Ербол ТІЛЕШЕВ: ЖАҢА ӘЛІПБИГЕ КӨШУ кезең-кезеңімен, жүйелі әрі КЕШЕНДІ ЖҮРГІЗІЛЕДІ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №33 (397) от 14 сен­тяб­ря 2017 г.

 

Мәсе­ленің мән-жәйі

 

Cоны­мен, біраз уақыт жыр болған латын әлі­п­биіне көшу мәсе­лесіне бай­ла­ны­сты алға­шқы құп­тар­лық қадам жасал­ды. Ал бұл қадам­ның жалға­сы, жаңа әлі­п­би­ге көшу жүй­есі қалай бол­мақ? Бұл жөнін­де біз Ш.Шаяхметов атын­дағы тіл­дер­ді дамы­ту­дың рес­пуб­ли­ка­лық үйле­сті­ру-әдісте­мелік орта­лы­ғы­ның дирек­то­ры Ербол Тіле­шев мыр­за­ны сөз­ге тар­тқан едік.

 

– Мем­ле­кет­тік тіл­дің латын әлі­п­биіне көшуі, әрине, бәрі­міз үшін үлкен жаңа­лық. Қоғам тара­пы­нан бұл баста­ма­ның үлкен қол­да­уға ие болға­нын жоққа шыға­руға бол­май­ды. Алай­да қазақ әлі­п­биінің латын гра­фи­ка­сы жоба­сы пар­ла­мент­те талқы­ланған­нан кей­ін, әле­умет­тік желі­де жобаға қаты­сты түр­лі пікір­та­ла­стар болып жатыр. Әңгі­мені осы­дан бастасақ…

– Сұрағы­ңыз өте орын­ды. Сон­ды­қтан біз алды­мен осы әңгі­менің басын ашып алай­ық. Бірін­ші­ден, қазақ әлі­п­биін латын гра­фи­ка­сы­на көші­ру халы­қтың, қоғам­ның тара­пы­нан зор қол­да­уға ие болға­ны рас. Бұл бәрі­мізді қуан­та­ды. Біз қоға­мға Қазақ әлі­п­биінің латын гра­фи­ка­сын­дағы біры­ңғай стан­дарт­ты жоба­сын таны­стыр­дық. Елі­міз­де­гі бедел­ді тіл маман­да­ры, ғалым­дар қаты­сқан бұл жоба қатып қалған дог­ма емес: оны дамы­ту мақ­са­тын­да әлі талай-талай талқы­лау және дамы­ту жұмыста­ры жүреді. Біз жаңа әлі­п­биді жасау кезін­де латын қар­пінің клас­си­ка­лық, оңтай­лы үлгісін бас­шы­лы­ққа алып отырмыз.

Екін­ші­ден, әле­умет­тік желі­де, қоғам­да осы жобаға қаты­сты түр­лі пікір­та­ла­стар­дың болуы заң­ды және біз үшін аса маңы­зды. Себебі біз бұл жоба­ны халы­қтың талқы­сы­на ашық ұсы­нып отыр­мыз. Кез кел­ген орын­ды, ұтым­ды ұсы­ны­стар бол­са, олар­ды талқы­ла­у­ға, тың­да­уға дайынбыз.

Үшін­ші­ден, Біры­ңғай стан­дарт­ты енгі­зу кезең-кезеңі­мен, жүй­елі әрі кешен­ді түр­де жүр­гізілетін­ді­гін баса айтқым келеді. Бұл мәсе­ле­де ешқан­дай асы­ғы­сты­ққа жол берілмейді.

– Ербол мыр­за, бұл мәсе­ленің руха­ни, әле­умет­тік және линг­ви­сти­ка­лық қыр­ла­ры толық зерт­теліп, ескеріл­ді деп айта ала­сыз ба?

