«Общественная позиция»
(проект «DAT» №35 (399) от 28 сентября 2017 г.
Қазақ тілінің латын графикасындағы жаңа әліпбиін енгізу бастамасы қыркүйек айындағы ең көп талқыланған, дүмпу тудырған тақырып болды. Халықтың басым көпшілігінің латын қарпіне көшуді толық қолдап отырғаны басы ашық мәселе. Ал өткенде парламенттік тыңдауда ұсынылған жаңа әліпбидің нұсқасына қатысты көптеген ескертпелер, ұсыныстар әлі де айтылып жатыр. Бұл туралы газетіміздің өткен сандарында да жазғанбыз. Тақырыптың өзектілігін, пікір алуандығын басшылыққа алып, бүгін жаңа әліпбиге қатысты бір топ танымал азаматтардың пікірімен таныстыра кеткенді жөн көрдік.
Асанәлі ӘШІМОВ,
Қазақстанның Еңбек Ері
Қайта жаңғыру заманындағы барлық озық технологияның үлгісі болып отырған латын әліпбиіне көшу – еліміз үшін, өнеріміз бен мәдениетіміз үшін үлкен рухани құбылыс. Латын әліпбиін енгізу – халқымыздың білімі мен мәдениеті, өнерінің дамуына тағы бір серпіліс әкелетін дара жолы деп білемін.
Ұлттық өнердің қара шаңырағы бола білген М.Әуезов театрының ұжымы бүгінгі – ел болашағы үшін қабылданғалы отырған маңызды шешімге қолдау көрсетіп, еліміздің жаңа әліпбиге көшуіне белсенді атсалысатын боламыз. Барша қазақстандықтарды егемендік пен елдік жолындағы бетбұрысты қадаммен шын жүректен құттықтаймын! Латын әліпбиі – әлемдік кеңістікке енуге апаратын жол!
Бибігүл ТӨЛЕГЕНОВА,
КСРО және Қазақстанның халық әртісі,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
Мен негізі 1940 жылдарда латын әліпбиінде оқып, білім ала бастаған жандардың бірімін. Сол себепті оның артықшылығын көргендіктен, ел президенті ұсынған бастаманың қазіргі таңда қолдау тауып отырғанына ризамын.
Мен өнер саласында жүргендіктен, шет мемлекеттерде көп болдым. Сол кезде көргенім – өнер туындыларының көбі латын әліпбиінде жазылған және оны аудару арқылы түпнұсқасын жоғалту қаупі бар. Сондықтан тарихи жәдігерлерімізді, өнер туындыларымыздың түпнұсқасын сақтап, тарихи маңыздылығын жоғалтпай жеткізу үшін латын әліпбиіне өткеніміз дұрыс деп есептеймін.
Сонымен қатар біздің келешек ұрпақ ғылыми-техникалық инновация дәуірінде өмір сүруде. Ал техника тілі ағылшын емес пе? Сол үшін қазірден бастап латын әліпбиінде жазып үйренсін, дағдылансын деймін. Бұл жұмысты тиянақтылықпен, жауапкершілікпен соңына жеткізу керек деп есептеймін.
Смағұл ЕЛУБАЙ,
жазушы
Елбасының бастамасымен қолға алынып жатқан қазақ әліпбиін латын қарпіне көшіру қозғалысының ішінде біз де бармыз. Бұл қозғалысты қолдаймыз.
Енді осыған орай айтатын пікіріміз, латын графикасына ауысу қарекетін тым асықтырмай, аптықтырмай, жеті рет өлшеп, бір рет кесетін шаруа деп білеміз. Өйткені әліпби бір жылға, он жылға таңдалмайды. Ол ғасырларға кетеді. Ұлттық мұраға айналатын құндылық.
О бастан Қазақстанда әліпби өзгеретін болса, онда бүкіл балабақша, мектептер латынға ауысуы керек деген идеяны айтқан едім. Және сол идеяны әлі де айтам. Яғни, әліпби ауысатын болса, жартысы кириллицада қалып, жартымыз латынға ауысатын болсақ, бұл бөлінуге әкелмей ме деген күдік бар.
Бұл форма туралы мынандай ұсыныс айтсам. Біз президентпен кездесуде Қазақстанда балабақшадан бастап, орта мектеп бір бағдарламамен оқуы керек және ол жерде мемлекеттік тіл басты тіл болып, орыс тілі мен ағылшын тілі қосымша жүру керек деген едік.
Мінекей, осы орайда мемлекеттік тілді латын графикасымен оқытып, оқу процесінің өне бойында, оның ішінде орыс тілінде жүретін пәндерді кириллицамен, ағылшын тілінде оқытатын пәндерді ағылшын әліпбиімен оқытса, қалай болар еді. Сонда мектепте үш әліпби де жүреді. Әрине, ең басты қазақ әліпбиі бірінші тұрады. Сонда бұрынғы құндылықтар да ұмыт қалмай, енді байлықты да өзіміз иемденіп, пайдаға кенелер едік. Өткен жүз жылдық тарихтан қол үзбейміз, рухани жіп үзілмейді.
