«Общественная позиция»
(проект «DAT» №42 (406) от 16 ноября 2017 г.
Бейсенбідегі бетпе-бет
Біздің бүгінгі қонағымыз – әдебиет сыншыларының айтуы бойынша, поэзия еліне «тасқын» болып келген жас ақын Әлия Іңкәрбек. Жас та болса, өлең өлкесіндегі талайларды таңдай қақтырған Әлияның әлеміне қызығушылықпен «Бейсенбідегі бетпе-бет» айдары аясында әңгімелескен едік.
– Әлия, жас болсаң да, поэзия әлемінде өзіндік қолтаңбаңды қалыптастырып үлгердің. Өзің жайында «барлығымыздан озып, он сегіз жасында алғашқы кітабын шығарған ақын қыз» деп жатады…
– Дұрыс айтасыз. Әр адамның өз көктемі болады. Шынында да, менің көктемім ерте келді. Он сегіз жасымда «Тәңіртау» атты тұңғыш кітабымды оқырмандарға ұсындым. Және оқырмандарым жақсы қабылдады деп ойлаймын. Пышақтың қырындай ғана жинақ болғанымен, бұл мен үшін жүгі ауыр, салмақты кітап. Себебі онда менің ғаламға деген өзімдік көзқарасым, дүниетанымымдағы ерекше құбылыстардың өлеңге айналған жазбаша нұсқасы бар.
Биыл наурыз айында «Тасқын» атты екінші жыр жинағымның тұсауын кестік. Тұсаукесер Қарағандыдан басталып, Астана қаласы және Баянауыл аймағына ұласты. Кітап тұсаукесерінің арқасында Баянауылдың ғажайып табиғатын көрдім, ондағы ізгі жандармен кездестім. Еліміздің әр түкпіріндегі ақындар қуанышыма ортақтасып, ізгі тілегін де айтып жатты. Ерекше әсер алдым. Сол әсерден әлі құстай қалықтап ұшып жүрмін.
– Жақында әлеуметтік желіден «Тасқын» деп аталатын шығармашылық орталығыңды ашқаныңды оқыдым. Құтты болсын! Ақындарға пиар жасауға оңтайлы орталық болғалы тұр дейді. Жалпы, ауыз толтырып айтары болмаса, ақынға пиар қажет пе?
– Негізі, нағыз ақынға пиар керек емес. Шын таланттың пиары – өлеңі! Дегенмен, қазіргі кез ақпараттың заманы болғандықтан, әлеуметтік желі арқылы жас қаламгерлердің танылуына мүмкіндік туып отыр. Бұл, әрине, көңіл қуантарлық жайт.
Ал шығармашылық орталыққа келер болсақ, «Тасқын» кітабымның жалғасы ретінде және қазіргі жастардың ой еркіндігінің тасқыны болсын деген ниетпен аштым. Таңғы сағат оннан кешкі сол уақытқа дейін есігі ашық тұрады. Бұл жерде кітап оқылады, ой, сөз еркіндігі болады. «Қазір жастар кітап оқымайды» деген үлкен кісілердің пікірі бар. Осы стереотипті бұзғым келеді. Сол себептен осы орталық арқылы жастардың жаңашыл екенін, болашаққа қорықпай қадам басатынын дәлелдемек ойым бар.
– Ал осы кітаптарыңды жарыққа шығаруға мемлекет тарапынан көмек болды ма?
– Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан әдебиетке, руханиятқа көп көңіл бөлініп жатыр. Жастардың кітаптары мемлекеттік тапсырыспен жыл сайын шығып, еліміздің түкпір-түкпіріне таралады. Бұрын менің ауылымдағы кітапханада енді таныла бастаған авторлардың кітаптары апта сайын келіп түсетін. Мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару – қаламгер үшін зор бақыт, әрі жауапкершілік деп білемін. Ал жеке автордың басып шығарған кітаптары аймақтарға жете алмай, оқырмандарын таппай қалады. Бірақ алдағы уақытта бұл олқылықтардың орны толады деп есептеймін.
