«Общественная позиция»
(проект «DAT» №25 (389) от 29 июня 2017 г.
ДАТ!
Журналистердің кәсіби мерекесі қарсаңында мемлекеттік марапатқа ие болғандарды ресми БАҚ жарыса жарнамалады. Ал қоғамдық ұйымдар тарапынан «Қазақ журналистикасының қайраткері» атағын алған елге танымал азаматтардың есімі әлеуметтік желіде ғана аталып, бұқараның назарынан тыс қалды. Осы марапатқа ие болғандардың бірі – тәуелсіз журналист, «Жұлдыздар отбасы» және «Аңыз адам» журналдарының жетекшісі Жарылқап ҚАЛЫБАЙ мырзаны әңгімеге тартудың реті келді.
– Жәке, кәсіби мереке қарсаңында «Қазақ журналистикасының қайраткері» медалімен марапатталған екенсіз: біздің редакцияның атынан құттықтауымызды қабыл алыңыз!
– Рахмет, марапаттың төресі осы деп қабылдадым! Мен 1981 жылдан жаза бастаппын, осы жылдардың ішінде саяхатпен, іссапармен 25 мемлекетті аралап көрдім, енді, міне, Америкада оқып жүрмін. Әсіресе Батыс Еуропа елдерінде көп болдым. Байқағаным – ол жақта кішкентай іс атқардың ба, айлық жалақыға қосымша сыйлық қосады, ынталандырады. Біздің елде, тәуелсіздік алған мемлекетте бір адамға қызмет еткен жүйенің, министрліктің шенеуніктерін марапаттап жатады. Сонымен бірге полицияның айлық жалақысын көбейтіп жатқанына не дерсіз? Елдегі парақорлықтың көкесін танытып жатқан қызмет саласын көтермелеудің саясаты жасалып жатыр. Егер полиция қылмыспен, жемқорлықпен күресте жанын салып, елдегі заңдылықтың үстем болуына үлес қосып жатса, айтар сөз басқа! Ал қоғамның болашақ ұрпағын тәрбиелейтін ұстаздар қауымы мен адам денсаулығының арашашысы – дәрігерлерді ынталандыру шарасы неге жасалмайды?
Өркениетке ұмтылған мемлекетте кәрі-құртаңдар мен сәбилерге, мүгедектер мен көп балалалы отбасыларға әлеуметтік қолдау көрсетіп, жағдайын жасайды. Жалпы, ел тұрғындарын тегін білім мен тегін емдеу мәселесі жолға қойылған. Мемлекеттің даму көрсеткіші де осы тұрғыда бағаланатыны белгілі.
– Ал журналистикадағы 30 жылдан астам еңбегіңізді бағалаған мемлекеттік марапат немесе сыйлық болды ма сізде?
– Мен биліктен ешқандай сыйлық алып көрмеппін, сұраған да емеспін, тіпті оған қажеттілік те тумапты. Мәселен, Америкада отыз жыл емес, үш жыл қызмет етсең де, еңбегіңнің жемісі бағаланып, ынталандыру шаралары жасалады. Бізде кәсіби мереке жақындаған кезде билікке қызмет етсең ғана жергілікті жердегі құзырлы мекеме, жұмыс беруші, одан кейін аймақ, республика деңгейінде әртүрлі марапаттар таратып жатады. Оның өзінде де жұмыс берушінің мекемесі сұранып, өтініш жасап, «жалынып-жалпайып» алып береді.
Ал «ДАТ» жобасының жетекшісі Ермұрат Бапи екеуміз алған «Қазақ журналистикасының қайртакері» атағы – қоғамдық сыйлық, ел-жұрт, қоғам мойындаған марапат! Бұл марапат мемлекеттік сый-сияпаттан мәртебесі жоғары екенін мақтанышпен айта аламын.
Бір айырмашылығы – мемлекеттік мекемелерге барғанда, қоғамдық марапатты мойындатудың қиындау тиетін жағы бар: оларға билік тарапынан берілген «сөлкебайлардың» сөзі өтіп тұрады. Ол да бір уақытша кедергі екені хақ.
