«Общественная позиция»
(проект «DAT» №5 (369) от 9 февраля 2017 г.
ДАТ!
Біздің анықтама
Есенғазы Қуандық – профессор, тарих ғылымдарының докторы. Семей педагогикалық институтының тарих факультетін және Швейцарияда Халықаралық саясаттану мектебін тәмамдаған. Ресейде, Қытайда, Түркияда және республикалық баспасөзде әр жылдары тарих, саясаттану, дін мәселелеріне арналған 200-ден астам ғылыми мақалалары жарық көрген. «Сүрең салған сұрқия саясат», «Саясаттану негіздері», «Қазақстандағы «Кіші Октябрь» қасіреті», «Ұрпақтар шежіресі», «Қазақстан тарихы», «XIV және XX ғасырлар аралығындағы Қазақ елінің тарихы» атты кітаптардың авторы. А.Байтұрсынов атындағы «Саңлақ автор» медалінің иегері.
Көпшiлiкке мәлiм болғандай, Қазақстан Конституциясына өзгертулер енгізу жобасы жария бола салысымен, қоғамда дүрбелең пайда болды. «Билiктің құзырлы өкілеттігін бөлісу» желеуімен Нұрсұлтан Назарбаев ұсынып отырған бұл өзгертулер Ата заңға енетін болса, халық мүддесіне орасан зор нұқсан келуі мүмкін деген қарсы пікірлер ел ішін, әлеуметтік желілерді кернеп кетті. «Осы реформаның аясында үкiметтi жасақтаудағы парламенттiң рөлiн күшейтемiз. Парламент сайлауында жеңген партия үкiмет құрамын анықтауға түбегейлi ықпал ететiн болады», – деген президент Назарбаевтың мәлімдемесіне күдік тууда. Осы наразылықтарға орай саясаттану ғылымдарының маманы қандай ой-жоралғы айтар екен деген оймен «ДАТ!» айдарының аясындағы сұхбатқа профессор Есенғазы ҚУАНДЫҚ мырзаны шақырған едік.
– Есенғазы мырза, сіз саясаттану ғылымының маманы ретінде ел Конституциясына өзгерістер енгізу қажеттілігі қандай мүдделіліктен туындады деп тұжырым жасай аласыз?
– Бірден айтайын, ол қажеттілік Конституцияның иесі – халық мүддесі үшін емес, елді ширек ғасыр бойы уысынан шығармай келген авторитарлық режимнің басқару тетіктері ендігі кезеңдегі қоғам дамуының үрдістеріне сәйкес келмеуіне байланысты пайда болған саяси дағдарыстың алдын алу үшін жасалған сақтықтан туындаса керек. Бұл – дәурені өтіп бара жатқан ат төбеліндей ғана олигархиялық топ өз халқымен санаспай, оған астыртын опасыздық жасай отырып, тек өз билігін ұзарту мақсаты жолындағы қажеттілік. Мен Конституцияға ұсынылған өзгертулер жобасынан басқадай қажеттілік көрмедім.
– Ендеше сіз сол енгізілетін өзгерістердің жобасымен танысқанда, көз бен құлаққа «ұратын» қандай маңызды мәселелерді бірінші кезекте атар едіңіз?
– Біріншіден, 26-баптағы ширек ғасыр бойы «Қазақстан Республикасының азаматтары» аяқ астынан «әркімге» айналуы тәуелсіздіктің құдіретін түйсініп, оның береріне қанып болмаған қазақ халқын келешектің күдігіне тап қылды. «Не болып қалды?», «Аталған бапқа өзгеріс енгізуде қандай себеп бар?», «Не жағдай мәжбүрледі?» деген сұрақтар ел азаматтарын мазалауда. Яғни, бұл сұрақтар заңгерлер мен саясаттанушы ғалымдардың ғана емес, қарапайым халықтың да көзі мен құлағына «ұрады».
Аталған сұрақтарды қоюға және түсіндіруді талап ету құқығы ҚР Конституциясының 33-бабының 1-тармағында көзделген. Онда: «Қазақстан Республикасы азаматтарының тiкелей және өз өкiлдерi арқылы мемлекет iсiн басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына тiкелей өзi жүгiнуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтiнiштер жолдауға құқығы бар» – деп негізделген.