– Тәңіртаудың қызысың, өлеңдеріңде де тауға деген ыстық ықылас байқалып тұрады. «ДАТ»-тың оқырмандарына туған жеріңді таныстыра отырсаң…
– Жұмекен ақынның «Қазақстанның қай өлкесі болсын – туған жерім деп мақтануға тұрарлық жер» деп айтатыны бар. Мен бар қазаққа ортақ болғым келеді. Алайда адамның өскен жері оның мінезіне, болмысына әсер ететіні бар. Менің туып-өскен жерім – Алматы облысы Райымбек ауданы. Тәңіртаудың биіктігін әр күн сайын көргенде, менің бойыма ерекше күш-қуат енетін. Себебі тау қашан да асқақ, қашан да биік. Ешкімге бас имейді. Және тауларды биіктетеміз деп, жоталарды да төмендеткіміз келмейді. Мен өзімнің таудың қызы екеніме мақтанамын.
– Байқауымша, өлеңдеріңде рух пен өрлік басым. Әдетте қыздар поэзиясы «жылауық поэзия» деп сынға алынушы еді. Сен бұл пікірді жоққа шығаратын секілдісің…
– Мүмкін… Бірақ оның бағасын сыншылар бергені дұрыс. Мен өз болмысымда не бар – соны ғана өлең етем. Болмысыммен бетпе-бет келгенде, сезімнің алдында ешқашан аласармайтынымды білем. Өрлік деген осы шығар, бәлкім? Адамның есімі өміріне әсер етеді дейді ғой. Мен танитын Әлиялардың бәрі батыл. Молдағұлова Әлия апамнан бастап… (күліп). Демек, менің осал болуға хақым жоқ.
– Мәселен, сенің поэзияңда әлеуметтік мәселе, азаматтық позиция жағы қалай?
– Менің қоғамға айтар «Датым бар!»… Бірақ оны кейінірек айтамын. «Поэзия махаббаттан басталып, парасатпен аяқталуы тиіс» деген ұстанымдамын. Әлеуметтік жағдайды жырлап, өздерін патриот санайтындар көп. Бұл маған ұнамайды.
– Сені оқитындар мен етене жақын білетіндер «мінезді ақын», «қайсар қыз», «бірбеткей», «айтқыш» дейді сен жайында. Бұл теңеулер болмысыңа қаншалықты жақын?
– Жалпы, мына қайсарлыққа толы болмысым да туған жерімнің топырағынан дарыған. Райымбек бабамыз, Мұқағали атамыздың өлкесінде туғандықтан, маған басқаша болуға мүмкіндік жоқ. Жас ақынның көз жанарынан жалын көрініп тұрмаса, оның аптығы жылдам басылады.
Жалпы, мені көпшілік таныстарым ұната бермейді: бірбеткей адам кімге жақсын? Бірақ әлдекімнің мені ұнатпағаны – маған соншалықты алаңдайтын жағдай емес. Мен біреулерге қызғылықты болып көрінгім келмейді…
– Сен туралы мақтау да бар. Оны қалай қабылдайсың?
– Мақтау кейде адамды өсірсе, кейде, керісінше, өшіреді. Және мақтаудың екі түрі болады. Бірі шын мақтау, екіншісі жалған мақтау. Мен екеуін де жақсы қабылдаймын. Өйткені өмірдің өзі шындық пен өтіріктен құралған.
– Өлеңдеріңнен сағыныштың самалы есіп тұрады. Кімді сағынасың?
– Менің сағынышым – менің музам! Сағына алмайтын адам – жүрегі жоқ адам. Сағыныштан шынайы жырлар дүниеге келеді. Табиғаттың төрт мезгілі секілді мен үшін сағыныштың да төрт мезгілі бар.
– Дәл қазір қай автордың кітабын оқып жатырсың?
– Менің жылына екі-үш рет қайталап оқитын ақын-жазушыларым бар. Олардың кітаптарын қайда жүрсем де, өзіммен бірге алып жүремін. Батыс және Шығыс әдебиетімен жақсы таныспын. Ал дәл қазіргі уақытта Низамидің «Мың бір түні» мен Мейірхан Ақдәулеттің «Бейуақтағы мінәжатын» оқу үстіндемін.
Негізі, мен мектеп қабырғасынан бастап кітап жинауды әдетке айналдырғанмын. Ең мықты авторлардың ғана кітаптарын жинаймын. Кітапханамда екі жүздей кітап бар. Саны аз болғанымен, сапасы басым кітаптар.
