Суббота , 5 июля 2025

ҚАЗАҚТЫҢ РУХЫ МЕН ТІЛІН ИНДУСТРИАЛДЫ қоғамға өткізу керек

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №16 (380) от 27 апре­ля 2017 г.

 

КҮН ТАҚЫРЫБЫЖАҢҒЫРУ

 


Өткен апта­да Алма­ты­дағы «Солақай­лар» әде­би клу­бы­ның кезек­ті оты­ры­сы­на қаты­су­дың сәті түсті. Басқо­су­дың спи­кері – фило­со­фия ғылым­да­ры­ның кан­ди­да­ты Қанағат Жуке­шев қоғам­дағы біраз өзек­ті мәсе­ле­лер­дің ұшы­ғын тарқа­тып, қызы­қты ой-пікір­лерін ортаға сал­ды. «Бүгін­де сөз болып жатқан жаңғы­ру мәсе­лесі қаза­қтың тілі мен рухы арқы­лы жүзе­ге асуы керек» дей­ді ғалым.

Сол кез­де­су­де айты­лған қызғы­лы­қты деген мәсе­ле­лер­ді ықшам­дап, газет оқыр­ман­да­ры­ның наза­ры­на ұсы­нып отыр­мыз. Ескер­те кетей­ік, ғалым­ның сөзіне желеу болған сұрақтар – сұх­бат­та­суға қаты­су­шы­лар тара­пы­нан қой­ы­лған еді.

 

Қазақ тілі мем­ле­кет­тік тіл мәр­те­бесіне ие болға­ны­мен, неге ол қоғам­да өз орнын таба алмай келеді? Оның себебі неде?

Неше жыл өтсе де, билік­те­гі лау­а­зым­ды адам­дар қаза­қ­ша сөй­леп кет­кен жоқ. Мем­ле­кет­тік құжат­тар екі тіл­де дай­ын­да­ла­ды, бірақ орыс­ша­сы пай­да­ла­ны­ла­ды, ал қаза­қ­ша­сын ысы­рып тастай­ды. Оқулы­қтар­дың сапа­сы да жақ­сар­ма­ды. Көр­кем әде­би­еті­міз тығы­ры­ққа тіреліп тұр. Бұның түп­кілік­ті себебі – тіл мәсе­лесі шеші­мінің ғылы­ми тұжы­рым­да­ма­сы жоқтығында.

Қазақ тілін нор­ма­лау мәсе­лесі шалағай болып тұр. Біз­дер Ахмет Бай­тұр­сы­но­втың кезін­де жаса­лып, негізі қалған грам­ма­ти­ка­мен келе жатыр­мыз. Ал қазір қазақ тілін стан­дарт­тау қажет­тілі­гі туып отыр. Тілі­міз инду­стри­ал­ды қоғам­ның талап­та­ры­на сай болу керек. Біз бол­сақ, аграр­лы қоғам­ның грам­ма­ти­ка­сы­мен жүріп келе жатыр­мыз. Ал инду­стри­ал­ды қоғам­ның нор­ма­ланған әде­би тілі жасалған жоқ. Қиын­ды­қтың көбі осы­дан туындауда.

Қазір­гі қазақ тілін­де қоға­мға қан­дай мате­ри­ал­ды жет­кі­зе ала­мыз, ал қан­дай­ын жет­кі­зе алмай­мыз? Қаза­қ­ша ойды жет­кі­зу үшін, тіл­дің бел­гілі бір дең­гейі болу қажет. Қара­пай­ым ғана мысал: тіл­де­гі жазы­лу­дың әртүр­лілі­гі – әкім – хәкім неме­се өмір – ғұмыр деген сияқты. Ал әде­би тіл болу үшін, осы нұсқа­лар­дың біре­уі таң­да­лып алы­нып, әде­би нор­ма ретін­де бекітілуі керек. Ал біз­де ол жоқ: біреу – «көкей­те­сті» деп, екін­шілері «көкей­кесті» деп жаза салады.

Мен көп­те­ген оқулы­қтар­ды қарап, зерт­теп жүр­мін. Біздің қазақ тілін­де­гі фило­со­фи­я­лық оқулы­қтар­дың ішін­де­гі тер­мин­дер­ді алып қара­саңыз, толып тұрған түсін­бе­ушілік­тер­ге тап бола­сыз. Біздің адам­дар көзқа­рас пен дүни­е­та­ным­ның ара­сын ажы­ра­та алмай­ды. Мыса­лы, «ой-сана» дей­ді: «ой» не деген сөз ол? Орыс­ша­дан алған­да – ол «мысль», «сана» деген – «созна­ние». Ал «ой-сана» деген­де не болады?