Жұртты әбігерге түсірген 26-бапты өзгертудің астарында қазақ халқының «жанды жері» саналатын – ата-мекен жерін «әркімнің» меншіктенуіне қатысты зымиян, сұрқия саясат жатыр. Халық Конституцияға енгізілетін бұл өзгерісті – кезінде сатылып кеткен қазақтың кең байтақ жерлерін заңдастыру жолындағы қитұрқы саясаты деп күдіктенуде. Осы пікірді билік те әзірше жоққа шығара алмауда. Биліктің жандайшаптары жарытып түсінік беруге дәрменсіз.
– Иә, Конституцияның 26-бабына байланысты ел арасындағы қарсылықты әлеуметтік желілердегі наразы пікірлерден айқын көруге болады. Бұл орайда бірқатар саясаттанушылардың пікіріне қарағанда, билік тарапы дәл осы бапқа «Қазақстан Республикасының азаматы» деген тіркесті «әркіммен» ауыстырудың айласы бар деп есептейді. Осыған қарағанда, билік халықты «қырылыстырып» қою үшін бұл өзгерісті қасақана енгізіп, нәтижесінде осы айланың қалқасында Конституцияға басқадай қитұрқылық енгізу амалын жасап жатуы да мүмкін. Бұл – менің ойым. Ал сіздің ойыңызша, Конституцияға енгізілетін осы өзгерістермен бірге елде биліктің транзиті басталды деп айта аласыз ба?
– Билік транзиті басталған күнде де, халық зарыға күткен үміт – президент өз еркімен орнынан кетпейді. Тек оған дайындық жасалып, болашақта осы авторитарлық билікті ары қарай иемдену мәселесі жан-жақты ойластырылу үстінде. Билікті аяқ астынан үш тармаққа бөлу де – сол алдағы жоспарды жүзеге асырудың сіз бен бізге беймәлім бір қитұрқы варианты.
Қысқасы, авторитарлық билікті сақтап қалу үшін жанталас басталды. Ал қара халықты тобыр санайтын қазіргі билік қоғамды айлакерлікпен пайдалануға тырысуда.
Американдықтардың ұранына айналған әйгілі жазушысы Марк Твеннің: «Егер азамат өз елінің саяси киімінің тозғандығын көре тұра, оны тозды деп айтып, оны жаңартуға ат салыспаса, ол – өз Отанының сатқыны» деген сөзі біздің білімді, зиялы қауымға түрткі болуы керек деп ойлаймын. Олар өз еріктерімен ел ішінде белсенді түсінік жұмыстарын жүргізіп, жағдаяттан хабарсыз жұртшылықты оятуы керек. Бұл өзгертулердің нақты қитұрқы мән-мақсаты жалпы жұртқа жетпей жатыр.
Өкінішке орай, ұлтжандылық танытады деген зиялы қауым өкілдері – бәрі болмаса да, көпшілігі кеңестік дәуірдегі әдіске салып, бұғып отыр. Олар сол дәуірден қалған үрейді бойларынан шығаруға әлі күнге дәрменсіз.
– Дегенмен, Конституцияға енгізілетін ұсыныстар жобасынан сіз құзырлы органдар арасында «билікті бөлісу» механизмін көре алдыңыз ба?
– Бұл сұрағыңызға жауап берер алдында, оқырмандарға түсінікті болу үшін, жалпы осы билік тармақтарын бөлудің қажеттілігі туралы әлемдік тәжірибенің тарихына тоқтала кеткен жөн болады. Құқықтық мемлекеттерде адамның бостандығы адамзат баласының барлық праволарының негізі саналып, егер бостандық жоғалса, ол онда өмір сүру мәнінен айырылады деп түсінді. Сондықтан олар адамның бостандығын қорғайтын заңның қажет екендігін көре білді. ХVІІ ғасырда өмір сүрген ағылшын ойшылы Джон Локк үкіметтің заң шығарушы органы мен атқарушы органын бөлуді ұсынды. Заң шығарушылардан өз туындыларына өздерінің бағынуын талап етті. Оның ілімдері саяси ой-пікірдің дамуына әсер етіп, буржуазиялық мемлекеттердің құрылысында пайдаланылды.
