ешқандай саяси қозғалыстың араласуға қақы жоқ; мұның өзі мемлекеттік, ұлттық мүдделерді қорғаудағы көзқарасының табандылығына қоғамның сенімсіздігін тудырады; өзара қабылдауға болатын шешімдерге келу шаралары мейлінше ұстамдылық пен шыдамдылықты талап етеді және асығыстықты бүгінгі көңіл-күй ауаны көтермейді; түрлі ұсыныстар айтылғанымен, бұлардың шынайы негізі жоқ, тек жатыпатар мінезді білдіреді деген идеялық үлкен сөздермен бүркемеленді.
Жесір дауы түгілі, ердің құнынан да күшті жер дауы қарапайым халықты бейжай қалдырмайтыны, оған деген көпшіліктің өзіндік көзқарасын саяси ағымдар мен қоғамдық ұйымдар білдіріп отыратынын билік ескергісі келмеді. Сол күндердегі бұқаралық ақпарат құралдарының жазуы және қоғами пікір бұл мәселе мемлекеттік деңгейде сындарлы шешілуі тиістігін, Бағыс та, Түркістан да, Арнасай өңірі де Қазақстанда қалуы керек деген басым қолдауға ойысты. Алғашында үкімет басшысы Қ.Тоқаевтың өзі: «Бағыс проблемасы төзімділікті, саяси біліктілікті талап етеді, асығыстыққа бармайық», – деп, республикамыздың қос палатасының біріккен отырысында шекарадағы Бағыс пен Түркістан ауылдарының Қазақстан құрамында қалатынын нық сеніммен айтып, сендіріп баққан еді. Өкінішке орай, жер дауы өзбектердің пайдасына шешілді.
Нәтижесінде бір жарым жылға созылған шекара дауы (09.09.2002) екі мемлекет басшыларының Астанада өткен кездесуінде өзбектің пайдасына шешілді. Бағыс ауылы 800 гектардай аумағымен Қазақстанда қалса, Түркістан поселкесі Өзбекстан меншігіне өтті. Оның себебін: «Бұл ауыл 80-жылдардың ішінде құрылған, бұл кезең Қазақ КСР мен Өзбек КСР-нің бүгінгі қалыптасқан шекара сызығы бекіп кеткеннен кейін пайда болған Өзбекстан территориясындағы ауыл, сондықтан заңдық тұрғыдан да оны меншіктеу мүмкін емес», – деп, Өзбекстан қытайлықтардың тәсіліне басып, кеңес кезеңінен қалған тағы бір «шартты құжатты» табандап, ақыры жерді өздерінде алып тынды.
Міне, осы кезде жері шөлейт, топырағы құнарсыз, суару жұмыстарын жүргізу қиын өңір, халқының негізі өзбектер болып келеді деген желеумен осыған дейін ешбір ақпарат құралдарында көтерілмеген, екі жақты ресми кездесулерде де айтылмаған жаңа бір төртінші аймақ – Қазақстанға қарап келген Қызылорда облысының Нысан-1, Нысан-2 және Баймұрат елді мекендері (1700 га) аяқ астынан күн тәртібіне шығып, күтпеген жерден Өзбекстанның иелігіне кете барды.
Осы жерде айтарымыз – Түркістан ауылының халқы Қазақстан азаматы бола тұра, өзекеңдер оларды тұрғылықты жерінен еріксіз көшіртіп, жерді алса, Қазақстан бұл ауылдарға келгенде, мұны оларға жасай алмады.
Тіптен мұндай келісімнің болғанын қоғами пікір түгілі, парламент депутаттарының өздері білмей қалды. Себебі бұл бұған дейін ешбір саяси тартыста әңгіме болмаған өңір еді.
Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі Е.Ыдырысов: «Мұндай келіссөздердің толық ашық бола алмайтыны, соның ішінде мұның өзі келіссөздер бойынша әріптестері алдындағы тиісті міндеттемелерге де байланысты екені түсінікті. Өзара сенім білдіру, келісімге келу –мемлекеттердің қазіргі кездегі өзара ұтымды ынтымақтастығының басты принциптері», – дегенді айтты («Орал өңірі» газеті, 06.11.2001).