– Журналистердің кәсіби мерекесін байланысшылармен (связистер) біріктіріп жібергені жөнінде әріптестеріңіз арасында әлі күнге дейін наразылықтар айтылады. Бұл – мемлекеттік биліктің журналистерге, жалпы баспасөзге деген қырын қабағын көрсететін жағдай емес пе?
– Журналистерді пошташылармен теңестіру нағыз сауатсыздық дер едім. Төртінші билік саналатын кәсіп иелеріне деген көзқарас баяғы кеңестік жүйеден, коммунистік көзқарастан қалып қойған сарқыншақ. Сыртқы пошымын әдемілеп, нарықтық көріністегі декорациямен әрлеп, демократиялық дамуға ұмтылыс жасаған кейіп танытқанымен, ішкі болмысы социалистік қасаң қалыптан өзгерген жоқ. Сол себептен де өзгеріске ұмтылғанның жөні осы екен деп, БАҚ-ты байланыс саласымен қосақтап қойды. Өйткені бұрынғы коммунистік партияның бірінші хатшысы күні бүгінге дейін елді басқарып отыр. Шетке шығып, ел аралап жүрсе де, көзі көрген заманауи жаңалықтарды ел басқару тәжірибесіне толық енгізе алмады.
Қазақстан халқы он сегіз миллионға енді ғана жететіні жөнінде ресми мәлімет жария болды. Бүгінгі президент осыдан жиырма сегіз жыл бұрын бірінші хатшы болған кезде халық саны осы шаманың арғы-бергісінде еді, енді, міне, ширек ғасырдан кейін де сол мөлшерден алыстамаппыз. Демек, барлық салада да осындай жағдай қалыптасқан деуімізге болады, өзгерген ештеңе жоқ.
Мемлекеттің қолдауымен «Болашақ» бағдарламасымен оқып келген жастардың денінің үш жылдық магистрлық оқуының тең жарымы тіл үйренуге кетеді, содан кейін қалғаны жартылай ақпарат алудан ары аса алмайды. Оқуға барып жатқандар да сол баяғы байдың балалары, тамыр-таныстықтың арқасында қолы жеткендер. «Айтпайын десем, сөздің атасы өледі» демекші, ішіме жиналған ащы запыранды жеткізген түрім ғой…
– Жәке, «Болашақ» демекші, соңғы бір жыл бойы елден жырақта – Америкада ағылшын тілін оқып жүргеніңізден хабардармыз. Ендеше сырт көзбен қарағанда, Қазақстандағы қоғамдық-саяси ахуалға салыстырмалы түрде қандай баға берер едіңіз?
– Салыстырар дүниенің ара салмағы жер мен көктей шығар. Бізде, мәселен, дүкенге, дәріханаға барсаңыз, кезекте тұрғандар бірін-бірі киіп, алдындағы адамның әмиянында қанша ақша барына да дейін көзбен тінткілейді. Ал шетелде кезекті сақтап, бірер қадам алысырақ тұрады, сатып алған затыңды жинақтап, сөмкеге салғанға дейін орнынан қозғалмайды. Сатушылардың әдепсіздік көрсетуі әдетке айналған. Қоғамда мәдениеттіліктің үлгісін қолмен қалап қойғандай қалыптастырған. Ал көшедегі көліктің жүріс-тұрысын сіз сұрамаңыз, мен айтпай-ақ қояйын. Біздің көліктер бірін-бірі басып озып, қағып өтетін жағдай жиі кездеседі, тәртіп сақтау жөнінде ескерту жасасаңыз – сөз естисіз немесе соққыға жығыласыз. Заңы әлсіз елдің тәртібі көшеден бастап бұзылып, сотта әділетсіздік орын алып, халық зардабын тартуда. Америкада бір-біріне деген адамгершілік, сыйластық сезім бар, көлік жүргізіп отырған әйел адамдарға жол беріп, құрмет көрсетуден еш жаңылмайды.
Біздегі қоғамдық-саяси ахуалдың жағдайы да осы: азаматтық құқын қорғай алмаған адамдар биліктің саясатына қалай ықпал ете алады? Елдегі саяси-экономикалық, әлеуметтік дағдарыс жекелеген азаматтардың тұрмыс-тіршілігінен көрініс тапқан. Бұл қатып қалған қағида сияқты: себебі саяси реформа, отарсыздандыру саясаты жүргізілмегендіктен, қоғам тоқырап қалған.