– Әлбет­те, тіл­дің бір әлі­п­би­ден екін­ші әлі­п­би­ге көшуі – тари­хи үлкен бет­бұры­сты оқиға. Қаза­қстан қоға­мы үшін әлі­п­би тақы­ры­бы кем деген­де ширек ғасыр­дай уақыт айты­лған, көтеріл­ген тақы­рып. Кеңе­стер Одағы ыды­раған соң, көп кешік­пей Әзір­бай­жан, Өзбек­стан, Түр­кі­мен­стан сияқты мем­ле­кет­тер­дің жаңа әлі­п­би­ге көшуі сол кез­де­гі Қаза­қстан қоға­мын да елең­дет­кенін көп­шілі­гі­міз жақ­сы біле­міз. Содан бер­гі уақыт­та маман­дар тара­пы­нан бұл мәсе­ле сан рет көтеріл­ді. Мем­ле­кет бас­шы­сы да бұл мәсе­лені бір­не­ше рет айт­ты. Міне, сол уақыт­тан бері елі­міз­де латын әлі­п­биі жөнін­де­гі әңгі­ме­лер маман­дар тара­пы­нан ғана емес, жал­пы қоғам тара­пы­нан жиі-жиі айты­ла баста­ды. Осы кезең­нен бері ғалым­дар, оның ішін­де Ахмет Бай­тұр­сы­нұ­лы атын­дағы Тіл білі­мі инсти­ту­ты­ның маман­да­ры түр­кі тіл­дес мем­ле­кет­тер­дің латын әлі­п­биіне көшу тәжіри­бесін сара­лап, оның себеп­тері мен сал­дар­ла­рын тіл­дік тұрғы­дан да, әле­умет­тік тұрғы­дан да зерделеді.

Енді сұрағы­ңы­здың әле­умет­тік-қоғам­дық жағы­на кел­сек, әрине, әлі­п­би ауы­сты­ру – үлкен қоғам­дық мәсе­ле, өйт­кені оның әрбір ада­мға қаты­сы бола­тын­ды­қтан, ол таза линг­ви­сти­ка­лық қана мәсе­ле емес, әле­умет­тік те мәсе­ле бола­ды. Осы ара­да дәл қазір латын әлі­п­биінің Қаза­қстан кеңісті­гін­де­гі маз­мұ­ны­на тоқта­лай­ық. Бірін­ші­ден, әлем­дік қауым­да­сты­ққа құлаш сер­ме­ген Қаза­қстан сияқты мем­ле­кет­тің кеңісті­гіне латын таң­ба­ла­ры кір­гелі қашан? Ол біз­ге ең алды­мен нары­қ­пен, жаңа тех­но­ло­ги­я­лар­мен, күн­делік­ті тұты­на­тын тау­ар­лар­мен, жар­на­ма­мен, кино­мен, музы­ка­мен еніп жатыр және жыл­дан-жылға оның өрісі де кеңе­ю­де. Сон­дай-ақ латын әлі­п­биі біздің жаста­ры­мыз бен бала­ла­ры­мы­здың көбісі құл­шы­на үйреніп жатқан ағы­л­шын тілі­мен еніп жатыр. Ол күн­делік­ті қол­да­на­тын ком­пью­тер­мен, қол теле­фон­да­ры­мен және жыл­дам ену­де. Яғни, Қаза­қстан­ның ғалам­мен қаты­на­сы, сол ғала­мы­ңы­здың Қазақ елі­мен қаты­на­сы латын әлі­п­биінің кеңісті­гін­де жүзе­ге асып жатқа­нын көзі­міз көріп отыр.

Сұрағы­ңы­здың линг­ви­сти­ка­лық жағы­на келер бол­сақ, латын әлі­п­биін қабыл­дау әлгі аталған қоғам­дық-әле­умет­тік мәсе­ле­лер­мен сабақ­тас. Қазақ бала­сы­ның дүниенің кел­бетін көруінің, оны тануы­ның бір арна­сы, қала­саңыз да, қала­ма­саңыз да, осы әлі­п­би­мен бай­ла­ны­сты. Сон­ды­қтан біз бұл әлі­п­бидің нұсқа­сын елі­міздің, қоға­мы­м­ы­здың, аза­мат­та­ры­мы­здың қажет­тілі­гі үшін қабыл­дай­ық деп отыр­мыз. «Бола­шаққа бағ­дар: руха­ни жаңғы­ру» атты мақа­ла­сын­да елба­сы: «Латын­шаға көшудің терең логи­ка­сы бар. Бұл қазір­гі заманғы тех­но­ло­ги­я­лық орта­ның, ком-муни­ка­ци­я­ның, сон­дай-ақ ХХІ ғасыр­дағы ғылы­ми және білім беру про­цесінің ерекшелік­теріне бай­ла­ны­сты», – деп, оның өзек­тілі­гін өте қисын­ды жет­кізді. Пре­зи­дент­тің осы тағ­дыр­ше­шті баста­ма­сын жүзе­ге асы­ру ең алды­мен тіл­ші ғалым­дарға жүк­те­леді. Сөй­тіп, ірі мем­ле­кет­тік мәсе­ленің жүзе­ге асуы маман­дар­дың білім-білі­гі­мен, қабілет-қары­мы­м­ен, еңбе­гі­мен орын­да­ла­ды. Осы ара­дан әлі­п­бидің таза линг­ви­сти­ка­лық мәсе­лесі көрінеді.