– Айтпақшы, Алматыда өткен «Кофе. Өлең. Екі жарым» деген кешіңнің атауы да қызық болды…
– Алматы – өлеңнің қаласы. Алматы менсіз де – Алматы шығар, бірақ мен Алматысыз ешкім емеспін! Алматыдан алыстап кетсем, осыны сезінемін. Иә, сәуірде Алматыдағы керемет кофехананың бірінде «Кофе. Өлең. Екі жарым» атты кешім өтті. Бұл кеште «Тасқын» кітабым оқырманымен қауышты. Кофе ішіп отырып, өлең оқыдық, сырластық. Мені оқырмандарымның шынайы ықыласы, көктем көңілі шабыттандырады.
– Тірліктің, білем, түбі – мұң:
Жану мен сөну бір ұғым.
Ащы болсаң да сүйер ем,
Тәп-тәтті менің ғұмырым! –
деген өлең жолдарың бар: осы өміріңе шүкірің көп пе, әлде күпірің көп пе?
– Меніңше, бір адамның бойында осы екі қасиет қатар кездесетін секілді. Шүкіршіл адам – күпіршіл, күпіршіл адам – шүкіршіл. Рас айтып отырмын. Кез келген жағдаятқа байланысты адамның көзқарасы өзгеруі мүмкін. Көп жағдайда қолдағы бардың қадірін білетін, барын бағалайтындардың қатарынан табылғым келеді.
– Ақындар көбінесе жүрек үніне құлақ асушы еді. Ал сенің «Жүрегіңнің әмірін – Кешіктің бе? Тыңдама!» − дейтінің тағы бар… Сені ақын еткен не нәрсе?
– Мені ақын еткен ойлар. Және сол ойлардың тағдыры шығар. Қалай да мен алға қойған мақсатыма жетуім керек және ол биіктен көрінуім керек деген дүние. Және ол маған маза бермеді. Бұл әлемде қолыма қалам ұстатқан бір құдірет бар. Мен тек сол қаламды ұстап отыратын туындыгермін. Ал туындыны жазып беретін, әрине, көктегі Ием. Жалпы, адамзат пайда болғалы бері Ақыл мен Жүрек арпалысып келеді. Олар бірін-бірі жеңген емес, жеңе алмайды да. Кейде жүректің әмірін емес, ақылыңның бұйрығын тыңдауға тура келеді. Сондықтан кешікпеу керек!
– Ақындықтың жүгін ерте жастан арқаладың. Жас ақын ретінде бүгінгі қазақ поэзиясына қандай жаңаша серпін қосам деп ойлайсың?
– Мен сізге дәл қазір «мен мынадай жаңалық ойлап тауып, қазақ поэзиясын адам танымастай өзгертем» деп айта алмаймын. Және олай деп астамшылдыққа салынғым келмейді. Дәл қазіргі сәтте ізденіс үстіндемін. Дегенмен, өзімді көп қайрап, ізденіп, алға ұмтылғаныммен, бұл өмірде өзімді дәлелдегім келмейді. Себебі дәлелдеуге тұрмайтын нәрселер болады. Оны тек қана сезінуге, көруге болады. Және өлең арқылы жеткізуге болады. Уақыт бәріне төреші. Мен көктегі Иемің қаламыма құйғанын ғана қағаз бетіне түсірушімін!
– Әңгімеңе рахмет! Поэзия әлемінде асқақтай бер!
Сұхбаттасқан –
Анар ДӘУКЕН
ОНЫҢ МОНОЛОГЫ
Мүмкін емес сағынбауың мені енді,
Жанарыңда мұң малтыса, ой жүзіп.
Өксігіңді, маған жазған өлеңді,
Жүрегіңнің ошағына қой тізіп.
Өміріңді, сен іздеген Өзіңді,
Бізге мәлім естеліктің барлығын,
Мені… сосын шат-шадыман кезіңді,
Сәл сараңдау сабырыңның жарлығын,
Бәрін-бәрін… өзектегі өкпеңді,
Бізді қоспас бұл қатыгез ғасырды,
Бір жүріп те үлгермеген көк белді,
Өртеп жібер, тамызық қып жасыңды.
Солай ғана «бақыт» тауып бір уақ,
Солай ғана қателігің түзелмек.
Жалын құшқан жүрегіңді жұлып ап,
Сағынышқа егілерсің тізерлеп!
Әлия ІҢКӘРБЕК