Ал Америкадағы тіршілік мүлде өзгеше. Мен оқуға барған соң, бірер айдан кейін президенттік сайлау болды. Науқан кезінде қызығушылық танытып, сайлау процесін бақыладым. Сайлау учаскелеріне барып байқасам, бұрынғы президент Обаманың мемлекеттік хатшысы Хилари Клинтонды өткізу үшін бүкіл мемлекеттік аппарат жатпай-тұрмай қызмет етті. Соған қарамастан, сайлаушылар Трампқа дауыс берді. Менің әйел адамды президентке неге сайламаған себебін сұрастырсам, кандидаттың ұлтына, жынысына, діни көзқарасына қарамай, іскерлігіне ден қояды екен. «Хилари сөздің адамы, сондықтан саяси тәжірибесі болмаса да, Трамптың қолынан іс келеді деп таңдадық», – дейді. Дауыс берушілер сайлау учаскесінде бюллетеньге дауыс бергені жөнінде белгіні қояды, екінші жақтан электронды есебі жүргізіліп жатады . Дауыс беру аяқталған кезде нәтижесі бірден көрсетіледі. Біздегідей топырлатып бюллетень тастау, дауыс берушінің санын өзгерту деген атымен жоқ. Адам құқының сақталуы деген мәселенің басты белгісі де осы шығар!
– Осы бір жылдың ішінде шетелдіктер тарапынан, әсіресе журналистер қауымы арасында Қазақстан туралы қандай көзқарастар бар екенін байқай алдыңыз ба?
– Мен Флорида штаты Майями қаласында тіл үйрену курсында 40–50 мемлекеттен келген студентпен бірге оқыдым. Сабақ үстінде әркім кезекпен елін таныстырады. Өз елімді таныстырғанымда, екі-үш бала ғана Қазақстаннан хабардар болып шықты, қалғаны естімеген, естісе де, картадан көрсете алмады. Қытай мен Ресейдің ортасында екенін айтсам, екеуін біледі де, бізді білмейді. Білетіндерінің өзі – ана тілі жоқ, орыстанып кеткен мемлекет деп қабылдайды. Нью-Йоркта оқып жүргенімде, итальян жігіті Қазақстан туралы «Бораттың елі» демесі бар ма? Осы уақытқа дейін естімеген сөзім еді, намысымды қоздырды. «Егер Борат Италия туралы кино түсірсе де, дәл осындай кейіпті киер еді», дедім.
Артынан ол жігіт менен кешірім сұрады. Алыста жүріп, әлеуметтік желіні оқып, сын көзбен қарағанымда, біз тәртібі реттелмеген ел екенімізді түсіндім. Жол жүру ережесі, қоғамдық-әлеуметтік қатынастар, кез келген саладағы келеңсіз жағдайлар «Боратты» елестетіп тұратынын жасырып қайтейін. Ал осыны бөтен адам бетіме айтса, намысың келеді екен.
Жалпы, Қазақстан туралы ешкімнің хабары жоқ десем болады, Назарбаевты мүлде білмейді екен. Биліктің «Әлемге Қазақстанды Назарбаев танытты» деген жылтыр жарнамасы жалған болып шықты.
Ал Қазақстаннан шыққан деп көрсете қоятын өніміміз де жоқ екен, құдай-ау! Демалысқа келгенімде, «Рахаттан» шыққан кәмпитті әуежайдан сатып алып, мұғалімдерімнен бастап, курстастарыма таратып беріп, ішімнен әрең дегенде осы кәмпитті тапқаныма қуандым.
– Америкалық журналист Джеймс Палмердің ЭКСПО төңірегінде жазған мақаласы мұнда біраз дау-дамай тудырғанынан хабардар шығарсыз: халықаралық деңгейде у-шу тудырған осы кикілжіңге қатысты сырттай пікіріңіз қандай?