– Халы­қтың руха­ни өмірінің дамуын­да, мәде­ни мұра­сы­ның сақта­луын­да тіл­дің орас­ан рөлі жөнін­де қай халы­қтың бол­са да, ойшыл­да­ры, оқы­мысты­ла­ры көп айтқа­нын бар­ша­мыз біле­міз. Ғалым ретін­де қазақ тілінің тари­хи рөлі жөнін­де не айтуға бола­ды? Бұл да түр­лі пікір­та­ла­старға тамы­зық болып жүр­ген тақырып.

– Дұрыс айта­сыз. Жал­пы халы­қтың дер­бес халық, дара ұлт болуы­ның үлкен бір кепілі – әлбет­те, оның тілі. Қазақ ойы­ның тарихы­на қара­сақ, тіл­дің ұлт­ты сақта­удағы рөлі ең алды­мен Алаш зия­лы­ла­ры­ның еңбек­терін­де кез­де­седі. Ал тіл­дің әле­умет­тік маңы­зы, тари­хи мис­си­я­сы мей­лін­ше кең көлем­де Ахаң­ның, ұлты­мыз үшін аса қадір­мен­ді Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның еңбек­терін­де әрі біл­гір­лік­пен, әрі тереңдік­пен жет­кізіл­ді. «Өз тілі­мен сөй­лес­кен, өз тілі­мен жазған жұрт­тың ұлт­ты­ғы еш уақыт­та ада­мы құры­май жоғал­май­ды. Ұлт­тың сақта­луы­на да, жоға­луы­на да себеп бола­тын нәр­сенің ең қуат­ты­сы – тілі», – деп, ұлт үшін тіл­дің тағ­дыр­лы тіре­гі екенін айт­са, енді бір пікірін­де: «Егер де біз қазақ деген ұлт болып тұру­ды тіле­сек, қар­ны­мыз ашпас қамын ойлаған­да, тілі­міздің де сақта­лу қамын қатар ойла­у­ы­мыз керек», – деп, тіл­ді адам­ның, ұлт­тың ең ұлы қажет­тілік­терінің басын­да тұра­ты­нын без­бен­дей­ді. Ахаң­ның заман­даста­ры Әли­хан Бөкей­хан, Ғұмар Қараш, Мір­жақып Дула­тов, Хәлел Досмұ­ха­медұ­лы, Жүсі­п­бек Аймауы­тов, Мұста­фа Шоқай, Елдес Омарұ­лы, Мағ­жан Жұма­ба­ев, Сұл­тан­мах­мұт Торай­ғы­ров, Қош­ке Кемең­герұ­лы, тағы да қан­ша­ма зия­лы­лар тіл­ді ұлт­ты сақтай­тын ең басты руха­ни тұғыр ретін­де баса айта­ды. Олар­дың пікір­лері әлі де өзек­ті, әлі де құнды.

Енді олар­дың сөз­дерін сырт­тай қызы­қта­май, оның маз­мұн­дық дең­гей­іне көтерілер бол­сақ, мына­дай тағы­лым­ды аңға­рар едік. Қай халы­қтың бол­са да кей­бір дәстүрі, кей­бір жәді­гер­лері, тіп­ті аса көр­кем деген әде­би шығар­ма­ла­ры ұмы­ты­луы неме­се кеңе­стік кезең­де­гі­дей олар­ды ата­уға, оқуға тый­ым салы­нуы мүм­кін. Бірақ халық ол дәстүр­лер­сіз, жәді­гер­лер­сіз, шығар­ма­лар­сыз руха­ни мәде­ни­еті толық бол­ма­са да, өмір сүре ала­ды. Бірақ халық туған тілін­сіз өмір сүре алмай­ды. Өйт­кені тіл оның руха­ни мәде­ни­етінің бір бөл­ше­гі ғана емес, тіл – сол халы­қтың өзі. Сол үшін де әлем­дік линг­ви­сти­ка­ның негізін салған В.Гумбольдт: «Тіл халық рухы­ның сыр­тқа шығуы сияқты: халы­қтың тілі оның рухы, халы­қтың рухы оның тілі және осы­дан асқан сәй­кест­ік­ті еле­сте­ту қиын», – деп, соны әлем­де алға­шқы­лар­дың бірі болып жан-жақты дәй­ек­теп берді.