ХVІІІ ғасырдағы француздың ағартушылық кезеңінің әйгілі саяси ойшылы Шарль Луи Монтескье «Заңдардың рухы туралы» деген еңбегінде саяси бостандықты әкелетін, оны тудыратын – мемлекет деп есептеді. Ол мемлекетте ойыңа не келгенді емес, заң не істеуге мүмкіндік береді, сонымен ғана шұғылдануды еркіндік деп санады. Заңды қатаң сақтау – бостандықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік төңкерістерді болдырмауға қызмет етеді. Ол – мемлекеттік биліктің үш тармағын – заң шығарушы, атқарушы және сот билігін – бөлу арқылы басқару азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, өкімет билігі теріс пайдаланылып, қоғамға қиянат жасауды болдырмайды деген ой айтқан. Сөз, баспасөз, ар-ождан бостандығына еркіндік беруді, мүлік теңсіздігін жоюды, азаматтардың күн көрулеріне, өмір сүрулеріне жағдай жасау міндеттілігін көрсетті.
Жан-Жак Руссо өзінің «Қоғамдық келісім жөнінде» деген еңбегінде демократиялық билік идеясын ұсынады, оның мәні – халық заң шығаруға қатысуы керек. Кез келген биліктің негізі – қоғамдық шартқа негізделген адамдардың өзара келісімі. Қоғамдық шарттың мәні – әрбір адам өзінің еркін жоғары биліктің қол астына бере отырып, өзі де сол билікке қатысады дейді. Тәуелсіздік халыққа тән, ол ешбір заңмен шектелмеуі тиіс, демократия мен бостандық сонда – егер заң шығаруға халықтың өзі қатысса ғана қамтамасыз етіледі деген озық пікір білдіреді. Заң жалпы халықтың еркінен туады, ал мемлекет басшысы одан жоғары бола алмайды. Жеке адамның билігі зорлықпен ұштаспауы керек, ол заң шеңберінде ғана әрекет еткені абзал. Ешбір адам басқа бір адамдарды сатып алатын дәрежеге дейін баюға тиіс емес, сондай-ақ ешбір адам өзгеге сатылатындай соншалықты кедей де болуға тиіс емес. Ол шексіз байлыққа қарсы тұратын заң қабылдау керек деген пікір айтады Жан-Жак Руссо. Ол мемлекеттегі заң шығарушы және атқарушы биліктерді бөлуді ұсынды. Оның бұл идеялары 1789 және 1793 жылдардағы Адам және азаматтар құқыларының Декларациясына енді. Ал енді әлемдегі демократияның игілігін көріп отырған елдердің халқы жоғарыда мен атаған осы принциптерді ғана басшылыққа алған. Осыдан кейін сіздің «билікті бөлісу механизмін көре алдыңыз ба?» деген сұрағыңызға «әттеген-айдан» басқа айтарым жоқ.
– «Парламент сайлауында жеңген партия» үкіметті құру функциясына шынайы ие болу үшін, ең алдымен бүгінгі парламентті таратып, қайтадан әділ сайлау өткізу қажеттігі хақысында қандай ой қосасыз?
– Саяси партия (раrtіs – бөлік) – пікірлестердің ұйымдасқан тобы, ол халықтың белгілі бір тобының мүддесін білдіріп, оған мемлекеттік билікке келу немесе оны жүзеге асыруға қатысу арқылы қол жеткізуді мақсат етеді. ХІХ ғасырда «партия» деген термин өкімет билігі үшін, өкіметке ықпал ету үшін күрескен өзара бақталас топтың мүдделерін білдіретін болған.
Ал біздегі жасанды «қуыршақ» партиялар – әлемдік тәжірибеде қолданылатын осы аталған билік үшін күреске мүлдем дайын емес. Бүгінгі парламент депутаттары арбаның 5-дөңгелегі секілді, депутаттық мандатты күдікті жолмен алғандар және олар өз міндеттерін атқаруға мүлдем дәрменсіз.
Қазіргі Қазақстандағы қос палаталы парламент легитимсіз, яғни халық сайламаған және оны заңды деп мойындамаған. Өкімет билігінің легитимдігі – заңдылығы дегеніміз, ол – сол өкіметті басқалардың, яғни халықтың мойындауы. Заң шығарушы билік тармағы әлемдік тәжірибеде қолданылатын демократияның негізгі принципі болып табылады. Ол ел билігін бір адамның иемденіп кетуінен, яғни узурпациялаудан сақтайтын дербес құрылым болуы тиіс.
Біздегі қазіргі аяқ астынан «үш тармаққа бөлінген» билік – демократиялық құндылықтарды жүзеге асыратындай қабілетке ие болып, халық игілігіне қызмет ете алмайды. Себебі оған кедергілер өте көп. Біріншіден, оған президенттің қазіргі иеленіп отырған құзырының өзі кедергі. Себебі сот билігін өзі тағайындайды, ал заң шығарушы билік өкілдері – ол басқаратын партияның мүшелері.