– Оқыдым, көрдім. Журналист көзі көрген дүниені жазған, оған шамданудың қажеті қанша?! Дүниенің қиыр шетіндегі көрме екені бәрімізге де мәлім, өзім бармаған соң, БАҚ-қа шыққан ақпарат арқылы танысудамын. Оның үстіне әлемге танымал тауары, өнімі жоқ мемлекет «Жасыл экономика» көрмесін өткізгені тіптен түсініксіз. Жиырма бес жылдың ішінде елімізде қаншама халықаралық деңгейдегі нешетүрлі саммит, Универсиада, түрлі діндердің басқосу жиындары өтті. Сондай-ақ Батыс БАҚ-тарына ақысын төлеп тұрып, имидждік материалдар жарияланғанымен, Қазақстанды танып жатқандары да шамалы.
Мен елімді тұқыртып отыр деп ойлап қалмаңыз: ширек ғасырдың ішінде Қазақстан әлемге әйгілі болған мемлекет деген мақтанышым шетке шыққанда су сепкендей басылды. Танытуға мүмкіндігіміз мол еді ғой.
Бір қызығы, Америкада өзбек пен қырғызды жақсы біледі. Нью-Йорк пен Лос-Анжелесте көршілер қаптап жүр. Оқып жүргендері де, жұмыс істеп жүргендері де жетеді. Кеңестік елдерден барғандар Нью-Йорктің Бруклин ауданында тұрады, ағылшын тілімен қатар орыс тілінде сөйлеседі, оқуға барған қазақтарға пәтерді жалға беретіндер – қырғыздар мен өзбектер. Біздің елде екі көрші туралы әжуа қалжың көп қой: «олар Ресейде жалданып жүр», «өзекеңдер біздің елде құрылыс салып, қырғыздар сауда жасап, пұл тауып жүр» дегендей. Сөйтсек, олар Ресейге ғана бармапты, Батысты бағындырыпты. Әлеуметтік жағдайларын да түзеп алған, елінен келіп жатқан азаматтарға жасайтын қайырымы да мол.
Біздегі шетелге шыққандар бір-біріне суық, жек көрінішпен қарайды. Негізінен байшыкештер ғой: шетке шыға алатын, әсіресе қазақи болсаң, танауын шүйіретіндері де кездеседі. Құдайға шүкір, Нью-Йоркта қазақылығы дұрыс жастар көп екен, орыс тілді болса да, иманы бар жастар баршылық. Солар топ құрып, әлеуметтік желі арқылы бір-біріне пәтер табуға, жұмысқа орналасуға көмектесіп жатыр. Ал Лос-Анжелес пен Майямиде соншалықты қарым-қатынастар байқалмайды, естуім бойынша, биыл Майямиде Наурызды тойлапты.
Айтпақшы, Нью-Йорктағы «Чайнатаун» күні кеше пайда болған екен десем, қытайлар осы қаланың іргесін жүз жыл бұрын қаласып, қытай ауданын құрыпты. Қытайдан келген әйелдерді көшеден көргенімде байқағаным – ағылшын тілін білмейтін болып шықты. Өзінің Қытайында жүргендей – еркін. Қазақтарды жинап, Американың бір қаласында Қазақ ауданын құру жөнінде ұсыныс айтып жатқан жігіттер бар, бұйырса іске асатын шығар.
Айналып келіп, қырғыздарды айтып кетейін, мемлекеттерінің 25 жылдығын дүркіретіп атап өтті. Сол жердегі елшілігі бас болып, Манхеттеннің ең төріндегі концерт залында ұлттық-этнографиялық оркестрдің концертін берді. Америкадағы бар қырғыз жиналды, ең арзан билетін сатып алып, мен де барып көрдім. Осы концерт өтетіні жөнінде алдын ала үш ай бұрын жарнама жасалды, үлкен экрандардан көрсетілді. Ал біздің 25 жылдығымызды – елшілік өз ішінде өткізіпті, ресторанға жиналып, ас-су ішкендеріне мәз болған сияқты. Елшіліктің сол шарасына қатысқым келсе, қазақ болсам да, маңына жуытпас еді. Ағайынды екі елдің деңгейін осымен-ақ салыстыра беріңіз.
– Жалпы, америкалық оқуда жүріп, қазақстандық және шетелдік баспасөзді, журналистиканы, медиаға деген биліктік көзқарастар айырмашылығын салыстыра келіп, қандай тұжырым жасар едіңіз?