Әлі­п­би – сол тіл­ді жет­кі­зу­ші һәм сақта­у­шы фор­ма. Сон­ды­қтан әлі­п­би жасау, оны енгі­зу тіл­ді сақта­у­мен тіке­лей бай­ла­ны­сты. Әлі­п­би – мем­ле­кет­тік әрі ұлт­тық төтен­ше маңы­зды мәсе­ле. Қазір­гі­дей ғалам­дық қарым-қаты­на­стар­дың жедел қарқы­ны латын әлі­п­биіне көшуді қажет ете­ді. Бүгін жаса­лып жатқан қадам – ұрпақтың қамы, сон­ды­қтан мұн­да пары­здың да, жау­ап­кер­шілік­тің де сал­мағы бар деп білемін.

– Пар­ла­мент­те таны­сты­ры­лған әлі­п­би нұсқа­сы­на, оның жаса­луын­дағы негіз­гі ғылы­ми прин­циптер­ге тоқта­лай­ық. Осы нұсқа­ны жасау бары­сын­да қан­дай ғылы­ми прин­циптер қол­да­ныл­ды? Бұл нұсқаға дау айту­шы­лар көп болып тұр ғой…

– Әлі­п­би жаса­удың отан­дық және шетел­дік ғылы­ми тәжіри­бе­лері бар және олар хатқа түс­кен, жинақталған. Жұмыс тобы осы­лар­дың негіз­гілерінің бар­лы­ғы­мен дер­лік жан-жақты таны­сып, ғылы­ми тәжіри­бе­лер­ді сара­ла­ды. Көп­шілік білетін­дей, осы­дан бір ғасыр­дан сәл астам уақыт бұрын Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның әлі­п­биі жасал­ды. Ахаң­ның қазақ тіл білі­мінің негізін салуы, осы ғылым­ның бар­лық негіз­гі сала­ла­ры­на қалам тар­туы оның әлі­п­биін канон­дық нұсқа дең­гей­іне жет­кізді. Яғни, Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның қазақ тілін тұтас зерт­те­уі, тіл табиға­тын терең тануы ол дай­ын­даған әлі­п­биді де ең жоғарғы дең­гей­де­гі нұсқа етті. Бұл әлі­п­би­ге оның заман­даста­ры, әріп­те­стері айры­қ­ша баға бер­ді. Сон­дай-ақ тіп­ті Алаш зия­лы­ла­ры­на тый­ым салы­нған кезеңнің өзін­де 1970 жылғы «Әлі­п­би құра­с­ты­ру­дың мате­ма­ти­ка­лық фор­му­ла­сы» атты еңбе­гін­де бел­гілі орыс ғалы­мы Н.Ф. Яко­влев әлі­п­би жаса­удағы мате­ма­ти­ка­лық дәл­дік пен нақты­лық тура­лы айта келіп: «… осы­ған сәй­кес тәсіл­мен әлі­п­би­де­гі таң­ба­лар­ды қысқар­тып, «син­гар­мо­низм» ата­ла­тын заң­ды­лы­қты толық сақтаған, оны инту­и­тив­ті түр­де орын­дап шыққан түр­кі-татар тіл­дерінің бірі – қазақ тілінің әлі­п­биін жасаған жер­гілік­ті қазақ Бай­тұр­сын бол­ды… ол осын­дай фор­му­ла­дан шығып мүл­тіксіз орын­да­удың жаңа көк­жи­егін көр­сет­ті», – деп жоға­ры бер­ген. Енді Ахаң­ның осы әлі­п­биді жаса­уда қан­дай ғылы­ми прин­циптер­ді негіз­ге алға­ны­на келей­ік. Бірін­ші­ден, Ахаң­ның әлі­п­биі қазақ тілінің төл дыбыст­ық жүй­есін толық қам­туы­мен ерекше. Екін­ші­ден, ол әлі­п­би оқу мен жазу дағдыс­ы­ның оңай болуы­мен баға­лы. Үшін­ші­ден, автор қаза­қтың төл дыбыст­а­ры­мен бір­ге шет тіл­ден енген дыбыст­арға қалай қараға­ны­мен де біз үшін өте құнды.