Екіншіден, билік үш тармаққа тең бөлінген мемлекетте міндетті түрде Конституциялық сот болуы ауадай қажеттілік. Ал біздегі конституциялық кеңес ондай функцияны орындауға қабілетсіз. Демократиялық елдерде билік буындарына ең жоғары төрелік айту функциясы Конституциялық сотқа жүктеледі. Конституциялық сот қоғамдағы биліктің барлық сатыларының, оның мүшелерінің өзара қатынастарын заңға сәйкестендіріп отырушы міндетін атқарған. Бөлінген биліктер арасындағы қатынастар тиісті заңдар мен Конституция қағидалары негізінде реттеледі. Билік тармақтарының арасындағы дау-дамайды, мемлекеттік маңызды мәселелер бойынша келіспеушілікті шешетін тек – Конституциялық сот.
Президент атқарушы билікті құра отырып, бұл дауларды әділ шеше алмайды. Оның үстіне осы «бөліністен» кейін де бұл арбитрлық миссияны президенттің өзі атқарғысы келіп отыр. Сонда қалай болады: «Баяғы жартас сол жартас» қалады. Бұл – халықты кезекті алдау, зорлау, қорлау болып табылады.
Осыған ұқсас үкіметті жасақтау – демократиялық елдерде парламент депутаттары арқылы жүзеге асырылады. Ал бізде парламентте бір партия «Нұр Отан» ғана үстем, қалған екеуі қуыршақ партиялар.
Үшіншіден, демократиялық құндылықтар «егілген жерлерінде нәр алып, көктеп дамуы» үшін, бұқаралық ақпарат құралдары сөз бостандығы жағдайында шынайы әрекет етіп тұратын «төртінші билік» деген атқа ие болған тәуелсіз баспасөз керек. Ал біздегі қазіргі баспасөз – «қолдан тамақ жейтін асыранды», тек президентті мақтаудан басқаға шамалары жетпейтін «қасқалар». Олар тек саяси-әлеуметтік тапсырыстарды ғана орындайтын «бұқаралық насихат» құралы ғана.
– Айтпақшы, парламент сайлауы болса, кеше ғана – 2016 жылдың наурыз айында өттi. Осы аралықта президенттiң үндеу жасауға, билiктi бөлiсудiң алғы шартын қалыптастыруға зауқы болмауына нендей себеп?
– Зауқы болмағанын қайдан білдіңіз?.. Мен айтар едім: 26 жыл бойы демократияның басты атрибуты болып саналатын принцип – мемлекеттік биліктің үш тармағын уысынан босатып, дербес етіп бөлуге зауқы болмай келсе, енді зорлықпен, күшпен басқарылатын мемлекеттің өмірінің соңы азапты болатынын сезгендіктен, оның «зауқы еріксіз оянып», күшейе түсті дер едім.
– Ал енді осы «конституциялық өзгерістер» жобасымен қатарлас келген Тасмағамбетовтің отставкасы туралы өз ойыңызды да айта кетсеңіз…
– Бұл сұрағыңызға өзімнің Тасмағамбетов туралы жеке пікірімді айту арқылы ғана жауап берем. Ғаламторда «Тас – болашақ президент», «Иманғали – иманды азамат» деген мақтаулар жиі кездеседі. Осылай мақтағандарға жұрттың қоятын мынадай да сұрақтары бар екенін естен шығармаған жөн: «Шаңырақ» пен «Бақай» ауылдарындағы қанды оқиғаға себепкер болған кім? Оның «мен президенттің «өнімімін» – деп айтқаны естеріңізде болар. Ең соңғы «жігерлене» айтқан жағымпаздығы: «Қазақ жерінде 128 қаған жасамағанды сіз жасадыңыз, Нұреке!» – деген қып-қызыл өтірігі. Ал осы қылықтарынан кейін де оны елдің қамын ойлайтын бір саяси тұлға санайсыздар ма?
– Оны тұлға санау-санамау – газеттің емес, қоғамның еншісіндегі ерік. Біз тек сіздің және қоғам танушы ғалым-мамандар пікірі арқылы сол қоғамға ой салуды мақсат тұтамыз…
Сұхбаттасқан –
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»