– Біздегі ақпарат бір жақты, биліктің сойылын соғуға бағытталса, Америкадағы сөз бостандығына ешкім шектеу қоя алмайды. Мәселен, Трампты президенттікке сайлағысы келмейтіндері ақпаратта ашық жазылып жатты. Сайланған күннің ертеңінде Трампқа қарсы наразылық білдіргендер топ-тобымен ағылып, көшені айналып шығып, шеру өткізді. Осы шерулер жөнінде телеарналар мен газет-журналдарда ашық көрсетіліп, жазылып жатты. Трамптың үкіметі қарсылық көрсетушілерге ескерту жасап, жазаға тартқан жоқ. «Тайм» журналы мен «Вашингтон пост», «Нью-Йорк таймс» газеттерінің әр санында президентті аямай сынап жатады. Обамен салыстырады, оның медициналық бағдарламасын өзгертпек болған Трамптың түгін қалдырмай сынаған мақалалар шықты.
Газет-журналдарды үзбей оқитындарына таң қаласыз. Ғаламторды кез келгені пайдаланады, алайда сол ғаламтормен шектелмей, басылымдарды күнделікті оқу әдеттеріне айналған. Таңертең әрбір үйдің ауласына пошташылар лақтырып кеткен газет-журнал оралған пакеттер домалап жатады. Біздегі сияқты арнайы пошта жәшігі жоқ, су тимейтін пакетке салып, орап қояды екен. Ондай орамалар тек қана жаңадан көшіп келген имигранттардың ауласында ғана байқалмайды.
Адам құқына қол сұғуға жол бермейтінін қазақстандық биліктің әрекетімен салыстырудың өзі артық…
– Айтпақшы, АҚШ-та президент Трамптың халыққа жолдауын немесе әлдебір газетте жария болған мақаласын жалпыхалықтық талқылау туралы дабыра бар ма?
– Біздің биліктің мазмұны кеңестік кезеңнен алыс кетпегені жөнінде жоғарыда айтып кеттім, жасанды декорациямен елді алдандырады. Ол жақта Трамптың айтқанын қағып алып, талқылап жатқан ешкім жоқ. Өздерінің саласына, кәсібіне тікелей қатысы бар тұстарына ғана мән береді екен. Жалпы халық көңіл аудармайтын сияқты. Соған қарап тұрып, біз тек құрғақ сөздің еліне айналған екенбіз, «отыздықтың», «елуліктің» қатарына қосылдық деп желпінетінімізге ішің ашиды. Шетке шықсаң, ешкім білмейді.
Қызық бір жәйтті айтайын: Ресейдің «Аэрофлот» ұшағының билеті арзан болғандықтан, ары-бері сол арқылы ұшамын. Барғанда да, қайтқанда да байқағаным, «Шереметьеводағы» қызмет көрсету түрі – Қазақстандағы сияқты, керісінше, біз Ресейден көшіріп алғанбыз ғой. Жан-тәніміз орыс болып кеткені соншалық, айыра алмай қаласыз. Олар да Американы жамандағанда алдарына жан салмайды. Ресейлік БАҚ-тың таратқан ақпараты сананы әбден улап тастаған. Дамыған елде ұлтқа, дінге бөліну деген жоқ. Ал біз әлі біреудің жүзіне, руына қараймыз. АҚШ-та тіпті мемлекеттік тіл деген түсінік те жоқ. Майямиде тұратындардың көпшілігі испан тілділер. Флорида штатының губернаторы да испан тілді. Ол ағылшынша тілін бұрап қана сөйлейді. Бұл үшін оны ешкім кінәламайды. «Неге ағылшынша сөйлемейсің?!» демейді…
– Жәке, жасыңыз 60-қа таяған шақта ағылшын тілін үйренуге деген қажеттілік қайдан пайда болды?
– Мен орыстанған қазақ ортасының баласымын, өмірдегі жинақтаған тәжірибем, оқу-білім көзімді аша бастады. Алыс ауылдан Алматыға келдім, енді мұхит асып Батысқа бет түзедім. Бір кездері республика деңгейіндегі азамат болсам, алдағы уақытта халықаралық деңгейге жетсем деген мақсат қойдым.