Қазақ ғалы­мы­ның осы прин­циптері жал­пы әлі­п­би жаса­удың әлем­дік ең озық ғылы­ми тәжіри­бе­лері­мен ұшта­сып жатыр. Бұдан шыға­тын қоры­тын­ды: біз бүгін де Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның ғылы­ми прин­циптерін бас­шы­лы­ққа алуы­мыз керек. Соны­мен бір­ге латын әлі­п­биінің қазір­гі ғалам­дық кеңістік­те­гі рөлі мен маңы­зы жөнін­де де ұмыт­паға­ны­мыз абзал. Пар­ла­мент­те ұсы­ны­лған жобаға орал­сақ, Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның да, әр тіл­дер­ге арналған латын әлі­п­биі нұсқа­ла­ры­ның да тәжіри­бе­лері бас­шы­лы­ққа алы­нға­нын атап айта­мыз. Бұл нұсқа­да 25 таң­ба және 8 диграф бар. Таң­ба­лар­дың бар­лы­ғы дер­лік клас­си­ка­лық латын­дағы дыбыст­арға сәй­кес келеді. Ал диграф­тар қазақ тілінің дыбыст­ық жүй­есін толық қам­ту үшін алын­ды. Мыса­лы, «ае» дигра­фы қаза­қтың «ә» дыбысын береді. Бұл диграф­тың алы­нуы оның «ә»-нің дыбыст­а­луы­на жуы­қты­ғы­нан. Кезін­де Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның «ә» дыбысын беру үшін тура осы «ае» таң­ба­ла­рын алған­ды­ғы жөнін­де өз зерт­те­улерін­де таны­мал ғалым Әлім­хан Жүні­с­бек жазып жүр. Бұған қоса, дәл осы диграф бірқа­тар тіл­дер­де «ә» дыбысын береді. Енді осы «е» әрпі арқы­лы диграф беруді біз «ө» және «ү» дыбыст­а­рын беру­де қол­дан­дық. Соның нәти­же­сін­де бұл дауы­сты дыбыст­ар­ды диграф­тар арқы­лы берудің прин­циптік негізін құра­ды. Ал дауыс­сыз дыбыст­ар­ды беру­де біз «һ» әрпін пайдаландық.

– Көп­те­ген ұсы­ны­лған жоба­лар­дан таң­ба­лар­дың асты­на неме­се үстіне ноқат­тар қой­ы­лға­нын аңғар­дық. Ұсы­ны­лған әлі­п­би­де ондай ноқат­тар­ды бай­қа­ма­дық. Оның себебі неде?

– Дұрыс бай­қаған­сыз. Әлі­п­би түзу­де сол ноқат­тар­ды пай­да­лан­бай, тек қана латын­ның төл таң­ба­ла­рын ғана алу­дың маңы­зы айры­қ­ша. Себебі латын әріп­теріне әртүр­лі диа­кри­ти­ка­лар қою, бір жағы­нан, әлі­п­биді латын әлі­п­биі емес, қос­па әлі­п­би ете­ді, екін­ші жағы­нан, төл дыбыст­а­ры­мы­зды сақта­уға толық мүм­кін­дік пен кепіл­дік бер­мей­ді. Себебі мобиль­ді теле­фон­дар, смарт­фон­дар, план­шет­тер, нет­бук­тар, ноут­бук­тар, ком­пью­тер­лер жазу­дың да құра­лы­на айналған­да және олар біз­ге әлем­нің түк­пір-түк­пірі­нен келетін­дік­тен, олар­дың кла­ви­а­ту­ра­ла­рын­да 26 таң­ба­дан тұра­тын латын әлі­п­биі ғана орна­ла­сты­ры­ла­тын­ды­қтан, олар­ды тұты­ну­шы­лар өза­ра осы клас­си­ка­лық латын таң­ба­ла­рын ғана пай­да­ла­на­ды. Әрине, ком­пью­тер­лер­ге, ноут­бук­тарға, план­шет­тер­ге қосым­ша бағ­дар­ла­ма­лар енгізу­ге бола­ды. Бірақ адам­ның күн­де ең көп қол­да­на­ты­ны – мобиль­ді теле­фон. Қазір­дің өзін­де «ә»-ні «а»-мен алма­сты­ру, «қ»-ны «к»-мен алма­сты­ру, т.с.с. дыбыст­ар­ды жаз­бау әсіре­се жастар­дың ара­сын­да кең етек алған. Осы­лай­ша кете бер­се, онда төл дыбыст­а­ры­мыз енді бір 20–30 неме­се 40–50 жыл­дан кей­ін не бол­мақ, соны ойла­у­ы­мыз керек.