«Қадір-қаси­ет» дей­ді: «қадір» – «досто­ин­ство», «қаси­ет» – «свой­ство». Ал еке­уін қосып, «қадір-қаси­ет» деп жазған­да не бола­ды? Міне, біздің тер­ми­но­ло­гия осын­дай былы­қ­па­ларға толып тұр. Тіл­ді стан­дарт­тау жұмысы әлі күн­ге дей­ін жүргізілмеген.

Біз­де тағы мынан­дай жағ­дай бар: қазақ тілі бай дей­міз. Иә, қазақ тілінің бай екен­ді­гі рас. Өткен ғасыр­да Тіл инсти­ту­ты қазақ тілінің сөздік қорын жаса­ды. Бір­не­ше жыл­дың ішін­де тіл­дік бір­лік­тер­дің саны 2 млн 500 мың­нан асып­ты. Содан кей­ін­гі жұмыс тоқтап қалған. Өйт­кені Кеңес Одағы­ның кезін­де ол тіл­ді ары қарай дамы­ту керек бол­маған. «Тіл­дер кей­ін бірі­гіп кете­ді, қосы­лып кете­ді», «қазақ тілін­де жоқ тер­мин­дер­ді, аббре­ви­а­ту­ра­лар­ды орыс­ша жазы­ң­дар» деп, жал­пы тіл білі­мінің бағы­тын тоқта­тып қойған.

Ал соның сал­да­ры айна­лып кел­ген­де қазақ тілі ғылым­да пай­да­ла­ныл­маған­нан кей­ін, жал­пы ресми іс қазақ тілін­де жүр­гізіл­ме­ген­нен кей­ін, қазақ тілі кең қол­да­ны­сқа ие бол­ма­ды. Негіз­гі мәсе­ле қаза­қтың тілін­де емес, қазақ тілінің аграр­лық қоғам­да қалып қой­ып, инду­стри­я­ланған әде­би тіліне стан­дарт­тап, нор­ма­лап енгі­зу жұмысы­ның жоқтығында.

 

Егер қаза­қтың кей­бір сөз­дерін тек әде­би тіл­де қол­да­на­тын бол­сақ, бола­шақта жаста­ры­мыз біраз сөз­дер­ді түсін­бей қалуы әбден мүм­кін ғой?

Менің ойым­ша, қазір­гі жазу­шы­лар ондай сөз­дер­ді қол­дан­баға­ны жөн. Қол­дан­бай­тын сөз­дер­ді сезі­ну керек, инту­и­ция керек. Зама­на­уи зия­лы ада­мға қой­ы­ла­тын талап мөл­шері 10–12 мың сөздің лек­си­ка­лық бір­лі­гі­нен тұра­ды. Оны мен ойлап шығарған жоқ­пын, ол ғалым­дар­дың тұжы­ры­мы. Демек, қазақ тілі сөзді­гін­де­гі 92 мың сөздің іші­нен 10–12 мың сөзді ірік­теп, олар­ды қол­да­ны­стағы тіл­дік нор­ма ретін­де бел­гілеу керек.

Бірақ бұл нор­ма, мысалға, «сер­ке» деген сөз­ге тый­ым салу деген түсінік емес. Бірақ «сер­ке» – ешкінің ерке­гі және «лидер» деген мән­ді біл­діреді. Осын­дай былық біз­ге қажет пе?

Сол нор­ма­ланған 10–12 мың сөз – жина­лы­ста, эко­но­ми­ка мен сая­сат сала­сын­да, жал­пы айтқан­да, ресми іс жүр­гізу­ге қажет­ті сөз­дер. Ол сөз­дер­ді ірік­теп алу керек, ал ірік­теу үшін жиілік сөз­дер­ді аны­қтау қажет. Біз­де осы бол­май тұр. Ғылы­ми мате­ри­ал­дар­ды жинап алып, соның ішін­де ең жиі кез­де­сетін сөз­дер­ді таң­дап, мек­теп­тің бағ­дар­ла­ма­сы­на енгі­зу керек. Айты­лған 10–12 мың сөзді білу – тіл­дік нор­маға тәу­ел­ді, нор­ма­ланған, стан­дарт­талған ресми іс жүр­гі­зу­де қол­да­ны­ла­тын сөз­дер. Нор­маға түсу, стан­дарт­тау деген­нің жал­пы халы­қтық тіл­ге еш зия­ны жоқ. Керісін­ше, ойдың, иде­я­ның жет­кізілуіне көмек­тесіп, олар­ды бір қалы­пқа кел­тіріп, тіл ары қарай жеті­ле береді.