Тәуелсіздік алуға бізбен қатарлас ұрпақ үлес қосты, «Қазақ тілі қоғамы», «Азат» қозғалысы, «Семей-Неваданың» еңбегі барын ешкім жоққа шығара алмайды. Тәуелсіздігіміздің тағаны берік болса екен деген сезім – әр қазақтың ойындағы арманы. Ширек ғасырдың ішінде газет-журнал ашып, тәуелсіз ойды жеткізуге тырысқанымыз – аз шаруа іспетті, күйзелген сәттер де көп болды. Басқа жолды іздесең, орыс тіліндегі ақпараттан басқа ештеңе жоқ. Қазақ тіліндегі ақпаратқа шектеу қойылған. Не істеу керек?
Ендеше ең бірінші халықаралық тілге айналған ағылшын тілін неге үйренбеске? Сөйтіп, сол тілде сөйлейтін өркениеттің үлгісі болған Америкаға барып, тіл үйренуге бел будым. Оның үстіне ағылшын тілін үйренсең, адамзат дамуындағы өркениет жемісі дерегінің 80–90 пайызы ағылшын тілінде екен. Қазақ тілін айтпай-ақ қояйын, ақпараттың басым бөлігін орыс тілінен аламыз деп жүрсек, орыстарда сол ақпараттың бестен бірі ғана бар екен. Орыстар Путиннің билігі өктем саясат жүргізгеннен бері ақпараттың өздеріне тиімді жағын ғана аударып, тиімсізін шектеп тастаған. Қазақ ұлт ретінде сақталып қалу үшін, таза ауаның лебін сезу үшін, тереземізді ашып, мұхиттың арғы бетіне көз салып, ашық теңізге шығуымыз керек. Олай етпесек, аждаһа мен аюдың ортасында жұтылып кетеміз.
Осы жағдайда тәжірибені өзімнен бастадым, алайда бір адам ештеңе істей алмайды. Кезінде отызыншы жылдарда сауаттандыру науқаны жүргізіліп, жұмысшылар жұмыстан босаған кезде кешкі мезгілде білімін жетілдіру үшін оқытты. Бізде де ағылшын тілін осылай оқыту керек деп ойлаймын, осы тіл арқылы ғылымымыз да өркендеп, санамыз жаңарады. Орыс тілі оздырмайтынына көзіміз жетті. Сингапурдың бұрынғы президенті кезінде елімізге келіп, үш кеңес айтқан еді: біріншіден, еркін сайлау жүйесін ендіру, ол тек саяси науқан емес, кез келген саланың басшысын тағайындауға тікелей қатысы бар. Екіншіден, сіздер құрғақ жердесіздер, біз сияқты мұхит жағалаған ел емесссіздер, сондықтан ағылшын тілін үйрену керектігін айтты. Үшіншіден, еркін нарықтық экономикалық реформа жасалу керек деді. Сондықтан да ағылшын тілін үйрену жөніндегі кеңесінің жөн екеніне көзім жетті. Менің балаларым – Токиода таңғы асын ішіп, Парижден түстеніп, Нью-Йоркқа келіп ұйықтаса деген арманым бар.
– Ал сіз Америкада оқуда жүрген кезде мұнда шығып жатқан «Жұлдыздар отбасы» мен «Аңыз адам» журналдарының елдегі экономикалық дағдарыс кезіндегі ахуалы қалай екен?
– Адамның денесінде бірнеше орган бар, біріне зақым келсе, екіншісі зардап шегеді. Сол сияқты мемлекеттік мекемелер, әртүрлі салалардағы дағдарыс – менің де журналымды айналып өткен жоқ. Саяси қысым қазақ тіліндегі БАҚ-қа жасалды, екіншіден, еркін сөзге жол жоқ. БАҚ – мемлекеттің көкейтесті мәселесін талқылайтын құрал, биліктің жүргізген саясатын сын тезінен өткізіп, сараптайын десеңіз, сотқа сүйрейді. Жазықсыз айыппұлға жығылып, ілдебайлап шығып жатқан жайымыз бар.