Әлі­п­биі­мізді диа­кри­ти­ка­лық бел­гілер­сіз түзуі­міздің тағы бір себебі халы­қа­ра­лық ақпа­рат­тық жүй­е­ге ену, әлем­дік тех­но­ло­ги­я­ны иге­ру­де жатыр. Оның үстіне біз ұсы­нып оты­рған диграф­тар сырт­тан емес, бар­шаға бел­гілі латын әлі­п­биінің төл таң­ба­ла­ры, ал диа­кри­ти­ка­лар – кей­ін пай­да болған жасан­ды таң­ба­лар. Деген­мен кей­бір әріп­те­стер диграф­тар­ды пай­да­ланған­нан гөрі диа­кри­ти­ка­лар­ды қол­данған жөн деп санай­ды. Әлі­п­би нұсқа­сы жари­я­ланған­нан кей­ін осын­дай пікір­лер де айты­лу­да. Әрине, әлі­п­би жаса­удың әртүр­лі тәсіл­дері мен әдістері бар. Бұл ара­да ғылы­ми көзқа­рас­тар­дың алу­ан­ды­ғы да бай­қа­лу­да. Қара­пай­ым адам­дарға кел­сек, олар­дың бел­гілі бір бөлі­гі диграф­тар­ды, енді бір бөлі­гі диа­кри­ти­ка­лар­ды оңтай­лы қабыл­да­уы мүм­кін. Олар­дың ерекшелі­гі тура­лы жоға­ры­да айтылды.

– Сіз шет тіл­ден енген дыбыст­ар­дың осы жаңа нұсқа­да неге қол­да­ны­лға­ны жөнін­де толы­ғы­рақ әңгі­ме­леп бер­сеңіз, оның қан­дай себеп­тері болды?

– Бұл әлі­п­би­ден в, ф, ц сияқты дыбыст­ар­дың орын алуы, олар­дың әрқай­сысы­на таң­ба берілуінің өзін­дік прин­циптері бар. Қазақ тілінің төл фоне­ти­ка­лық жүй­есіне кір­мей­тін орыс тілі арқы­лы грек, латын тіл­дері­нен кел­ген халы­қа­ра­лық сөз­дер­де кез­де­сетін ф, в фоне­ма­сы сол орыс тілінің өзін­де де көп­ке дей­ін қабыл­дан­бай, бөтен, жат дыбыст­ар болып кел­ген. Сон­ды­қтан ф фоне­ма­сы­нан баста­ла­тын сөз­дер орыс тілін­де мүл­де аз, бір­не­ше сөз­дер фаб­ри­ка, фир­ма, фильм деген­дер Еуро­па тіл­дері­нен кел­ген. Сон­ды­қтан әлі­п­бидің қата­ры­нан в,ф дыбыст­а­рын алып тастаған дұрыс емес. Бұл дыбыст­ар және оны бел­гілей­тін әріп­тер біз­ге шетел­ден енген ғылым сала­ла­рын­дағы тер­ми­но­ло­ги­я­лық жүй­ені беру үшін керек. Мәсе­лен: «фаб­ри­ка» деген сөзді «пәбірій­кә» деп бере алмай­мыз ғой. Бұл ара­да біз жас ұрпақтың сапа­лы білім алуын да мықтап ойла­нуы­мыз керек. Бұл бола­шағы­мыз үшін үлкен мәсе­ле. Айта­лық, әлем­де­гі бүкіл физи­ка ғылы­мы СИ жүй­есіне негіз­де­леді, химия сияқты іргелі сала Д.Менделеевтің пери­од­тық таб­ли­ца­сы­на негіз­де­леді. Ондағы тер­мин­дер мен ата­у­лар­да жоға­ры­да аталған дыбыст­ар көп қол­да­ны­ла­ды. Бүкіл әлем қабыл­даған осын­дай ғылым­дық жүй­е­лер­ді біз қалай өзгерт­пек­піз, әрине, өзгер­ту­ге болмайды.