Мыса­лы, «функ­ци­о­нал­дық линг­ви­сти­ка» деген атау бар. Бұл – қазақ тілінің функ­ци­я­сын атқа­ра­тын аре­ал. Ал қазақ тілі қай жер­де өз функ­ци­я­сын атқа­ра ала­ды? Мыса­лы, авиа­кос­мо­сты дамы­ту керек дей­міз, бірақ қазақ тілі бұл салаға әзір­ше бара алмай­ды – оны мой­ын­да­уы­мыз керек.

Мыса­лы, өткен ғасыр­да Темір­та­уда метал­лур­гия ком­би­на­ты салы­нған кез­де бүкіл ССРО-дан маман­дар шақы­ры­лып, үш жыл­дың ішін­де 250 мың тұрғы­ны бар қала салын­ды. Соның 139 мыңы қаза­қтар бол­ды. Ара­да үш жыл өткен соң, әлгі 139 мың­нан ошар­лы ғана адам қал­ды. Міне­ки, өзіне тиесілі нәр­се­ге қазақ өзі барып ара­лас­па­са, ол жер­де қаза­қтың тілі де дамымайды.

Бұған қоса, «кон­тент», «тіл­дің маз­мұ­ны» деген бар. Бұл да біз­де әлі зерт­тел­ген жоқ. Біздің қаза­қ­ша газет­тер: оры­стар бізді неге оқы­май­ды, біздің әде­би кітап­тар­ды неге оқы­май­ды дей­ді. Ал қазір­гі заман­да ада­мға қан­дай руха­ни азық керек – алды­мен сол тақы­рып­ты біліп алу керек. Қазір­гі жастарға, орыс тіл­ді адам­дарға қан­дай мате­ри­ал­дар қызық бола­ты­нын аны­қтап алған абзал. Ал біздің бүгін­гі әде­би­ет­тің негіз­гі тақы­ры­бы – ауыл. «Ауы­лға қарай кетіп бара­мын», «ауыл­дан кет­пеу керек», «ауыл­дан кетіп қалған­дар қай­тып келу керек» деген сияқты тақы­рып­тар. Өткен ғасыр­да қазақ жазу­шы­ла­ры­на мәсе­ле қой­ы­лып, өндіріс тақы­ры­бы­на шығар­ма­лар жазы­ң­дар деп нұсқа­у­лар беріл­ген. Оның бәрі іске асы­ры­лған жоқ. Оның себебі «мен­таль­ды лек­си­ка» деген ұғым­да жатыр.

Адам­дар неге фран­цуз тілін үйрен­гісі келеді? Өйт­кені фран­цуз тілін­де соны оқуға тати­тын әде­би­ет болғандықтан.

Қазақ тілін неге үйрен­бей­ді? Қазақ тілін­де басқа­лар оқуға тати­тын әде­би­ет болу керек. «Ауы­лым», «ауыл­дағы туған бауы­рым», «құда балам» деген тақы­рып­тар­дың оларға кере­гі шама­лы. Смарт­фон­ды басып қал­саң, туы­сқан­дар тура­лы 99 ән шыға­ды. Шетел­ге барып, «сват мой» деп әндетіп көр – қалай болар екен: жатып алып күледі. Мыса­лы, оларға «бал­ды­зым» деген сөзді жет­кізіп көр – «сест­ра моей жены» деп…

Енді кор­пу­стық линг­ви­сти­каға келей­ік. Ең жиі кез­де­сетін үш мың сөзді біл­ген адам кез кел­ген мәтін­нің 85 пай­ы­зын түсі­нетін бола­ды. 25 жыл­дың ішін­де қазақ тілін апта­сы­на 4–5 рет оқы­тып, осы үш мың сөзді қол­дан­дық па? Біздің оқы­тып оты­рған сөз­дері­міз жиілік прин­ци­пі­нен алы­нған жоқ. Тіл үйре­ну­шілер­ге «жиен­нің ішін­де­гі жиен­шар», «неме­ренің неме­несі» деген сөз­дер­ді оқы­ту қажет пе? Олар­дың орны­на бала­ларға күн­делік­ті өмір­де, тұр­мыста қол­да­ны­ла­тын, қыз­мет­ке қаты­сты жиілік­те­гі сөз­дер­ді үйре­ту керек еді. Оқулы­қтағы мәтін­нің бар­лы­ғы сол сөз­дер­ден құры­луы тиіс еді. Сөй­тіп, үш мың сөз­ден тұра­тын әде­би кор­пус жасап алып, содан кей­ін оны 10 мыңға, одан 12 мыңға жет­кізу­ге болар еді.