Мұрат ЖҰРЫНОВ,
Ұлттық Ғылым академиясының президенті
Мен латын әліпбиіне көшу туралы бастаманы 1994 жылдан қолдап, қолға алғанмын. Ол жылдары А. Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ректоры едім. Сол кезде Түркия, Қытай, Моңғолия, Қырғызстан және басқа да түркі тілдес елдерден студенттер мен мұғалімдер келіп тәжірибеден өтетін. Сол уақытта туындаған қиындық – біздегі бар ақпаратты олардың меңгере алмауы, ал олардың зерттеулерін біздің мамандардың түсінбеуі болды. Осы ретте университет ішінде қолдану мақсатында қазақ латын әліпбиін ойлап таптық. Негізі ретінде 1929–1942 жылдары қолданылған латын әліпбиінің үлгісін алдық.
Бұл уақытта аңғарғанымыз, түркі тілдес бауырлардан бөлек америкалықтардың өзі қазақ тілін жарты жылда толық меңгеріп алғаны. Бұдан кейін аталған әліпбиімізді жан-жақты зерттеп, толықтырып отырдық. Мәселен, жапондықтар өз ана тілін өте қатты жақсы көріп, қадірлейді. Алайда ғылыми ортадағы жаңалықтарымен ағылшын тілінде бөліседі. Ондағы мақсат әлемді түгелдей қамту болып табылады. Өйткені ғылыми-инновация тілі ағылшын тілі екені барлығымызға мәлім.
Бұл түркітілдес бауырлармен ынтымақтастығымызды да нығайтады. Мүмкін, өзбек, татар және ұйғырдың әліпбиі бөлек дерсіз, алайда негізгі 25 әріп барлығына ортақ. Сондықтан арада болатын бірнеше әріп өзгешелігін меңгеріп алу қиындық тудырмайды. Тарихқа көз жүгіртсек, түркі тілдес елдердің мәдениеті, әдет-ғұрпы бір-біріне ұқсас болған. Осы ретте латын әліпбиіне көше отырып, бізге беймәлім дүниелермен тыңғылықты танысуға мүмкіндік аламыз. Ұлттық кодымызды сақтап, тіліміздің өркендеуіне жол ашамыз. Жазушы, ақын және ғалымдарымыздың шығармалары мен зерттеулерін әлем алдында терезесі тең мемлекет ретінде көрсете аламыз. Сондықтан латын әліпбиіне көшудегі қолға алынған жұмыс өз нәтижесін көп күттірмей береді деген ойдамын. Бұл ең алдымен болашақ ұрпақтың игілігі үшін жасалатын игі дүние болмақ.
Нұрғали НҮСІПЖАН,
ҚР халық әртісі
Егемендіктің тағы бір таңы жаңа күн жаңалығын жария етті. Ол жаңалық – біздер, өнер адамдары көптен күткен президентіміздің болашаққа бағдар беретін рухани жаңғыру жаңалығы болып отыр.
Жаңғырудың ерекшелігі – еліміздің алдағы уақыттарда мықты, біртұтас болуы үшін болашаққа қалай қадам басуымыз жəне бұқаралық сананы қалай өзгерту жолдарын тайға таңба басқандай етіп ашық айтып, анық көрсеткендігі.
Рухани жаңғырудың басты өзегіне айналған негізгі ұстаным – тарихта талай өзгерістерге ұшырап, қайта оралған латын əліппесіне ұлт болып көшу. Бұл – мəңгілікке көшін түзеген қазақ елінің білім, ғылым саласындағы ұлттық ұстанымы, өмірлік қолтаңбасы болмақ.
Егемен елдің, еркін елдің бүгінгі таңдағы қалауы мен таңдауы осы деп білемін. Өткен тарихтағы Күлтегін бабамыз тасқа жаздырып кеткеніндей, «Елім үшін күндіз отырмадым, түнде ұйықтамадым» деген заман бізге енді келді деп есептеймін. Ол үшін заман талабына сай біліммен, əлемдік ғылыммен, уақыт ағымымен өркендеп өсіп жатқан озық технологияны орынды пайдалану арқылы ғана іске асыра аламыз.
Мархабат БАЙҒҰТ,
жазушы
Латын әліпбиіне көшу туралы әртүрлі пікірлер білдіріліп жатыр. Бір жағынан, бұл дұрыс, түсінікті. Екінші жағынан, кейбір көзіқарақты, тіпті зиялы дейтін адамдардың тап бүгін естігендей елеурей өзеурейтіні өкінішті.
Біздің ойымызша, ұлттық ұлы тірліктерде асыққан да зиян, кешіккен де зиян. Өзбек пен әзербайжан бауырлар асықты. Қателіктер кездесті. Он төрт жыл бойы түзетіп келеді. Әйтеуір алға жылжуда. Біз осы бауырлардың қателіктерін қайталамауға тиіспіз. Кириллицаға өткенде, қазақ тілінің көптеген заңдылықтары кешірілместей, дөрекі түрде бұзылды. 1940 жылдан бастап, сталиндік реформаның зардабынан қайран қазақ тілінің айтылу, жазылу, үндестік, терминдер және басқа да мәселелеріне байланысты жол берілген өрескелдіктерге бірте-бірте әбден үйреніп, етіміз өліп кетті.