– Ал енді осы мәсе­ле­ге Ахмет Бай­тұр­сы­нұ­лы бастаған қазақ ғалым­да­ры қалай қараған?

– Бұл мәсе­лені өзім де айтқым келіп отыр еді. Сұраға­ны­ңыз жақ­сы бол­ды. 1924 жылы Орын­бор­да Қазақ білім­паз­да­ры­ның сиезі болған. Бұл ғылы­ми жиы­нға сол кез­де­гі бар­лық дер­лік қазақ оқы­мысты­ла­ры жиналған. Сиез­де қазақ әлі­п­биіне басқа тіл­ден енген дыбыст­ар­ды алу қажет пе, қажет­сіз бе деген мәсе­ле­лер талқы­лан­ды. Мыса­лы, сиез­де сөй­ле­ген Елдес Омарұ­лы шет тілі­нен енген бір­не­ше дыбысты қазақ әлі­п­биі­нен шыға­ру керек деген ұсы­ныс айта­ды. Сол кез­де Ахмет Бай­тұр­сы­нұ­лы: «… қазақ тілін­де сақта­луға аз да бол­са ақы­сы бар «һ»; өйт­кені «һ» дыбысы­мен айты­ла­тын қаза­қтың өз тілін­де аз да бол­са, сөз­дер бар» – дей­ді. Яғни, Ахмет Бай­тұр­сы­нұлы­ның әлі­п­би жаса­удағы ғылы­ми прин­ци­пін­де тіл­дік қор­дағы сөз­дер­дің де маңы­зы­на айры­қ­ша мән беріл­ген. Біз бүгін сол Алаш зия­лы­ла­ры­ның осын­дай прин­ци­пін қазір­гі қазақ тіліне ғылым мен тех­но­ло­гия, заман тілі­мен енген ц, ф, в дыбыст­а­ры қол­да­на­тын сөз­дер­дің жазы­луын да мықтап ескер­гені­міз абзал. Біз осы­лар­ды негіз ете оты­рып, осы әлі­п­би жоба­сын­да осы дыбыст­арға орын бер­дік. Ал қазір­гі ғылым мен тех­но­ло­ги­я­ның дәуірін­де біз осы мың­даған сөз­дер­ді, әрине, алып тастай алмай­мыз. Егер олай істе­сек, оны күн­делік­ті ғылым, биз­нес, жаңа тех­но­ло­ги­я­лар сала­сын­да қол­да­нып жүр­ген қоғам­ның үлкен бөлі­гінің түсініс­пе­ушілі­гін қалыптастырамыз.

– Жоға­ры­да да айт­тық, әлі­п­би нұсқа­сы жари­я­ланған бір-екі күн­нің ішін­де қоғам­да алу­ан пікір­лер айты­лу­да. Олар­дың көбісі осы нұсқа­ны ағы­л­шын әлі­п­биі­мен салы­сты­рып жүр. Осы мәсе­ле­ге сіз қалай қарайсыз?

– Иә, ондай құбы­лыс бар. Өйт­кені біздің латын әлі­п­биі тура­лы түсіні­гі­міз бен ассо­ци­а­ци­я­ла­ры­мыз ағы­л­шын әлі­п­биі­мен, тіп­ті осы тіл­мен бай­ла­ны­сты. Бұл ара­да біз мына нәр­сені жақ­сы­лап ұғы­нға­ны­мыз жөн. Ағы­л­шын әлі­п­биі – латын гра­фи­ка­сын­дағы көп әлі­п­би­лер­дің бірі, яғни ағы­л­шын әлі­п­биі ағы­л­шын тілінің төл әлі­п­биі емес. Бірақ біздің азды-көп­ті білетіні­міз – осы ағы­л­шын тілі мен әліпбиі.