Осы­ны жасап алған­нан кей­ін, қазақ тілінің сөзді­гін­де­гі 98 мыңын емес, 50 мың сөзін толық нор­маға түсір­ген кез­де тіл үйре­ну­шінің бәрі тез ара­да қазақ тілін­де сай­рап кетер еді. Нор­ма­ланған 10 мың сөздің өзі қазақ тілін­де іс жүр­гізу­ге мүм­кін­дік берер еді. Ал осы 10–12 мың сөздің сыр­тын­дағы сөз­дер – жал­пы халы­қтық тіл болар еді.

Әрине, осы бағыт­та ғылы­ми істер жаса­лып жатқан жоқ деп айтуға бол­май­ды. Дис­сер­та­ци­я­лар, моно­гра­фи­я­лар жазы­лып жатыр. Бірақ солар­дың ішін­де­гі тер­ми­но­ло­гия да түсініксіз. Ғылы­ми тер­ми­но­ло­гия қатып қалған, ешкім бұза алмай­тын, басқа мағы­на­да қол­да­на алмай­тын­дай болу керек.

Мен қан­ша­ма оқулы­қтар­ды қарап шықтым – түгел қате. Оқулы­қтар­дың автор­ла­ры тер­ми­но­ло­ги­я­ны ажы­ра­та алмай­ды. Мыса­лы, «стиль» деген сөздің мате­ри­а­лын зерт­тей­ді дей­ді. Сөздің мате­ри­а­лы деген – сөздің өзі. Ол –лек­си­ка!

Тілі­міздің дамы­м­ауы­ның түп­кілік­ті себеп­терінің қата­ры­на өрке­ни­ет­тер жата­ды. Қаза­қтың 45%-ы ауыл­да тұрып, мал шару­а­шы­лы­ғы­мен айна­лы­са­ды. Демек, қазақ тілінің ауыл­да тұра­тын қаза­қ­пен бай­ла­ны­сы бар.

Ғылым­да «ста­ди­аль­ная тео­рия раз­ви­тия» деген ұғым бар. Ол – қоғам­дар­дың бөлі­нуін біл­діретін ұғым. Бұн­дай жағ­дай тарих­та талай рет болған. Қоғам­да инду­стрия пай­да болған­нан кей­ін, «циви­ли­за­ци­он­ный раз­лом», «өрке­ни­ет­тік жары­лыс», «өрке­ни­ет­ті екіұ­дай­лық» дей­тін түсінік орын алды. Ол халы­қтар­дың ішкі руха­ни екіұ­дай­лы­лы­ғы­на алып кел­ді. Мыса­лы, Ресей­де халық батыс­шыл­дар және сла­вя­но­фил­дер болып бөлі­неді. Батыс­шыл­дарға – І Петр, Ека­те­ри­на­лар жата­ды, ал Ленин, Ста­лин, Путин – славянофилдер.

Қаза­қтар­да да осы жағ­дай қалып­та­сып отыр. Қаза­қтар­дың екіұ­дай­лы­лы­ғы­ның ерекшелі­гі – бірін­шілері ауыл­да тұрып, мал шару­а­шы­лы­ғы­мен айна­лы­са­ды, екін­шілері – қала­да тұрып, өндіріспен айна­лы­са­ды. Ауыл­да тұрған­дар – қазақ тіл­ді бола­ды да, қала­да тұрып, өндіріспен айна­лы­сқан­дар – орыс тіл­ді. Осы түй­сік­тер­дің орны­ғуы «өрке­ни­ет­тің екіұ­дай­лы­ғы­на» алып кел­ді. Әрине, бұл жер­де Кеңес Одағы сая­са­ты­ның сарқы­ны да жатыр.

 

Біздің бүгін­гі әде­би­еті­міз кеңес зама­нын­да қалып­тасқан образ­дан шыға алмай жатқан сияқты. Бөрік киген ақсақал мен киме­шек киген әже­міздің образ­да­рын қазір­гі жас жазу­шы­ла­ры­мыз жалға­сты­рып келеді. Қала­ны жазай­ық десек, ауыл­да да адам­дар тұрып жатыр ғой. Олар­ды қай­да жібереміз?