– Ал енді мұндағы басылымдардың редакторлары газет-журнал тарату, оларды дүңгіршектер арқылы саудалау проблемасы туралы мәселелер көтеруде. Мысалы үшін, бір ғана Астана мен Алматы қалаларында жүздеген газет-журнал киоскілері стандартқа сай емес деген желеумен жабылды. Осы «сай еместің» астарында шынайы қандай себептер жатқанын біле алдыңыз ба?
– Астарында тәуелсіз ойға шектеу қоюдың айласы жатқаны анық. Биліктің маңындағы туыс-тумалары мен күйеу балалары елдегі бірқатар БАҚ-ты меншіктеп алып, Мәскеумен шарт жасасып, тарату жүйелерін құрып, ресейлік басылымдарды толтырып тастады. Енді келіп, ғылым ордалары жабылғаны сияқты, қазақ баспасөзінің де түбіне жетті. Заманауи озық технологияны игерген, соңғы үлгідегі гаджеттерді қолдарынан тастамайтын Жапонияның өзі газет-журналды көптеп шығарып, жаппай оқитын ел екен.
Нью-Йорктағы жапонның арнайы дүкені өздерінің басылымдарын сатады. Қазақстанда алақандай дүңгіршекті жауып жатса, олар ат шаптырым, бірнеше қабатты журналдар дүкенін ашып тастаған. Сырттай қарағанда, газетке аса қажеттілік танытпайтын ел сияқты. Салыстырып көріңіз, мерзімді баспасөзді күнделікті оқитын жапон мықты ма, әлде газет оқуға шектеу қойған Қазақстан мықты ма?
– Жапон мықты екеніне дау жоқ қой, мәселен, мемлекеттік газет-журналдар бюджеттік мекемелерде қызмет істейтіндерді күштеп жаздыру арқылы тараған жағдайда – базар нарқы арқылы саудаланатын тәуелсіз газет-журналдарды тұралатудың бір амалы осы – киоскілерді жабу деген пікірге не алып-қосар едіңіз?
– Жаны бар пікір. Ресейге 2012 жылы тек қана экономикалық одақтас болған жоқпыз, идеология жағынан тәуелді болып қалдық. Қиналатын – Мәскеуден келетін өнім емес, қазақ баспасөзіне қауіп төнді. Әсіресе тәуелсіз басылымның жолын кесу үшін жасалған қысастық. Билікке тәуелді басылымдарды күштеп жазғызып, пошта арқылы таратады. Мемлекеттік билік ұзақ тұрып қалған су сияқты, балдыры көбейіп, исі шыға бастады. Бұл мәселенің де бір жөні болар…
– Ал, Жәке, ендігі журналистік, шығармашылық және менеджерлі жоспарыңыз қандай? Америкалық тәжірибені мұнда қолданудың қандай да бір мүмкіндіктері бар ма?
– Жоспар бар, алайда ол жақтан әкеліп, ел ішінде шаруа жасау әзірге мүмкін емес. Бұрыннан келіп, елімізде жұмыс істеп жатқан америкалық компаниялардың өзі Қазақстаннан қашып жатыр. Біз сияқтыларды жұтып қоймай ма? Баспа жобасын шетелде жасайтын шығармын деген ойдамын. Мәңгілік қатып қалған билік болмайтыны анық, өзге елде жоба жасап, табыс тапсам, осы елге әкелемін ғой, саяси жүйе жаңарып, өзгеріс болатынына сенім мол. Өркениет елдері сияқты еркін экономикалық аймақ болсақ, ең алдымен алақайлап жүгіремін ғой. Қазақтан басқа елім жоқ, қазақтан басқа жерім жоқ, Отаным – осы!
Америкаға барып, тұңғыш рет демалдым. Бұрындары Түркия, Араб Әмірліктеріне отбасыммен барып қыдырғанда, тәнім дем алғанымен, жаным байыз таппайтын. Басымдағы проблема сол қалпында өзіммен бірге елге келетін. Ал Америкада жаным рахаттанды, тыныштық тапты. Менсіз де таң атып, күн батады екен, журналым да шығады екен. Бұрын менсіз ештеңе өзгермейтіндей жүретін едім. Бұйырса, бір-екі жыл оқуымды жалғастырмақ ниеттемін.
– Ақ жол, еліңізге жетістікпен, тың жаңалықпен оралыңыз!
Сұхбаттасқан –
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»