Қазақ тілі мен ағы­л­шын тілі әлем­де­гі тіл­дер тобын­да тоқай­лас­пай­ды. Әрқай­сысы басқа тіл­дік семьяға жата­ды. Яғни, олар­дың фоне­ти­ка­сын­да, грам­ма­ти­ка­сын­да, сти­ли­сти­ка­сын­да түбір­лі айыр­ма­шы­лы­қтар бар. Сон­ды­қтан латын әлі­п­биі негізін­де­гі қазақ әлі­п­биін жаса­уда біз ағы­л­шын тілінің тәжіри­бе­леріне жал­тақтай бер­ме­уі­міз керек. Егер ол тәжіри­бе­лер­ді өз әлі­п­биі­мізді пай­да­лан­сақ, онда тіп­ті ол қазақ тілінің әлі­п­биі бол­мас еді. Әрине, қазір жұрт жаңа нұсқа­мен таны­сып жатқан­да, олар біз қала­сақ та, қала­ма­сақ та, жаңа әлі­п­би­ден ағы­л­шын әлі­п­биінің ерекшелік­терін іздей­ді. Кей­бір ұқса­сты­қтар болуы мүм­кін. Бірақ бұл қазақ тілінің дыбыст­ық жүй­есіне құры­лған қазақ әлі­п­биі екенін жақ­сы­лап ұғы­най­ы­қ­шы. Осын­дай маңы­зды прин­ципті ескеріп, қай­та­лап айтай­ын, ең алды­мен қазақ тілінің дыбыст­ық жүй­есі бас­шы­лы­ққа алынды.

– Енді түр­лі пікір­та­ла­старға себеп болған сұрақты қой­сам деп отыр­мын. Сіз­дер жари­я­лаған нұсқа тура осы күй­ін­де қабыл­да­на ма?

– Бұл нұсқаға әлі де апро­ба­ци­я­лық жұмыстар жүр­гізіл­мек. Оған жастар, әртүр­лі сала маман­да­ры қаты­сты­ры­ла­ды. Осы апро­ба­ци­я­ның нәти­же­лері де бұл әлі­п­би нұсқа­сы­ның қол­да­ны­сқа икем­ділі­гін айқын­да­уға негіз бола­ды. Соны­мен бір­ге маман­дар тара­пы­нан айты­лып жатқан ұсы­ны­стар­дың ғылы­ми­лы­ғы да ескеріл­мек. Яғни, елі­міз­де латын әлі­п­биіне көшу кезең-кезеңі­мен жүзе­ге асы­ры­ла­ды десек, нақты нұсқа­ны қабыл­дау жұмыста­ры­на да бел­гілі бір уақыт қажет бола­ды. Бұл, әлбет­те, әлі­п­бидің сапа­лы дең­гей­де орын­да­луы­на оң ықпал етері күмәнсіз.

– Ербол Ердем­бекұ­лы, сіздің ойы­ңыз­ша, латын әлі­п­биіне көшу қан­ша уақы­тқа созылады?

– Әрине, қан­дай да бол­сын, халы­ққа, бола­шаққа қажет баста­ма­ның жыл­дам әрі сапа­лы орын­да­луын бар­лы­ғы­мыз қалай­мыз. Әлі­п­бидің нақты нұсқа­сы бекітіліп, оны өмірі­міздің бар­лық сала­сы­на енгі­зудің жұмыс жос­па­ры жасалған­да, біз оған мей­лін­ше нақты­рақ жау­ап бере­міз. Латын әлі­п­биі таң­ба­ла­ры­ның отан­даста­ры­мы­здың көп­шілі­гіне таны­сты­ғы сана­мы­зға сенім ұяла­та­ды. Оның бер жағын­да латын әлі­п­биіне көшуді жап­пай қол­дап жатқан халы­қтың көңіл-күйі мен ықы­ла­сты пікір­лері сені­мі­мізді бір күшейт­се, ал халқы­мы­здың бой­ын­дағы білім­ге құштар­лық ол сенім­ді бекі­те түседі. Олай бол­са, әлі­п­бидің жаңа нұсқа­сы көп созыл­май, меже­ле­ген уақыт­та қабыл­да­на­ды деп сенеміз.

– Сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

Айсұ­лу ОСПАН,

«D»