Қазір­гі алды­ңғы қатар­лы мем­ле­кет­тер­де ауыл тұрғын­да­ры­ның саны 5%-ды құрай­ды. АҚШ-та 300 млн адам­ның 3 мил­ли­о­ны ғана ауыл тұрғы­ны болып есеп­те­леді. Соның өзі 1 млрд адам­ды тамақ­пен қам­та­ма­сыз ететін дең­гей­ге жеткен.

Қазір ауыл-қала деп бөлі­ну­ден шығып кету керек. «Қазақ ауыл­да тұра­ды», «ауыл­да тұра беру керек» деп, осы уақы­тқа дей­ін солай жазып кел­дік. Ал сол ауыл қаза­қты маңдыт­па­ды. Егер қазақ осы күй­де қала бер­се, онда біздің руха­ни дамуы­мы­зда өзгерістер бол­май­ды. Демек, қазақ ауыл­да малын бағып, апта­сы­на бір қой­ын сой­ып, тыңқиып жата бер­ген­нен не пай­да?! Қаза­қты өнер­кәсіп­ке тар­ту керек.

Ал оның ішін­де қай өнер­кәсіп? Қазақ бір­ден кос­мос пен жоға­ры тех­но­ло­ги­яға бара алмай­ды және бар­май­ды да. Өйт­кені оның миын­да мен­таль­дық аппа­рат жоқ. Мәсе­лен, Темір­та­удағы қаза­қтар­дың кетіп қалға­ны да сол. Қаза­қтың дамуы ең алды­мен сол қаза­қтың қолын­дағы шикі­за­тқа бағыт­та­лу керек. Қаза­қтың қолын­да тері бар ма: енде­ше, мыса­лы үшін, былға­ры­дан аяқ киім, сөм­ке, елтірі өнер­кәсібін жаса­уы керек. Қаза­қтың қолын­да жүн бар ма: онда тоқы­ма өнер­кәсібіне; сүт бар ма: демек, сүт өндірісіне тар­ту керек. Осы­ның бәрін Алма­ты, Аста­на, Қарағанды­да емес, сол ауыл­дар­дың аудан орта­лы­қта­рын­да, моноқа­ла­лар­да жүзе­ге асы­руға тиіс­піз. Міне­ки, осы арқы­лы бір­тін­деп, сала мен сана­ны инду­стри­я­лан­ды­ра­мыз. Қазақ мына өрке­ни­ет­ке, жаһан­да­нуға қар­сы, «Батыс елдері жаман» деген сөз бен идео­ло­ги­ядан ары­луы керек.

 

Сіз жинақталған үш мың сөз болу керек, тіл­ді дамы­ту­ды содан баста­уы­мыз қажет дедіңіз. Соның осы уақы­тқа дей­ін қан­дай­да бір бала­ма­сы бол­ды ма?

Бала­ма­сы болған жоқ. Біздің линг­ви­стер оны ұқпай­ды. Мыса­лы, ағы­л­шын тілі­нен үш мың сөзді біл­ген адам кино­ны көріп, көр­кем әде­би­ет­ті оқып, сөй­лесіп, өза­ра түсіні­се ала­ды екен. Ал біз айтып өткен 10–12 мың сөз деген – ол да орыс линг­ви­стерінің тұжы­ры­мы. Кез кел­ген сала­у­ат­ты адам өз сала­сын­дағы 10–12 мың сөзді біл­се, ол толы­ққан­ды тіл біледі және өзінің ойын жет­кі­зе ала­ды деп есеп­те­леді. Мен айтып оты­рған 10 мың стан­дарт­талған сөз­дер біздің жағ­дай­ы­мы­зда жетіп жатыр. Әзір­ше осы­ған қол жет­кі­зуі­міз керек. Ол сөз­дер­ді теріп алып, жиілік сөзді­гін жасау керек. Ол үшін әртүр­лі тақы­рып­тағы мате­ри­ал­дар­ды ком­пью­тер­ге салып, ең жиі кез­де­сетін сөз­дер­ді ірік­те­сек бола­ды. Ол қиын емес: тек күш пен ынта және кіш­кене қара­жат керек. Осы уақы­тқа дей­ін қазақ тілін дамы­туға кет­кен ақша­ның көбі далаға кет­кен қар­жы деп айтуға бола­ды. Себебі – ол қар­жы ешқан­дай нәти­же бер­ген жоқ.