Біз бұл ауыс-берісті саяси биліктің қоғамдық дабырадан тыс, «әріптестері алдындағы міндеттемелеріне» сай, «өзара ұтымды ынтымақтастық принципті» негізінде, алдын ала жоспарланған бір келісімдер арқылы халықтың сыртынан жүзеге асырған құпия айырбастауы деп түсіндік.
Сөйтіп, шекараның екі жағы да қазақ жері бола тұра, Қытай да, Өзбекстан да делимитациялауға дейін қазақтың меншігі болып келген жерден өз үлестерін алды. Түркістан ауылы халқын Қазақстан азаматтары бола тұра, оларды Қазақстанға көшіру арқылы Өзбекстан жерімізге бір ие болса, халқының дені негізінен өзбектер деген сылтаумен Қызылордаға қарап келген үш елді мекенді және алып, екі ұтты.
Ал Қазақстан Түркістан ауылының қазақтарын бізге көшіріп алу арқылы – жерін бір берсе, екіншісінде – Қызылордаға қарап келген ауылдарды тұрғылықты халқымен қоса өзбектерге тағы беріп (өзбектер сияқты халқын көшіріп, жерді өзінде қалдырудың орнына), жерінен және айырылды. Бұл жөнінде: «Мүмкін, екі елдің үкіметтерінің арасында халықтан жасырын сепараттық келісім бар шығар? Егер бұл күдік шындыққа саяр болса, екі елдің де үкіметтері екі ақиқатты ескеруге міндетті. Біріншіден, Бағыс пен Түркістанды Өзбекстанға беру қазақтың өзбек халқына деген өшпендігін тудырады. Екінші ақиқат – ондай келісімнің авторлары, яғни қазақ-өзбек достығының жаулары түптің-түбінде әшкереленеді» – деп жазды «Еділ-Жайық қазақтары қауымдастығы» Өзбекстан президенті И.Каримовке жазған ашық хатында (18.01.2002).
Қазақстан посткеңестік ортаазиялық мемлекеттермен заңды шекарасын осылай ұтылыспен белгілеп, өз тарихында «теңдесі жоқ» шаруа бітіргендей болды. Мұндайда 100% қазақ жерінің 70% пайызы бізде қалды ғой деп, өзімізді жұбатқанымыз да жөн емес. Біреуге 100 теңге қарыз беріп, артынша 70 теңгесін қайтарып бергеніне қуанған байғұстың күйін кешіп отырмыз. Шекара дауы жерді беріп құтылу жолымен емес, тарихи-әділеттік жолымен шешілуі тиіс еді. Әлемдік тәжірибеде солай болып келген. Өкініштісі – сол кезде қазақ үкіметі саяси тұрақтылықтың кепілі ретінде жерді осылай айырбасқа салып жіберді.
Сөз соңында айтарым – ендігі жерде Қазақстан үкіметі шекара мәселесінде табандылық көрсетеді, ұтылып қалмаса екен, бұл мәселе қайта қаралуға жатпайды дегім келеді.
Нұрлыбай ҚОШМАНҰЛЫ
Айтпақшы
ӨЗБЕКСТАН ХАЛҚЫ БІР ЖЫЛДА ЖАРТЫ МИЛЛИОНҒА КӨБЕЙДІ
Өзбекстанның мемлекеттік статистика комитетінің мәліметі бойынша, 2017 жылы 1 қаңтарда халық саны 32 миллион 121 мың 100 адам болған. Өзбек ғалымдары мұндай өсімді 2020 жылға таман күткен еді.
2016 жылғы өсім 1,7 пайыз – 545 мың 800 адам. Қалаларда 16 миллионнан астам адам (50,6 пайыз), ал өзбек қышлақтарында – 15 миллион 882 мың 600 адам (49,4 пайыз) тұрады.
Өткен жылы Өзбекстанда 275 мың неке тіркелген, бұл 2015 жылғы көрсеткішке қарағанда 12 мыңға аз. Былтыр 29 мың 400 отбасы ажырасқан.
Azattyq.org