Енді латын әліпбиіне көшу кезінде кириллица келтірген барлық залал-зияндарды түгелдей түзетуге парыздармыз. Бұл үшін тіл жөніндегі тиісті мекемелер, тиісті ғалымдар кейінгі он-он бес жылда жан күйдіре жұмыс істеуге міндетті еді.
Әлі де кеш емес. Біздің Бексұлтан Нұржекеев сияқты жазушылардың да ұсыныстары мен пікірлерін ескерген абзал. Рас, қиындықтар, күрделі күрмеулер кездеседі. Оңай болмайды. «Сауатсыздық белең алады» дегендей қауіптер де көп айтылуда. Қазіргі кириллицада да сауатсыздықтың сырқаттары меңдеп, дендеп тұрғанын түк те ойланбаймыз.
Сауатты жазатын адамдар сирек. «Кітаптар, әсіресе әдебиет оқылмай қалады» дейтіндер де аз емес. Кириллицамен жарытып оқып жатқандар да шамалы. Шын оқитындар араб жазуына өтсек те, тіпті Тоныкөктердің таңбасына оралсақ та оқиды. Оқымайтындар, бәрібір оқымайтын шығар.
Кейбір сыртқы күштер «Қазақстанда кириллицаға және орыс тіліне шабуыл басталды» деп байбалам салуда. Қайран қазақ тілі мемлекеттік тіл болып жарияланғанда да айқай шығарғандар, ұлт рухын жасытып, жуасытып тастағысы келгендер табылған. Арандатушылардың айқайына сүрең қоспай, оларға бірлік пен ынтымақ, ұмтылыс пен құлшыныс арқылы жауап берейік.
Есмұхан
ОБАЕВ,
Қазақстанның халық әртісі,
профессор
Мен лингвист емеспін, архив ақтарып отырған тарихшы ғалым да емеспін, «тілді», «түсіндіруді» қажет етпейтін өнердің төңірегінде жүрсем де, латын қарпінің қабылдануын қолдаймын. Өйткені латын деген дүние қазақ жұртына жат, таңсық нәрсе емес. Соғыс басталғанға дейін осы қаріппен қара танып, осы әліпбимен сауат ашқан қазақтың ешқайсысының дамымай, далада қалғанын көргеніміз жоқ. Керісінше, тап осы кезеңде өмір сүрген қазақ халқы үшін бұл рухани, мәдени, ағарту, экономикалық салалар бойынша үлкен секіріс жасаған алтын аралық болып тарихта қалды.
Біраз жасты еңсергенімізбен, осы қаріптің бәрімен бала күнімізден таныспыз, көкейде жатталған, көз алдымызда әлі күнге сайрап тұр. Бар болғаны – біз латын қарпін неміс тілі деп оқыған екенбіз. Ал бүгінгі технологиялардың қарыштап алға басып, жаһандық қоян-қолтық байланысқа бәріміз мүдделі болып отырған заманда жас ұрпақтың осы қаріптерге негізделген әліпбимен қарым-қатынас жасағаны көп түйінді шешіп беретіні анық.
Қоғамда латынға өту мәселесі әлдеқашан пісіп-жетілді, тек жан-жақты салмақтап, саралаған дұрыс шешім қажет. Әрине, жобаны талқылау барысында талас-тартыс, көзқарас қайшылығы да орын алатыны заңдылық. Нәтижесінде жұмыс комиссиясы жауапты мекемелермен ортақ мәміле жасай отырып, ұлтымыз ұтылмайтын, заманауи талаптың үдесінен шығатын әліпби ұсынса, бүгінгі қайшылық та, қиындық та ұмыт қалары сөзсіз.
Алтынбек ҚОРАЗБАЕВ,
Қазақстанның халық әртісі
Мен өнерімнің арқасында түрлі жерлерде болдым. Сондағы көргенім – барлығы дерлік латын әліпбиін қолданады екен. Бұл дегеніміз – олардың тарихы, мәдениеті, өлең-жырлары, түрлі жаңалықтары латын әліпбиінде жарық көреді деген сөз. Осы ретте біз үшін бұл қолжазбаларды өз деңгейінде зерттеу, сонымен қатар оларға өз дүниемізді танытып, көрсетуге мүмкіндіктер жоқ екендігін түсіндім.
Мысалы, әзербайжандықтар 10 жыл бұрын, өзбекстандықтар 15 жыл бұрын латын әліпбиіне өткен екен. Бұл жағынан біз кішкене кешігіп қалдық. Алайда «Ештен кеш жақсы» дейді. Сол себепті елбасымыздың бастамасын толық қолдаймын. Менің ойыма өнер адамдары да толығымен қосылады деп сенемін. Келешекте біздің өскелең ұрпақ бүгінгі істелген жұмыстың арқасында бәсекеге қабілетті, өз ана тілінде жазып және оқи алатын, ата-бабасының мәдениеті мен тарихын толық білетін азамат болатынына сеніммен қараймын.
Топтаманы дайындаған –
Айсұлу ОСПАН