 

Сіз тіл­ді про­грес­ке түсі­ру арқы­лы қоға­мға про­гресс жаса­уға бола­ды дей­сіз. Бірақ бұның көр­кем әде­би­ет­ке керісін­ше ықпал етуі мүм­кін бе, әде­би­еті­міз арт­та қалып қала­ды деп ойла­май­сыз ба?

Бірін­ші­ден, әде­би­еті­міз баяғы­да арт­та қалып қалған. Қазір біз­де әде­би­ет тоқтап тұр деген пікір­лер бар. Жүз­де­ген роман­дар­дың іші­нен «Жұл­дыз» жур­на­лы­на баса­тын ештеңе таба алма­дым деген сөз­дер­ді де есті­гем. Қазір­гі қазақ әде­би­етінің ішін­де оқуға тати­тын нәр­се жоқ дей алмай­мын, бірақ әде­би­ет тоқы­рау кезеңін­де екенін мой­ын­да­масқа амал жоқ.

Екін­ші­ден, тіл мем­ле­кет­тік дең­гей­ге көтеріл­се, іс жүр­гізіл­се, сол тіл­де шене­улік­тер сөй­леп тұр­са, жина­лы­стар қазақ тілін­де жүр­гізіліп жат­са, бұл жағ­дай әде­би­ет­ке кедер­гі жасай­ды деген­ге келіс­пей­мін. Керісін­ше, әде­би­ет­тің дамуы­на ықпал етеді.

Мен қазір тақы­рып­тың да шек­те­улілі­гін көріп отыр­мын. Біз­де поэ­зия бар дей­міз. Иә, поэ­зия бар, бірақ тағы да сол – оттың басы, ошақтың қасы, адам­ның жеке сезі­мі, туған жер, «табиғат­ты сүй­е­мін» деген­нен аспай­мыз. Ал сая­си мағы­на­сы бар, әле­умет­тік мәні бар аза­мат­тық поэ­зия, бір кез­дері елді дүр­лік­тіретін­дей, көте­ретін­дей тақы­рып­тар қай­да кет­ті? Біз­ге кере­гі – қазақ ақын­да­ры халы­қтың әле­умет­тік жағ­дай­ын жазуы, осы тақы­рып­ты көтеруі.

 

Біз­де сая­сат пен әде­би­ет ара­лас­пау керек деген көзқа­рас бар. Ол жөнін­де не айтасыз?

Ондай көзқа­расқа мен қосыл­май­мын. Кез кел­ген іс, кез кел­ген адам, кез кел­ген әре­кет сая­сат­тан тыс қала алмай­ды. Ол мүм­кін емес. Әде­би­ет – ол барып тұрған сая­сат. Сая­сат әде­би­ет­ке бай­ла­ны­сты. Әде­би­ет халы­қты өсіреді, әде­би­ет халы­қтың дүни­е­та­ны­мын кеңей­те­ді және әде­би­ет кен­де қал­са, дүни­е­та­ным­ды тары­л­та­ды. Қазір­гі қазақ сая­сат­пен айна­лы­спай­ды, митин­гілер­ден еш хабар­сыз, сая­си пар­тия, сай­лау деген­мен жұмысы жоқ. Толы­ққан­ды мас­саға айналған.

Осын­дай жағ­дай қаза­қтың басы­нан бұрын да өткен. Ол кез­де қаза­қты кім көтер­ді? Ұйқы­да жатқан қаза­қты Ала­шор­да­шы­лар оят­ты, Мір­жақып, Ахмет,Әлихандар оят­ты. Сол кез­де қазақ өзінің тірі екенін танып, авто­но­мия болу керек екен деп, төбесін көр­се­те баста­ды. Ала­шор­да­шы­лар­дан басталған әде­би­ет пен поэ­зия өзгеріс­ке ұшы­ра­ды. Мәсе­лен, «Оян, қазақ!» – туған-туы­сқан тура­лы шығар­ма ма, әлде сая­си ұран ба?! Бай­тұр­сы­но­втың «Маса­сын» алы­ңыз – ол сая­сат­тан аулақ па?! Осы­дан кей­ін көп­те­ген роман­дар да, пове­стер де, поэ­ма­лар да жазыл­ды. Театр­лар­да спек­такль­дер қой­ыл­ды. Түгел­дей бір ренес­санс жасалды.

Тағы бір мысал кел­тірей­ін – 60-жыл­дар. Ол кез­де «қаза­қтың тарихы жоқ», «ұлт жой­ы­ла­ды», «тіл жой­ы­ла­ды»… деген сөз­дер көп айтыл­ды. Сол кез­де қаза­қты бір көте­ру керек бол­ды. Сон­да қаза­қты не көтер­ді? Оны көтер­ген – өнер бол­ды. Әуе­зов бастап жазған роман­дар жазыл­ды, поэ­зия дүр­кіреп кет­ті, тари­хи роман­дар – Есен­бер­лин­нің, Сма­та­ев­тың кезеңі бастады.

Қазір сол сце­на­рий­ді қай­та­лау керек деп ойлай­мын. Бұл біз­ге ауа­дай қажет болып тұр. Сон­ды­қтан мен жас әде­би­ет­шілер­ге үлкен үміт арта­мын. Қазір олар аза­мат­тық поэ­зия жаса­уы керек. Әле­умет­тік тақы­рып­тар­ды көтеріп, «өйт­тім-бүйт­тім», «өлдім-күй­дім», «сағын­дым», «өлдім-тал­дым» деген­ді шек­теу керек.

Оның орны­на «қай­да жүр­сің қазақ», «ел қай­да кетіп бара­ды», «еңсеңді көтер», «біз қай­да­мыз» деген тақы­рып­тар­ды жазу керек. Қаза­қи сарын­дағы бард­ты, джа­з­ды, сак­са­фон­ды оркестр­ге қосу керек. Бүгін­гі өрке­ни­ет­те «туы­сқан­дар» тақы­ры­бы көр­кем әде­би­ет­тің объ­ек­тісі бола алмай­ды. Көр­кем әде­би­ет­тің объ­ек­тісі – қоғам.

Дүни­е­жүзілік әде­би­ет­ті қараңыз: өзек­ті, халы­қтық, қоғам­дық, әле­умет­тік. Біз де осы тақы­рып­тар­ды жазуға тиіс­піз. Ал енді оның көр­кем­дік жағы – ол адам­ның өз тілін мең­ге­руіне бай­ла­ны­сты деп ойлай­мын. Қайт­кен­де де сол көр­кем­ділік­ке нор­ма­ланған әде­би тіл арқы­лы келу керек.

 

Бүгін­гі таң­да латын алфа­ви­тіне көшу мәсе­лесі қарас­ты­ры­лып жатыр. 10–12 мың сөз қазақ тілін мең­геріп кету­ге аздық етпей ме? Оның ішін­де кір­ме сөз­дер де аз емес. Сон­да біз басқа­лар­дан енген сөз­дер­ді өздеріне қай­та­рып бере­міз бе?

Бұл мәсе­ленің бәрі Батыс линг­ви­сти­ка­сын­да талай қозғалған, сан рет көтеріл­ген. Сон­ды­қтан біз­ге үлгі бар. Егер мен айтып өткен жұмыстар бастал­са, бәрін ақыл­да­сып оты­рып жүзе­ге асы­руға бола­ды. Оны жал­пы линг­ви­сти­ка­ның заң­да­ры­на сүй­еніп оты­рып жасаған жөн.

Қазіқ тілі, расын­да да, аграр­лық қоғам­да өте бай болған. «Қырым­ның қырық баты­ры» жүз том­ды­ғын түгел ақта­ра­тын бол­сақ, талай-талай сөз­дер­ді тауып алуға бола­ды. Осы­дан 30 жыл бұрын Қытай елі балақта­рын түріп алып, план­та­ци­ядан шық­пай­тын, күрі­ш­тен басқа ештеңе біл­мей­тін. Ал қазір қытай тілі түгел­дей инду­стри­ал­ды тіл­ге айнал­ды. Кезін­де ағы­л­шын­дар, біз­де өндіріс дамы­м­ай тұрған шақта, тек мета­фо­ра­лар мен теңе­улер есту­ші едік дей­ді. Ал инду­стри­я­лан­ды­ру қалай бастал­ды – ағы­л­шын тілі нор­ма­ла­нып, қатып қал­ды. Бар­лық ұғым өз орнын­да, шеге­ле­улі. Бірақ ұғым­дар­дың бәрі қатып қал­са, қазақ тілі де «қатып қала­ды» деген сөз жоқ. Ағы­л­шын­дар­дың әде­би­еті дамы­м­ай қал­ды ма?! Сон­ды­қтан өрке­ни­ет­ке қосы­лу, ену, бас ию арқы­лы тіл­ді әмбе­беп қағи­да­ларға сүй­ене оты­рып дамы­туға бар­лық мүм­кін­дік бар. Тек тал­май жұмыс жаса­сақ болғаны.

 

Мыса­лы, авто­ин­ду­стри­я­ны алай­ық, дөң­ге­лек пен теже­уі­ш­тен басқа қазақ сөз­дері жоқ. Ондай жағ­дай­да қайтеміз?

Жаңа айтып өткенім­дей, қазақ тілінің инду­стри­я­ла­нуы аяқ киім фаб­ри­ка­сы­нан, сүт өнім­дері­нен, жүн, тері өндірістері­нен бастап бір­тін­деп баста­луы керек. Біз­дер бір мезет­те маши­на жаса­уға бара алмай­мыз, ондай­ға тек қазақ тілі ғана емес, көп­те­ген халы­қтың тіл­дері дай­ын емес. Біз­ге ең бол­ма­са чех­тар мен поляк­тар­дың дең­гей­іне жетіп алу қажет. Тілі­мізді әле­умет­тік және гума­ни­тар­лық сала­да іс жүр­гі­зетін дең­гей­ге жет­кі­зу мақ­са­тын қоюы­мыз керек. Ал жоға­ры тех­ни­ка­лық сала – біз үшін ғима­рат­тың 30-қаба­ты­мен пара-пар. Біз алды­мен бірін­ші қабат­ты игеріп, сосын 2‑қабатқа шығуы­мыз керек. Сосын барып 3‑қабатқа көз салуы­мы­зға бола­ды. Ары қарай бәрі ағы­л­шын­ша кететін шығар. Біз үшін ол да жаман емес.

 

Абай­дың қара сөз­дерін қараңыз­шы: оның тілі тіп­ті кей­ін­гі ақын­дар­дан өзге­ше тіл. Абай­да артық, көп сөз жоқ. Бірақ біз содан шығып кет­кен секіл­ді­міз. Көп сөзділік кей­ін­нен қосы­лған сияқты. Осы­ның себебі неде?

Бұл сұрақтың түп­кілік­ті себебі – қазақ әлі аграр­лы қоғам­да өмір сүріп отыр, ал Қаза­қстан бол­са – инду­стри­ал­ды қоға­мға өтіп кет­ті. Осы екі нәр­се қатар жүруі керек еді. Қазақ өзі инду­стри­ал­ды қоға­мға өтіп, өзі­мен қоса тілін де, рухын да сол қоға­мға өткі­зуі керек. Егер қаза­қтың өзі өтпей, ауыл­дан шыға алма­са, оры­стар келіп, қазақ тілін жасап бере ме?!

Мен Абай­дың тоқ­сан тоғыз өлеңін жат­тап өскен­дер­дің бірі­мін. Мек­теп­тен бастап Абай­дың өлең­дерін қол­ды сіл­теп қой­ып жүріп жатқа айт­тық. Бірақ бүгін біз Абай­дан озуы­мыз керек десең, «сен Абай­дан оза­тын кім­сің» деген­дер шыға­ды. Егер Абай­дан озба­сақ, онда қоғам алды­ға жыл­жы­май­ды – осы­ны түсі­нуі­міз керек. Абай – өз зама­ны­ның ада­мы. Абай­дың ұлы­лы­ғын әбден таны­дық, оған күмән жоқ. Кез кел­ген жер­де әде­би­ет пен мәде­ни­ет­ке қаты­сты сөз бол­са, Абай­сыз сөйлемейміз.

Әрине, Абай­ға кір кел­ті­ру – күнә. Бірақ Абай­дың зама­ны – қаза­қтың аграр­лы қоға­мы­ның зама­ны. Абай­дың тұсын­да үйір-үйір жылқы, мыңғы­рған жай­лау бол­ды. Бірақ қазір заман мүл­де басқа. Сол заман­ды аңға­ру керек. Оны сезі­ну керек. Алтын­бек Сар­сен­ба­ев айтқан­дай, қазақ тілі – қала­лық тіл болған заман­да ғана мем­ле­кет­тік дең­гей­ге көтеріледі. Сол сияқты қазақ әде­би­еті де қала­лық болған­да ғана дәре­же­сі өседі. Ол не деген сөз? Ол қала­да жүр­ген адам­ның жан дүни­есін қазір­гі заман­ның дең­гей­ін­де аша білу керек деген сөз. Әде­би­ет осы­мен айна­лы­суы керек. Басқа жол жоқ.

Жазып алған –

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ,

«

Добавить комментарий

Республиканский еженедельник онлайн